3 5 Кешегі өткен бабалардың бас- тан кешкен өмірінің көбі кейінгі

АНА ТІЛІ

5

№30 (1340) 

28 шілде – 3 тамыз 

2016 жыл

Шерубай ҚҰРМАНБАЙҰЛЫ,

филология ғылымының докторы, 

профессор, ҚР ҰҒА-ның 

корреспондент-мүшесі

Жеті жұрттың тілін біл,

өз тіліңде өмір сүр!

АШЫҚ АЙТУ – АРДЫҢ ІСІ

Басы 1-бетте

Ж

үсіпбек Аймауытұлы: «Орыс 

тәрбиесін алған бала – ұлт 

қызметкері бола алмайды» 

десе, Жанша Досмұхамедұлы: «Қазақты – 

елдің тұрмысын, тілін, мінез-құлқын, әдет-

ғұрпын білетін қайраткер ғана басқаратын 

б о л а д ы »     д е п т і .   А л а ш т ы ң   а р д а қ т ы 

ұлдарының бірі Халел Досмұхамедұлы 

« з тілін білмеген ел – ел болмайды»  

деген тоқтам жасапты. Сонда қазақ бала-

сын бесіктен белі шықпай жатып, орыс-

ша, ағылшынша оқытамыз, тәрбиелейміз 

дегендердің мақсаты не?  лде олар аса 

білімпаз, Алаштың ар-ұяты, бетке ұстар осы 

зиялыларымыздан мемлекетшіл, ұлтшыл, 

білімді, к реген,  саяси қырағы ма? Ұлт 

мүддесіне адалдық, елдің ертеңін болжауға 

бүгінгі заман тұрғысынан қарағанда кімдікі 

дұрыс? Бәлкім, Алаш ардақтыларының 

осыдан бір ғасырға жуық айтқан пікірлері 

уақыт к шіне ілесе алмай ескіріп, ғылыми 

құндылығын жойған болар? Жоқ, мүлде 

олай емес. Керісінше, үстем мәдениет, үстем 

тіл бірнеше ұрпағының жаны мен қанына 

сіңіп қалған қазақтың оянып, есін жиып, 

енді-енді  зіне келе бастаған шағында 

олардың пікірлерінің құндылығы арта 

түсті. Олардың айтқандары алдымыздағы 

шамшырақтай жарқырап, бағыт-бағдар 

к рсетіп тұр. 

    Тіл – бүкіл халыққа ортақ аса құнды 

мәдени жетістік, рухани қазына. Ана тілінен 

жеру,  з халқының қасиеттерін жатсыну, 

ұлттық құндылықтардың қадірін білмеу, т л 

мәдениетінен безініп басқа мәдениетке бой 

ұру – нағыз мәдениетсіздік, тексіздік. Тіл – 

ұлт мәдениетінің  зегі, ұлт руханиятының 

қоймасы, қазыналы сарайы. Сол себептен 

де халқының бар асыл қасиеті баланың 

бойы на тек ана тілінде тәрбие мен білім 

алуы арқылы ғана дариды. Анасының 

тілінен ажырап,  з мәдениетінен нәр ал-

май қалған ұрпақ тамырсыз қаңбақ сияқты 

жел қайдан соқса, солай к ше береді. 

Тілінен айыру оны  з жұртынан, тегінен 

де айырады.  йткені онда халқының бар 

қасиетін бойына таратып, сіңіріп отыра-

тын қантамыр сияқты тілтамыр болмайды. 

Мұны дана халқымыз баяғыда-ақ бірауыз 

с зге сыйғызып «Тексіздік – тілсіздіктен» 

деген мәтелімен түйіндеп қойған. Асан 

қайғы дананың «К лде жүрген қоңыр 

қаз, Қыр қадірін не білсін? Қырда жүрген 

дуадақ, Су қадірін не білсін?» дегеніндей 

ұлт мәдениетінен сусындап, ана тілінің 

уызына жарымай  зге тілде тәрбие мен 

білім алғандар қазақ тілін қастерлеп, оның 

қасиетін қайдан ұқсын? Балаларымызға 

басқа тілде тәрбие мен білім бергеніміз 

қасиетімізден айырып, қасіретімізге 

айналғанын әлі толық сезіне алмай оты-

руымыз, тағы да  зге тілдер мен  зге 

мәдениеттер етегіне жармасып жатуымыз 

– біздің бүгінгі шынайы бет-бейнеміз. Сол 

бет-бейнемізді бүркемелеген сайын бет-

аузымыз қисайған үстіне қисая беретінін 

ұмытпаған абзал. 

