№№4-9(49-54), сәуір-қыркүйек, апрель-сентябрь, April-September, 2014

№№4-9(49-54), сәуір-қыркүйек, апрель-сентябрь, April-September, 2014         ISSN 2307-020X 
Elorda ġylymi habaršysy – Naučnyj vestnik stolicy – Scientific messenger of the capital 
______________________________________________________________
 
 
 
 
49 
2  Князев  М.Н.  Проблемы  технологии  обучения  иностранному  языку  на 
современном этапе в западноевропейской методике / М.Н. Князев // Иностр. языки в 
школе. – 2008. – №4. – 105-107 с. 
3 Нелунов А.И. Личностно-ориентированное обучение иностранному языку на 
основе информационных технологий / А.И. Нелунов  // Информатика и образование. 
– 2008. – №9. – 31-33 с. 
4  Новиков  С.В.  Принципы  разработки  Интернет-учебников  /  С.В.  Новиков  // 
Иностр. языки в школе. – 2006. – №3. – 272 с. 
5 Носенко Э.Л. Применение ИТ в образовании / Э.Л. Носенко // Иностр. языки 
в школе. – 2008. – №6. – 78-80 с. 
 
Тҥйін 
Мақалада  қазіргі  жаңа  педагогикалық  технологиялардың  тиімді  жолдары 
қарастырылған.  Бағдарламаның  негізгі  ІІ  деңгейдің  жеті  модульдің  бір  түрі 
кӛрсетілген. АҚТ-ты арқылы дарынды мен тӛмен білім деңгейлі оқушылардың білім 
сапасын  арттыруға  мүмкіндік  береді.  Компьютер  және  интернет  желісі  кӛмегімен 
ағылшын тілі пәнінің білім сапасы жоғарылауына кӛз жеткізді.   
Түйін сӛздер: қазіргі заман, технологиялар, АҚТ. 
 
Summary 
This  article  focuses  on  modern  educational  technology,  namely,  one  of  the  seven 
core  modules  of  the  Programme  II  level.  ICT  makes  it  possible  to  implement  all  the 
features  of  the  gifted,  as  well  as  risk  students.  With  the  help  of  internet  resources  and 
computer-technology at English lessons you can achieve high-quality knowledge. 
Keywords: contemporaneity, technology, IKT. 
 
ӘБІШЕВА Зерлеш Әбішқызы, 
«№7 жалпы орта білім беретін мектеп» ММ «Химия» пәнінің мҧғалімі, 
Қҧлсары қаласы, Жылыой ауданы, Атырау облысы, Қазақстан Республикасы 
 
ЭЛЕКТРОЛИТТІК ДИССОЦИАЦИЯЛАНУ ТЕОРИЯСЫ ТҦРҒЫСЫНАН 
ТҦЗ ЕРІТІНДІЛЕРІНІҢ ХИМИЯЛЫҚ ҚАСИЕТТЕРІ 
 
І.  Сабақтың  тақырыбы:  «Электролиттік  диссоциациялану  теориясы 
тұрғысынан тұз ерітінділерінің химиялық қасиеттері». 
ІІ. Сабақтың мақсаты: 
Білімділігі:  Электролиттік  диссоциациялану  теориясы  тұрғысынан  тұздардың 
химиялық  қасиеттерін  оқып-үйренуді  тереңдете  түсу,  оқушылардың  теориялық 
білімдерін іс жүзінде бекіту. 
Дамытушылығы: Оқушылардың толық  және қысқартылған иондық  теңдеуді 
жаза білуін және ерігіштік кестені пайдалануын, қауіпсіздік техника ережесін сақтай 
отырып, тәжірибе жасай білу икемділіктерін қалыптастыру. 
Тәрбиелілігі: Оқушыларды топтық жұмыс жасауға, ізденуге, ой-пікірін айтуға 
тәрбиелеу. 
ІІІ.  Керекті  қҧралдар  мен  жабдықтар:  Реактивтер:  мырыш  түйірі,  темір 
шеге,  сынауықтар,  ерігіштік  кесте,  электрондық  оқулық,  тірек  –  нұсқа,  қауіпсіздік 
техника ережесі. 
ІV. Ӛткізу әдісі: Сӛздік әдіс-әңгімелесу, баяндау, сұрақ-жауап. Кӛрінекілік әдіс 
– демонстрация. 
V. Сабақтың тҥрі: Аралас сабақ. 