Мал екеш мал да, аң-құстар мен түрлі 

хайуандар да бір-біріне, айналасына 

зінше үн қатысады, « з тілінде с йлейді». 

Қой маңырайды. Жылқы кісінейді. Ит 

үреді. Мысық мияулайды. Қасқыр ұлиды. 

Бұлбұл сайрайды. Қарға қарқылдайды… 

Маңыраған жылқыны, кісінеген қойды, 

қарқылдаған бұлбұлды немесе мияулаған 

итті к рдіңіз бе? Жоқ, к рмейміз. Егер 

к рсеңіз оны аномалия, табиғатынан 

ауытқушылық деп шошына қараған болар 

едіңіз. Олардың бәрі де бір-бірімен  здерін 

тапқан енелерінің, оларды дүниеге әкелген 

еркегі мен ұрғашысының табиғи үнінде 

үн қатысады.  рбір түр мен тек  з сипат-

тарын сақтайды. Ал Алла Т ағала олардың 

бәрінен артық жаратқан саналы адам бала-

сы ғасырлар бойы дамып, қалыптасқан  з 

ұлтының, ата-бабасының, ата-анасының 

т і л і н   ұ м ы т ы п ,   о н ы   о қ ы п   ү й р е н б е й , 

менсінбей жүргенін к ру қандай трагедия! 

Ана тілінен мақұрым қалғандар қатарының 

артып, бір-бірімен орысша с йлесетін 

дәрежеге жетуі –қазақтың қасіреті.Біз  кілі 

болып саналатын егемен елі бар қазақ деген 

ұлттың арасында әлі күнге дейін  з тілінде 

с йлемейтін, ана тілін білмейтін жастардың 

сіп жатуы – жағымсыз, теріс құбылыс.

Білімді басқа тілде алуға болғанымен, 

ұлттық тәрбие мен  з халқының мүддесіне 

қызмет ететін білімді тек ана тілі арқылы 

ғана алуға болады.  лемнің екінші ұстазы 

бу Насыр әл-Фарабидің «Тәрбиесіз 

берілген білім – адамзаттың хас жауы» 

деген с зі баршаға мәлім. Сол сияқты 

қ а з а қ т ы ң   т і л і н д е ,   қ а з а қ т ы ң   ұ л т т ы қ 

салт-дәстүрлерін бойына сіңіре отырып 

берілмеген білім де қазақтың хас жауы. 

йткені ұлттың тәрбиесін оның тілінен 

б ліп қарау мүмкін емес. Қазақтың бала-

сын басқа тілде оқытып, тәрбиелеу – ұлтқа 

жасалған ең үлкен қастандық. Ұлттан тілді 

алсаң – н л қалады. «Ұлт – тіл = н л» 

деген формуланы қазақты басқа тілде 

басқарғанын қоймайтын басшыларға, 

немересіне ертек айтудан қалған ата-әжеге, 

баласын орысша, ағылшынша оқытып 

жүрген ата-анаға, айфон мен айпадтан айы-

рылмайтын баланың санасына сіңірмесек, 

жетесіне жеткізбесек, олар қалай қазақты 

к гертіп-к ктетпек? 

Құлдық ноқтасын сыпырып  тастағаны на 

ширек ғасыр  тсе де қазақтың құл мінез  -

діліктен толық арылып,  з бет-бей несін 

айқын дамай келе жатқаны – бірнеше 

ұрпағын орысша тәрбиелеп,  орысша 

оқытып, қазір де орыстың мәдени-ақпа-

раттық кеңістігінен шыға алмай, шырма-

лып отырғандығынан. Мыңдаған қазаққа 

ҚОСТІЛДІЛІК БІЗГЕ НЕ БЕРДІ?

Біз қазір қостілді елміз. Қазақтардың 

барлығы дерлік орыс тілін түрлі деңгейде 

меңгерген.Осы орыс-қазақ қостілділігі 

бізге не берді? Қостілділіктен не ұттық, 

ұтылғанымыз қайсы? деген сұрақтарға 

ғ ы л ы м и   т ұ р ғ ы д а н   н е г і з д е л г е н   ж а -

у а п   б е р і л м е г е н .  

й т к е н і   м ә с е л е 

лингвистикалық тұрғыдан жан-жақты, 

кешенді түрде зерттеліп, ғылыми тұжырым 

жасалмаған.  кінішке қарай, бұл мәселе 

к е ң е с т і к   к з қ а р а с   т ұ р ғ ы с ы н а н   ғ а н а 

біршама зерттелді. Ол зерттеулерде «ұлы 

орыс тілінің игі ықпалы» ғана болды де-

ген біржақты тұжырым жасалды. Шет 

тілін білгеннен, к п тіл білгеннен зиян 

жоқ. Орыс тілін білу арқылы басқасын 

айтпағанда Л.Толстой мен А.Пушкинді, 

А.Чехов пен И.Тургеневті түпнұсқадан оқу 

мүмкіндігіне ие болғанымыздың  зі неге 

тұрады? Алайда біз орыс тілін шет тілі емес, 

ана тілі, тәрбие мен білім беру тілі ретінде 

қабылдау арқылы ұлттық болмысымызға 

лшеусіз нұқсан келтіріп, бірнеше ұрпақты 

ана тілінде с йлеу, ұлт тілінде ойлау 

бақытынан айырған соры қалың ұлтпыз. 

лі де жетекке еріп үйренген әдетімізбен 

зге мәдениет,  зге тілге бас ұрып,  згенің 

балағынан жармаспасақ  мір сүре алмай-

тындай сезіну психологиясынан толық ары-

ла қойған жоқпыз. Бұл – құлдық санадан 

құтылмағандықтың, құлмінезділіктің қанға 

әбден сіңгендіктің айқын к рінісі.  тіміз 

жарылып кетсе де мұны мойындауымыз 

керек. Осы дерттен айығып, ұл-қызын  з 

қазақ ұлтының нығайтуға жасалып жатқан 

қарсылық болып шығады. 

Қазіргі білім беру саласында жасалғалы 

жатқан шұғыл  згерістерді білім рефор-

масы дегеннен г рі тілдік реформа де-

ген дұрыс. Педагогтар мен ғалымдардың 

к пшілігі мұны біліп отыр. Ал тілдік 

реформа сол тілдің иесі болып табыла-

тын халықтың келісімінсіз, батысшыл, 

қытайшыл, сингапуршыл, орысшыл бірді-

екілі атқамінерлердің қалауымен, солардың 

ұйғаруымен ғана шешіле салатын мәселе 

емес. К пшіліктің, мамандардың қазір 

үштілділікке жаппай қарсылық білдіріп 

жатуы да сондықтан.