№№4-9(49-54), сәуір-қыркүйек, апрель-сентябрь, April-September, 2014         ISSN 2307-020X 
Elorda ġylymi habaršysy – Naučnyj vestnik stolicy – Scientific messenger of the capital 
______________________________________________________________
 
 
 
 
50 
VІ. Сабақтың жҥрісі: 
І. Кезеңі. 
1) Семантикалық картамен жҧмыс. 
№ 
Негіздерге сипаттама 
Ия +, жоқ - 
1 
Идикаторлардың түсі  
Лакмус – кӛк 
Метилоранж – таңқурай  
Фенолфталеин – сары  
 
2 
Металдармен әрекеттеседі 
 
3. 
SO
2 
– мен әрекеттеседі  
 
4 
Қышқылдармен әрекеттесіп, нәтижесінде тұз бен су түзеді 
 
5 
Ерімтал тұздармен әрекеттеспейді 
 
6 
NаOH – суда ерімейтін негіз  
 
7 
Fe(OH)
3 
– суда еритін негіз  
 
8 
Al(OH)
3
 – екідайлы негіз 
 
9 
KOH + НСl = КСl + H
2
O қышқыл мен негіз арасындағы 
бейтараптану реакциясы 
 
10 
Zn(OH
)2
 – Мырыш гидроксиді қышқылдар класына жатады 
 
11 
Суда ерімейтін негіздер қыздырғанда айырылып, металл 
оксиді мен су түзеді 
 
2) Лезде жауап. 
1) Тұздар дегеніміз не, нешеге бӛлінеді? 
2)  Берілген  тұздарды  жіктеңдер:  CuCl
2
,  Ng(OH)Cl,  Zn(OH)NO
3
,  Ba(HSO
4
)
2
, 
К
3
PO
4
, Fe(HCO
3
)
3
. 
ІІ. Ақпараттық кезең. 
І. Тҧздардың химиялық қасиеттері. 
Жаңа  сабақ  бойынша  тұздардың  химиялық  қасиеттерін  зертханалық  жолмен 
анықтау  үшін  оқушылар  тӛрт  топқа  бӛлініп,  тапсырмаларды  оқып,  топ  болып 
талқылап орындайды. 
Жҧмысты орындауға берілген нҧсқау: 
1.  Тәжірибе  жүргізу  арқылы  берілген  тұздардың  химиялық  қасиетін  анықтап, 
жасаған жұмыстарыңа тақырып қойыңдар. 
2.  Жұмыстың  қорытындысын  тӛменде  берілген  сызбанұсқа  бойынша 
рәсімдеңдер. 
3.  Бақылаған  ӛзгерісті  түсіндіріп,  тиісті  реакцияның  толық,  қысқартылған 
теңдеуін жазыңдар. 
4. Реактивтермен жұмыс жасағанда қауіпсіздік техникасының ережесін сақтау. 
І топқа: 
Сендерге  берілген  темір  шеге  мен  мырыш  металын  пайдаланып,  мыс 
хлоридінің химиялық қасиетін анықтаңдар.   
Жұмыстың 
орындалуы 
Байқалған 
ӛзгерістер 
Реакция 
теңдеуі 
Қорытынды 
Екі сынауыққа 
мыс хлоридінің 
ерітіндісін 
құйып, біруіне 
темір шегені, 
екіншісіне 
мырыш түйірін 
Темір шегенің, 
мырыштың 
сырты қызыл 
түске ӛзгереді. 
1) CuCl
2 
+ Fe
 