рине, қостілділіктен біз тек зиян 

шектік деген біржақты түсінік туында-

мауы тиіс. Мәселен, біз орыс тілін білу 

арқылы орыс тіліндегі ғылыми-техникалық, 

танымдық мол ақпаратты алумен қатар, 

орыс халқының озық әдебиетімен де та-

нысу мүмкіндігіне ие болдық. Оны да 

ұмытпағанымыз ж н. Бар мәселе біздің 

орыс тілін қалай оқытып, қалай қолданып 

жүргенімізде болып отыр. Біз қостілділікке 

жетуде де үлкен қателіктер жіберген 

жұртпыз. Бұл қателікке біз  з еркімізбен 

ұрынған жоқпыз. Сыңаржақ, әкімшіл-

әміршіл жүйенің, солақай саясаттың, 

кеңестік идеологияның қысымымен, 

үстемдік етуінен, ұлттың  з билігінен ай-

ырылуынан солай болды. Алдымен қазақ 

тілінде білім мен тәрбие беріп алып, содан 

соң орыс тілін үйретудің орнына ұл-қызын 

орысша оқытып, ана тілінен мақұрым 

қалдырғанымыз – сол қателігіміздің сал-

Халықаралық қатынас туралы айтпағанда, 

мемлекет ішіндегі қолданыста әлі аяғынан 

нық тұрып үлгермеген ана тілімізді екі 

бірдей әлемдік тілмен бәсекеге салғалы 

отырмыз. Бұл құбылысты бейнелеп айтар 

болсақ, әлі қабырғасы қатып, бұғанасы 

бекіп үлгермеген жас жеткіншекті  зінен 

салмағы әлдеқайда ауыр, тәжірибелі, 

тісқаққан түйе палуандармен, әлем чемпи-

ондарымен күрестірумен пара-пар тірлік. 

Кім ұтатыны алдын ала к рініп тұр емес пе? 

Ұтқанды былай қойып, жеткіншегіміздің 

желкесін қиып, белін үзетін тірлікке оны  з 

қолымызбен итермелейтіндей басымызға 

не күн туды? Мұндай бәсекеге халықтың 

демографиялық ахуалы бізден он есе жақсы 

елдер де барып отырған жоқ. Басқа отандас-

тарымызды қойып, қазақтың  зі тілін толық 

игеріп, бір-бірімен қазақша с йлесетін 

күнге жете алмай отырып, үш тілде сайрап 

кетеміз деген болжам орындалуы нақты 

бағдарламадан г рі қиял-ғажайып ертегісіне 

к бірек ұқсайды. Қазір бірнәрсеге таңғалу 

қиын заманда осыған біреуді сендірем деп 

жүргендердің тірлігі еріксіз таңғалдырады. 

Не олар тіл мәселесінде еш нәрсе түсінбейді 

немесе олардың санасында бұл қазаққа не 

ұсынсаң да к зін жұмып қылғыта береді 

деген к зқарас әбден орныққан. Осыған 

дейін бір тілмен қосақталып, тұсаулы ат-

тай адымын жаза алмай келе жатқан қазақ 

тілі енді шідерленгендей бұрынғыдан бе-

тер кібіртіктеп қалады. Яғни қазақ тілін 

бұлай дамытамыз деу тұсауды шідерге 

алмастырғанмен бірдей. 

Бізге тілдік құқық жақсы сақталған 

білуге деген құлшынысымыз. Балаларының 

орысша-қазақша араластырып с йлеп, ана 

тілін шала біліп жүргеніне алаңдаған бір ата-

ана к рмедік.  згенікінің бәрін зор,  зінікі 

қор санау психологиясынан арылмай, осы 

қарқынмен кете берсек, енді бір он-он бес 

жылдан кейін бүгінгі күнімізбен жылап 

к рісетін боламыз. Сондықтан балабақша 

мен мектепті мықтап қолға алмасақ, қапы 

қаларымыз айдан анық. 

Бізде  з құндылықтарын бағалау кемшін 

де,  згенікінің бәрін артық санау басым. 

Сондықтан да  з болмысымызды сақтаудан 

г рі  згеге бейімделгіш, еліктегішпіз. Кеше 

ұл-қызымызды қаршадайынан «Орыс тілін 

білмесең, нан тауып жей алмайсың, адам 

болмайсың,  спейсің» деп қорқыттық, 

о р ы с ш а   о қ ы т т ы қ .   О л а р д ы ң   н а н с ы з , 

портфельсіз қалудан қорыққаны сондай, 

орысша сайрап шығып,  з тілін ұмытып 

қалды. «Қазақы бала – бала емес» деп 

зіміз оларға орыстақы тәрбиені үлгі еттік. 

«Қазақбай» болма, «қазақбайшылығыңды 

қой» деп, қазаққа тән нәрсенің бәрін 

кемсітіп, менсінбеу мінезі пайда болды. 

Бүгін де дәл кешегідей балаларымыздың 

«Ағылшынша білмесең, болашағың жоқ» 

деп есін шығарып жатырмыз. Қазақстан – 

біздің  з үйіміз. Жарайды, әлемдік масштаб, 

халықаралық деңгей туралы айтпай-ақ 

қоялық.  з үйіңде,  з халқыңның орта-

сында,  з еліңде отырып тіліңе қажеттілік 

туғыза алмасаң,  з тіліңмен нан тауып жей 

алмасаң, одан асқан қандай бейшаралық 

болуы мүмкін? Осыны неге ойламаймыз? 

Ең алдымен қазақтың біртұтас ұлт 

ретінде бір тілдік қауымдастықты құрап, 

тілдік біртектілікке қол жеткізуі – тұтас 

елдің ішкі бірлігінің нығаюына, мемлекеттік 

тілдің шын мәніндегі қазақстандықтардың 

басын біріктіруші факторға айналуына негіз 

қалайтынын түсінетін уақыт жетті. Міне, 

сондықтан қазақтар да,  зге этнос  кілдері 

де осы елдің к ркеюін шынымен ойласа, 

ең алдымен қазақ тілін оқып, мемлекеттік 

тілдің т ңірегіне топтасуы керек. Басқа 

жолдың ешқайсысы біздің мүддемізге сай 

келмейді. Қазақ тілінің  рісін тарылтуға, 

оның ғылым мен білім беру саласындағы 

қолданысын шектеуге бағытталған жолдың 

бәрі қазақ ұлтының үлкен наразылығына, 

тілдік қақтығысқа апарып соғады.  сіресе, 

қазіргідей қазақтың ұлттық санасы оянып, 

табиғи  сім негізінде тілдік ахуал қазақ 

тілінің пайдасына шешіле бастаған кезеңде 

мұндай жағдаймен санаспау қатерлі қадам. 

Б

ізде барлық қазақстандықтардың 

білуге міндетті тілі – тек қазақ 

тілі ғана болуға тиіс.  йткені ол 

еліміздің ең басты заңы Конституция-

мыз арқылы арнайы мәртебе берілген 

– бір ғана мемлекеттік тіл. Сонымен 

қатар ол ел халқының жетпіс пайызға 

жуық басым б лігін құрайтын, байырғы 

қазақ жерінің иесі саналатын жергілікті 

халық қазақтардың ана тілі. Ал қалған 

тілдердің барлығын біз шет тілі ретінде 

мақсат-мүддемізге, қажеттілігімізге және 

қабілет-қарымымызға қарай ерікті түрде 

оқып, меңгеруге тиіспіз. Ағылшын, қытай, 

неміс, испан, орыс және басқа тілдердің 

барлығы да біздің балаларымызға шет 

тілі ретінде оқытылуы керек. Олардың 

ешқайсысы мемлекеттік тілдің алдына 

түспеуге және білім беру тіліне айналмауға 

тиіс. Бұл тілдердің ішінде қайсысын к бірек 

оқытып, қай тілді меңгеруді ел мүддесіне 

сай  зіміз белгілеп, әр маман  зіне қажет 

тілді үйренуге тиіс. Мәселен, ағылшын 

тілін пән ретінде бастауыш сыныптан кейін 

орта мектепте жаппай оқытқан дұрыс. 

Қазақстандықтардың мемлекеттік тілден 

кейінгі меңгеруі тиіс тілі ағылшын тілі болуы 

керек. Бұл тіл бізге әлемдік қауымдастықтан 

шет қалмай, ғылым мен технологияны 

меңгеру үшін қажет. Ал орыс тілін ұлты 

орыстар ана тілі ретінде,  згелер шет тілі 

есебінде қалауына, қажеттілігіне қарай оқуы 

керек еді, біз оны міндетті тіл қатарына 

қосып отырмыз. Бұл орайда  зербайжан, 

Грузия, Балтық жағалауы елдері о ба-

стан дұрыс жолды таңдады. Нәтижесінде 

оларда бүгін ана тілінде с йлейтін шет 

тілі ретінде ағылшын тілін жақсы білетін 

жас қауым қалыптасып үлгерді. Қазақ 

баласына орыс тілін оқытып, оны білуді 

міндеттеудің қандай қажеттілігі бар? Егер 

қуатты к ршінің тілін оқыту қажет болса, 

халқының саны одан он есе артық, экономи-

касы да озық қытай тілін де қосуымыз керек 

еді ғой. « зіміз орыс ықпалынан шыққымыз 

келмей отырған жұртпыз-ау» дегеннен  зге 

мардымды уәж ойымызға оралмай тұр. 