= 
FeCl
2
 + Cu↓ 
 
2) CuCl
2 
+ Zn
 
= 
ZnCl
2
 + Cu↓
 
Шегені, мырышты мыс 
хлоридінің ерітіндісіне 
батырғанда шегенің және 
мырыштың бетін мыс 
қабаты жабады. Ендеше 
белсенді металдар темір 
мен мырыш белсенділігі 

№№4-9(49-54), сәуір-қыркүйек, апрель-сентябрь, April-September, 2014         ISSN 2307-020X 
Elorda ġylymi habaršysy – Naučnyj vestnik stolicy – Scientific messenger of the capital 
______________________________________________________________
 
 
 
 
51 
саламыз. 
тӛмен металл мысты 
тұзының құрамынан 
ығыстырып шығарады. 
Оқушының жауабы: 
Тақырыбы: Тұздардың белсенділігі жоғары металдармен әрекеттесуі.  
Қорытынды:  Металдардың  кернеулік  қатар  бойынша  белсенділігі  жоғары 
металдар тұздың құрамынан белсенділігі тӛмен металды ығыстырып шығарады. 
ІІ топқа: 
Берілген  реактивтерді  пайдаланып,  барий  хлоридінің  химиялық  қасиетін 
анықтаңдар. Реакцияның толық және иондық теңдеуін жазыңдар. 
Жұмыстың 
орындалуы 
Байқалған 
ӛзгерістер 
Реакция 
теңдеуі 
Қорытынды 
Екі сынауыққа 
1-2 мл барий 
хлоридін құйып, 
1-не натрий 
сульфатынның, 
2-не натрий 
нитратының 
ерітіндісін 
қосамыз. 
Бірінші 
сынауықта ақ 
тұнба түзілді, 
екінші 
сынауықта 
ӛзгеріс болған 
жоқ. 
1) BaCl
2 
+ 
Na
2
SO
4
 = 
BaSO
4
↓+ 2NaCl 
 
2) BaCl
2 
+ 
2NaNO
3
 = Ba( 
NO
3
)
2 
+ 2NaCl 
 
1) Тұздар ӛзара 
әрекеттескенде, түзілген 
ӛнімнің біруі тұнбаға 
түсті. Ол жаңа тұз, BaSO
4
↓ 
2) Барлық тұздар толық 
ионға ыдырап кетеді. 
Оқушының жауабы: 
Тақырыбы: Тұздардың ӛзара әрекеттесуі. 
Қорытынды:  Тұздар  ӛзара  әрекеттескенде  алынған  тұздардың  біреуі  тұнбаға 
түседі. 
ІІІ топқа: 
Сілті  ерітіндісін  пайдалану  арқылы  берілген  тұздың  химиялық  қасиетін 
анықтау. 
Жұмыстың 
орындалуы 
Байқалған 
ӛзгерістер 
Реакция теңдеуі 
Қорытынды 
1-ші сынауыққа 1-2 
мл мыс хлоридін, 
2-ші сынауыққа 
барий хлоридін 
құйып, екеуіне де 
натрий гидроксидін 
қосамыз. 
1) Кӛк 
тұнба. 
 
2) Ӛзгеріс 
болған жоқ. 
1) CuCl
2 
+ 2NaOH = 
Cu(OH)
2
↓+ 2NaCl 
 
2) ВаCl
2 
+ 2NaOH = 
Ва(OH)
2
 + 2NaCl 
 
1) Ерімтал тұздар 
сілтімен 
әрекеттескенде тұнба 
түзілді, ол Cu(OH)
2
↓ 
2) Түзілген заттардың 
бәрі ионға ыдырап 
кетеді де, реакция 
аяғына дейін 
жүрмейді. 
Оқушының жауабы: 
Тақырыбы: Ерімтал тұздардың сілтімен әрекеттесуі. 
Қорытынды:  Ерімтал  тұздар  сілтімен  әрекеттескенде,  суда  ерімейтін  негіз 
алынады. 
ІV топқа: 
Тұздардың  қышқылдармен  реакцияға  түсу  ерекшелігін  зерттеу.  Реакцияның 
толық және иондық теңдеуін жазыңдар. 
Жұмыстың 
орындалуы 
Байқалған 
ӛзгерістер 
Реакция теңдеуі 
Қорытынды 