Жалпы үштілділік деген баршаға бірдей 

қойылатын талап болмауға тиіс. Ондай та-

лап қойылғанның  зінде орындалуы қиын. 

Тіл үйрену де адамның қабілетіне байланыс-

ты. Сондықтан жаппай үш тілді міндеттеу де, 

үш тілмен шектеу де қажет деп санамаймыз. 

Жұрттың бәрі үш тілде с йлеп-жазып кете 

алмайды. Қабілеті жеткендер т рт, бес 

немесе одан да к п тілді меңгерсін. Бізге 

испан, неміс, француз, итальян, португал, 

қытай, жапон, корей, хинди, араб, түрік 

және басқа да шет тілдерін білетін маман-

дар қажет. Сондықтан ағылшын тілінен 

зге шет тілдерін оқып-үйренуге де бірдей 

мүмкіндік пен таңдау құқығын қалдырайық. 

ркім  зінің қажетіне, мамандығының 

ерекшелігіне, болашақ жоспарларына қарай 

таңдау жасасын. Мәселен, медиктерге 

латын, музыкантқа итальян мен латын, 

шығысқа баратын дипломатқа сол елдің 

тілін, түркітанушы ғалымға к не және 

қазіргі түркі тілдерін оқығаны тиімді емес 

пе? Сол себепті тілдерді үйрену қажеттілікке, 

нақты мақсатқа сай болса, ел де, сол елдің әр 

азаматы да ұтары с зсіз.

Момышұлын берді. Бұлар – орысша тілі 

шығып, бес-алты жасынан ағылшынша 

үйренбей-ақ білім мен парасат биігіне 

к теріліп, қазақтың даналарына, даралары-

на айналған ұлт мақтаныштары. Керісінше, 

олар ана тілінде тілі шығып, ұлттық 

мәдениеттен нәр алмағанда ешқашан осы 

биікке к теріле алмаған болар еді. 

Шет тілін білгеннің бәрі данышпан, 

ақылды әрі кәсіби маман болып кетеді 

деудің  зі адам табиғатын түсінбеу, тіл 

ж ніндегі білімнің таяздығы. Қазіргі 

орысша сайрап тұрғандар немесе үш-т рт 

тілді меңгерген деп жүрген ғалым, жа-

зушы, ақын, қайраткерлердің қайсысы 

осы аталған ұлт тұлғаларының деңгейіне 

к теріле алды? Абай орыс тілін  те кеш 

үйреніп, орысша оқып, түсініп, аударма 

жасағанмен айналасындағы қауыммен 

орысша с йлесіп, орысша жазған жоқ 

қой. Ал орыс тілін Абайдан он есе жақсы 

меңгерген қазақтың қай ақыны мен ғалымы 

ұлы ойшылдың деңгейіне жуықтады? Абай 

қайда, біз қайда? Абай – дара, Абай – дана 

қазақта.

ҚР Мемлекеттік сыйлығының ие-

герлері Мұхтарбай  телбаев пен Асқар 

Жұмаділдаев, Уалбай  мірбаев сынды 

әйгілі математиктеріміз де қазақ мектебінде 

оқып-ақ ғылым биігін бағындырды емес 

пе? Ендеше, қазақ мектебінде, қазақ тілінде  

білім берсек, аштан  ліп, к штен қаламыз, 

ғылымды игере алмаймыз деудің ешқандай 

негізі жоқ. 

Ала қойды б ле қырыққан жүнге жа-

рымайтыны белгілі. Аз қазақты қандай да 

бір топтарға, жікке б луді қаламаймыз. 