№№4-9(49-54), сәуір-қыркүйек, апрель-сентябрь, April-September, 2014         ISSN 2307-020X 
Elorda ġylymi habaršysy – Naučnyj vestnik stolicy – Scientific messenger of the capital 
______________________________________________________________
 
 
 
 
52 
1-ші сынауыққа 
натрий карбонатын, 
2-ші сынауыққа 
натрий силикатын 
құйып, тұз 
қышқылын 
қосамыз. 
1. Газ 
бӛлінеді. 
2. Іркілдек 
тұнба 
түзіледі. 
1) Na
2
CO
3 
+ 2HCl = 
2NaCl + H
2
O + 
CO
2
↑ 
 
2) Na
2
SіO
3
 + 2HCl = 
2NaCl + H
2
SіO
3 
↓ 
1) Тұздар 
қышқылдармен   
әрекеттескенде газ 
бӛлінеді, себебі 
тұрақсыз кӛмір 
қышқылы түзілген 
бойда СО
2
↑ мен Н
2
О 
ыдырап кетеді. 
2) Іркілдек тұнба 
түзіледі, ол ерімейтін 
кремний қышқылы. 
Оқушының жауабы: 
Тақырыбы: Тұздардың қышқылдармен әрекеттесуі. 
Қорытынды:  Тұздар  қышқылдармен  әрекеттескенде  жаңа  түзілген  қышқыл, 
бастапқы тұз түзуші қышқылдан әлсіз болу керек. 
Әрбір  топ  тұздардың  химиялық  қасиетіне  тәжірибелер  жасап,  жүру  жолын 
түсіндірді. Химиялық реакциялардың толық және қысқартылған теңдеулерін жазып, 
қателерін анықтап, бірін-бірі толықтырды. 
ІІ. Сергету сәті. 
ІІІ. Бекіту кезеңі. 
Тест  
1)
 
Электролитке жататын затты кӛрсетіңіз: 
А) HBr (ерітінді). 
В) Н
2
 (газ). 
С) С
12
Н
22
О
11 
(ерітінді). 
D) КОН (қатты). 
Е) СО
2
 (газ). 
2)
 
Диссоциация кезінде хлорид-ион түзетін зат: 
A)
 
KClO
3 
B) КCl C) КСlО 
D) НСlO 
E) НСlO
4
 
3)  Калий  карбонаты  мен  кальций  хлоридінің  судағы  ерітінділерін  бір-бірімен 
араластырғанда тұнба түзетін иондар жұбы: 
А) Ca
2+
 және CO
3
2-
. 
В) К
+
 және Ca
2+
. 
С) Ca
2+
 және SO
3
2-
. 
D) CO
3
2-
 және Сl
-
. 
Е) К
+
 және Сl
-
. 
4) Диссоциациясы сатылап жүретін зат: 
A)
 
HNO
3 
 
B) LiCl 
C) NaHCO
3 
 
D) NaCl 
E) KOH 
5)  Диссоциация  кезінде  сутектің  катионын  (Н
+
)  және  қышқыл  қалдығы 
анионын түзетін заттар: 
А) Қышқылдар. 
В) Оксидтер. 
С) Негіздер. 
D) Негіздік оксидтер. 
Е) Тұздар. 
6) Тұнба түзе жүретін иондар жұбы: 
А) Ba
2+
 және OH
-
. 
В) Al
3+
 және SO
4
2-
. 
С) Ca
2+
 және PO
4
3-
. 
D) Na
+
 және Сl
-
. 

№№4-9(49-54), сәуір-қыркүйек, апрель-сентябрь, April-September, 2014         ISSN 2307-020X 
Elorda ġylymi habaršysy – Naučnyj vestnik stolicy – Scientific messenger of the capital 
______________________________________________________________
 
 
 
 
53 
Е) Mg
2+
 және NО
3
-
. 
7)  Натрий  карбонатының  екі  молекуласы  диссоциацияланғанда  түзілетін 
иондар саны.   
A)
 
2 
B) 3 
 
C) 6 
 
D) 4   
E) 5 
8) Күміс хлоридінің түсі: 
А) Кӛк. 
В) Сары. 
С) Қоңыр. 
D) Жасыл. 
Е) Ірімшік тәрізді ақ. 
9) Калий гидроксидімен әрекеттеспейтіні: 
А) HCl. 
В) FeO. 
С) SO
3
. 
D) HNO
3
. 
Е) H
2
SiO
3
. 
10) 10 г тұз қышқылымен әрекеттесетін натрий гидроксидінің массасы: 
А) 23г. 
В) 46г. 
С) 10г. 
D) 10,9г. 
Е) 12,6г. 
Тестің жауабы: 
1 
2 
3 
4 
5 
6 
7 
8 
9 
10 
А 
B 
A 
C 
A 
C 
C 
E 
B 
D 
 
Логикалық есеп. 
Тәжірибе  жасау  үшін  берілген  дӛңгелек  пішіндегі  қатты  тұзды  үш  рет  кесу 
арқылы 8 құтыға тең етіп бӛліп салыңдар. 
 
 
   
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
ОЖСБ дайындық: 
1 есеп. 100 г тұздың ерітіндісін суалтқанда ыдыста 15 г тұз қалды. Ерітіндідегі 
тұздың массалық үлесі. 
А) 15%   
B) 60% 
 
C) 50% 
 
D) 25% 
 
E) 
40% 
2 есеп. 6,5 г мырыш тұз қышқылымен әрекеттескенде бӛлінген сутектің кӛлемі: 
А) 11,2   
B) 22,4 
 
C) 2,24 
 
D) 1,12 
 
E) 
22 
3  есеп.  2  моль  темір  (ІІ)  хлориді  толық  реакцияға  түсу  үшін  жұмсалатын 
натрий гидроксидінің массасы: 
А) 11,2   
B) 160г 
 
C) 16   
D) 1,60 
 
E) 112 
Ҥйге тапсырма. §9. B – 2, С – 2, 3. 
 

№№4-9(49-54), сәуір-қыркүйек, апрель-сентябрь, April-September, 2014         ISSN 2307-020X 
Elorda ġylymi habaršysy – Naučnyj vestnik stolicy – Scientific messenger of the capital 
______________________________________________________________
 
 
 
 
54 
ҚЫДЫРМОЛДИНА Асия Базарбекқызы, 
Семей электротехника колледжі «Физика» пәнінің оқытушысы, 
Семей қаласы, Шығыс Қазақстан облысы, Қазақстан Республикасы 
 
 
 
«ФИЗИКА» ПӘНІН ОҚЫТУДА ЭКОЛОГИЯЛЫҚ БІЛІМ БЕРУ 
МӘСЕЛЕЛЕРІ 
 
Қоршаған ортаны қорғау – адамзаттың алдында тұрған басты проблемалардың 
бірі.  Табиғатты  қорғау  туралы  оқушыларға  «Физика»  сабақтарында  заңдар  мен 
құбылыстардың  қолданбалы  мәнін  ашып  отырса,  оқушылардың  пәнге 
қызығушылығы  арта  түседі.  Мысалы,  ауаның  ластануы  туралы  «Жылу 
қозғалтқыштары»  тақырыптарын  ӛту  барысында  мына  мәліметтерді  келтіруге 
болады:  Индустриалды  дамыған  елдерде  атмосфераны  ластайтын  негізгі  кӛздер  – 
автокӛліктер, транспорттың басқа түрлері және ӛндіріс орындары. 
Зерттеу  мәліметтері  бойынша  антропогендік  әсерден  атмосфераға  жыл  сайын 
25,5 млрд. тонна кӛміртегі оксиді, 190 млн. тонна күкірт оксиді, 65 млн. тонна азот 
оксиді, 1,4 млн. тонна хлорлы және фторлы кӛміртектер (фреондар), кӛмірсутектің, 
қорғасынның  органикалық  қосылыстары,  сондай-ақ  қатерлі  ісік  ауруын  тудыратын 
канцерогенді заттар бӛлінеді. 
Әрбір  автокӛлік  жылына  4  тонна  ауа  жұтып,  800  кг  кӛміртегі  оксидін,  40  кг 
азот оксидін және 200 кг-дай әртүрлі кӛмірсутектерді атмосфераға бӛледі. Қалыпты 
жағдайда  қозғалтқыштан  бӛлінетін  газдың  құрамында  С0
2 
–  2,7%  болса, 
жылдамдықты түсірген жағдайда – С0
2
 3,9%-ға, ал жай қозғалған кезде – 6,9% дейін 
кӛбейеді. 
Адам  организміне  жағымсыз  әсерлердің  бірі  –  кӛліктерден  бӛлінетін  газ 
құрамында кӛп кездесетін қорғасын және оның бейорганикалық түрдегі формалары. 
Ауадағы қорғасын мӛлшері кӛбейген сайын оның мӛлшері адам қанында да  кӛбейе 
түседі.  Нәтижесінде  қанның  оттегімен  қанығуы  нашарлап,  ферменттердің 
белсенділігі тӛмендейді. Ал бұл ӛз кезегінде зат алмасу процесінің бұзылуына алып 
келеді. 
«Электромагниттік 
ӛріс» 
тақырыптарын 
ӛткенде 
электромагниттік 
толқындардың 
тигізетін 
әсері 
туралы 
кӛптеген 
мысалдар 
келтіріледі. 
Электромагниттік  ӛріспен  ластануды  электр  тасымалдау  желілері,  атмосфералық 
разряд  тудырады.  Күн  суыта  келе  жұртшылық  түрлі  жылыту  құралдарын,  қысқа 
толқынды пештерді кӛп қолдана бастайды, теледидар алдында жиі отырады. Сондай-

№№4-9(49-54), сәуір-қыркүйек, апрель-сентябрь, April-September, 2014         ISSN 2307-020X 
Elorda ġylymi habaršysy – Naučnyj vestnik stolicy – Scientific messenger of the capital 
______________________________________________________________
 
 
 
 
55 
ақ  кейінгі  жылдары  тұрмысымызда  компьютерлер,  кӛбейту,  кӛшірме  құралдары, 
ойын  автоматтары,  емдеу-профилактикалық  мекемелеріндегі  тӛмен  және  жоғары 
жиіліктегі  физиотерапевттік  электроқондырғылар,  тұрғын  үйлердің,  мекемелердің 
тӛбесіне  орнатылған  қабылдау-тасымалдау  мобильді,  спутниктік  байланыс 
антенналары,  тұрмыстық  техникалар,  тағы  да  басқа  электромагниттік  ӛріс 
туындататын құрылғылар үнемі қолданыста болып келеді. 
Аталған құрал-жабдықтар арқылы қоршаған ортаға берілетін үзілісті, үзіліссіз 
толқындар  биоэкосистемаға  әсер  етеді.  Оның  белгілі  дәрежеде  адам  ағзасына  да 
тигізетін  зияны  бар,  ол  толқынның  жиілігіне  және  қуатына  тікелей  байланысты. 
Мысалы,  электромагниттік  ӛріс  толқынының  үзіліссіз  аз  мӛлшерінің  ӛзі  ағзаның 
орталық  жүйке  жүйесіне,  қорғаныш  статусына,  кӛзге  кері  әсер  етеді,  кӛру,  есте 
сақтау  қабілетін  тӛмендетумен  қатар  жыныстық  органдардың  және  эмбрионның 
дамып  жетілуі  мен  қызметіне  де  теріс  ықпалын  тигізеді.  Ана  құрсағындағы 
эмбрионның  электромагниттік  ӛріс  толқындарына  сезімталдығы  ана  ағзасына 
қарағанда анағұрлым жоғары екендігі, сондықтан жүкті әйелдердің электромагниттік 
ӛріс аумағында ұзақ болуы нәрестені туа біткен кеселдерге ұрындыратыны ғылыми 
тұрғыда дәлелденген. 
Дәрігер  мамандардың  мәлімдеуінше,  Еуропада  жүргізілген  зерттеулер  ең  аз 
дегенде  он  жылдан  бері  ұялы  телефон  қолданған  адамдарда  кейбір  ми  рагының 
кездесу жиілігінің артқанын кӛрсетіпті.  Осы мәселемен бірге  ДНК-дағы ӛзгерістер, 
жүйке  жасушаларындағы  ӛзгерістер,  мидың  жұмысы  мен  ұйқыдағы  ӛзгерістер 
секілді  аурулар  да  бар. Ал  ұялы  телефонмен  ұзақ  сӛйлесетін  балалардың  жүйкесі 
жұқарып,  депрессиялық  синдромға  ұрынуы  жиілейтін  кӛрінеді.  Бойды  сүлесоқтық 
пен  бойкүйездік  билейді.  Балалардың  кӛбісі  ашушаң,  шаршауық,  жүйкесі  тез 
құриды.  Ұялы  телефонмен  ұзақ  сӛйлессеңіз,  ол  адам  миын  бір  градусқа  дейін 
қыздырады екен. 
Әрине,  бүгінде  аталған  заттарсыз,  қондырғы,  құралдарсыз  жұмыс  істеу,  істі 
бітіру  мүмкін  емес.  Дегенмен  оларды  сақтық  шараларын  қолдана  отырып 
пайдаланған абзал. Біріншіден, аталған қондырғыларды тұйықтау жүйесіне міндетті 
түрде енгізу қажет. Екіншіден, компьютерлер мен ойын автоматтарының және тағы 
да басқа құралдардың орналастыру талабы мен пайдалану уақыты сақталынуы тиіс. 
Зерттеу  барысында  бұталар  мен  ағаштар  электромагниттік  ӛрістің  тарауына 
кедергі  болатындығы  анықталған.  Сондықтан  болар  жасыл  бақ  пен  тоғайдың 
арасында адам ӛзін жайлы сезінетіні. 
Біз  дыбыс  әлемінде  ӛмір  сүреміз.  Физика  сабағында  «Музыкалық  дыбыстар 
және  шулар.  Дыбыстың  жоғарылығы  және  қаттылығы.  Акустикалық  резонанс» 
тақырыбын 
түсіндіру 
барысында 
дыбыстың 
классификациясын, 
дыбыс 
толқындарының қасиетін сипаттайтын физикалық және физиологиялық ұғымдарды, 
олардың ӛзара байланысын, акустикалық резонанс болу шартын, дыбыс генераторы 
және  ауа  бағанасы  резонансы  демонстрацияларын  басқа  да  кейбір  мәліметтерді 
пайдалануға болады. 
Адам  есту  органдарының  қабылдауына  байланысты  дыбыстарды  шу,  музыка, 
сӛз  деп  категорияға  бӛлуге  болады.  Олардың  әрқайсысы  дыбыс  құбылыстарының 
адам  үшін  арнаулы  ақпарат  беретін  әр  түрлі  салаларына  жатады,  сондықтан  олар 
бӛлек-бӛлек зерттеледі. 
Зерттеулер  бойынша  шу  адам  денсаулығына  кез-келген  аурудан  келетін 
зияннан кем әсер етпейді. Шу адамның орталық