Алайда түрлі мәдениеттер мен діндердің 

жетегіне еріп,  зге тілде білім алу арқылы 

ұлтымыздың ішінде ондай топтардың 

пайда болып жатқанын жоққа шығаруға 

да болмайды. Қазіргі қазақ тілінде «орыс-

байлар», «орысқұлдар», «орысмінезділер», 

«орысқолдар» деген с здер қолданылып 

жүр. Тілде жаңа с здер мен ұғымдар жоқтан 

пайда болмайды. Бауырларымызды б ліп-

жарып,  зімізді  зекке тебуді, ағайынды 

жіктеп-жіліктеп оларға ат қойып, ай-

дар тағуды ешкім мақсат етпейді. Бірақ 

осы типтегі қазақтар бар екені рас бол-

са, онда баламызды орысша тәрбиелеп, 

оқытқаннан ұтқанымыз қайсы? Олар  сіп-

ніп әлеуметтік топқа айналып «орысшыл-

дар», «ресейшілдер», «ресейпиғылдылар» 

қатарын толықтырып, қазақтілді ақпарат 

кеңістігі мен қазақы ортаны тарылтып, 

қазақы құндылықтарды құрметтейтін қоғам 

қалыптастыруға, қазақ тілінің қолданыс ая-

сын шектеп, қазақ үнін тұншықтыруға үлес 

қосып отыр емес пе? Жауырымызды жаба 

тоқып, қашанғы бұл дертімізді бүркемелей 

б е р е м і з ?   Е н д і   о с ы л а р д ы ң   қ а т а р ы н 

«ағылшынбай», «ағылшынқұл», «қытайбай», 

«қытайқұлдармен» толықтырсақ, ертең 

қазақты қайдан іздейміз? Ана тілі – ұлтты 

қалыптастыратын, тұтастығы мен ішкі 

бірлігін қамтамасыз ететін, оның рухы мен 

зіндік болмысын сақтайтын ең құнды, 

баға жетпес қазынасы. Ендеше, ұрпағына 

ана тілінде тәрбие мен білім беруден артық 

ұлттың ұлы мұраты болуы мүмкін емес.  р 

қазақ баласына ана тілінде тәрбие мен білім 

беру – әрбір ата-ананың парызы, қазақтың 

атын иеленіп, қазақ атынан с йлеп отырған 

мемлекеттің міндеті болуға тиіс. 

тілінде тәрбиелеп,  з тілінде ойлайтын 

халыққа айналмайынша, қазақ жасампаз 

ұлт бола алмайды. 

Адам баласы тумысынан біртілді. Ешкім 

қостілді, к птілді, полиглот болып ту-

майды. Қостілділік, к птілділік мәселесі 

белгілі лингвист, әлеуметтанушы, психолог, 

нейролог, физиолог және психолингвист 

ғалымдар тарапынан зерттелді, зерттеліп те 

жатыр. ткен ғасырдың отызыншы жылдары 

белгілі неміс ғалымы Шмидт-Рордың «Тіл 

– ұлтты қалыптастырушы» («Язык как со-

зидатель народа», 1932) атты монографиясы 

жарық к рді. Сондай-ақ неогумбольдттық 

бағыттағы аса к рнекті неміс ғалымы 

Й.Л.Вайсгербердің «Ана тілі және рухтың 

қалыптасуы» (Родной язык и формирова-

ние духа) атты әйгілі монографиясының 

жарық к руі неміс қоғамындағы елеулі 

оқиға ретінде қабылданып, оған үлкен 

абырой әкелген еді. Осы екі ғалымда  з 

еңбектерінде қостілділікті ана тілдің ұғым 

мен таным әлемін қалыптастыратын 

қалыпты процесті бұзатын және шынайы 

таза түрінде болмайтын құбылыс деп танып, 

жағымсыз сипаттама берді. Бұл ғалымдар 

тұжырымының дұрыстығын қазіргі қазақ 

тілінен айқын к руге болады. Орыс-қазақ 

қостілділігінің нәтижесінде қазақ тілінің 

ұғым мен таным әлемі к п  згеріске 

ұшырады, ұшырап та жатыр. Тіліміздің 

дыбыстық жүйесі (әліпбиімізге в, ё, ф, ц, 

щ, ъ, ь, э, ю, я сынды басы артық таңбалар 

енді), с з жүйесі (орфо графия ережелері 

мен кірме с здерді  згеріссіз қабылдау), 

с йлем жүйесі (орыс с йлемінің үлгісімен 

жасалған с йлемдер, орыс үлгісімен 

с йлеу мәнері) бұзылды. Орыс тілінде 

тәрбие мен білім беру арқылы ұлттың 

тұтастығына, ішкі бірлігіне айтарлықтай 

нұқсан келді. Й.Л.Вайсгербер «Ана тілі – 

тілдік қауымдастықтың с з арқылы әлемді 

тану процесі, адамдар тобындағы тілдің жа-

сампаз күшінің қоғамдық к рінісі» – деген 

еді. Қазақ халқы әлі біртұтас ұлт, бір тілдік 

қауымдастықтың мүшесі ретінде  з тілінде 

с йлеп, қазақ қоғамы бір тілдің т ңірегіне 

топтасуындағы жасампаздығын паш ете 

алмай отыр. Сондай-ақ ғалым « р адамның 

ана тілі – оның тілдік қауымдастығының 

тілі» екендігін айтады. К птеген қазақтар 

біздің тілдік қауымдастығымызға кірмей, 

басқа қауымдастыққа мүше болып жүр. 

Бүгін де орысша оқып жатқан мыңдаған 

қазақ баласы  зге тілдік қауымдастық 

қатарын толықтырып жатыр. Яғни олардың 

ұлты қазақ болғанымен, ана тілі – қазақ 

тілі емес деген с з. Бұл біз үшін қазірге 

дейін шешімін таппаған лингвистикалық 

және әлеуметтік мәселе. Алдымен осы 

мәселені шешіп алмай тұрып, біз қазақ тілін 

одан да қиын жағдайға итермелеудеміз. 

Біздің бұл тірлігіміз – «Тышқан ініне 

кіре алмай жүріп, құйрығына қалжуыр 

байлайдының» – нақ  зі. Шмидт-Рор 

«Тілдің этнос қалыптастырушы (жасаушы) 

күшіне сәйкес неміс тілінде с йлейтін 

еврейлер неміс халқының толыққанды 

мүшелері ретінде мойындалуы тиіс» деген 

еді. Бұл пікір нацис терге ұнамағанымен, 

ғалым тұжырымында үлкен шындық бар еді. 

Бұл теория бойынша, үш-т рт ұрпағы орыс-

ша білім алып, орыстанған қазақтардың 

үрім-бұтағын әлі орысша тәрбиелеп, 

оқытуды жалғастырып отыруы – біртұтас 

дары. Егер кеңестік кезеңде мектептерде 

орыс тілін де ағылшын, неміс, француз, 

араб тілдерімен қатар шет тілі ретінде 

оқытқанда қазақ бүгінгідей бірімен-бірі 

орысша с йлесіп, заңдарды, хат-хабарды, 

ісқағаздарын орыс тілінде жазып,  з үкіметі 

халқын орысша с йлеп басқаратын халге 

жетпес едік. Миллиардтап қаржы б ліп, тіл 

иесі қазақты  зінің ана тілінде, еліміздің 

азаматтарын мемлекетінің тілінде с йлете 

алмай отырмыз. Міне, бізге қостілділіктің 

бергені. Ең бір жаныңа бататыны, біз 

з билігіміз  зімізге тиіп отырғанда да 

кешегі қателігімізді қайталап, жас ұрпақты 

қабырғасы қатып, бұғанасы бекімей тұрып, 

орысша, ағылшынша оқытамыз деп жар са-

лып жатқанымыз. Бір басқан кетпен басын 

тағы да басып, ағылшын тілін бақшадан 

бастап оқытпақпыз. Тарихтан сабақ алатын 

түріміз к рінбейді. Осы күйіміз біреуге 

бодан болып,  зге мәдениеттен сусындап, 

зге тілде білім алған ұлттың  зін құрметтеп, 

згелермен тең к ретін күнге жетуінің 

оңай болмайтынын к рсетіп тұр емес 

пе? Қазақтың жанын ұқпайтын, бүгінін 

пайымдап, ертеңін ойламайтын жаулық 

пиғылымыз болмаса, осыны түсінетін 

күніміз болды ғой. 

жүктеу/скачать 15,35 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: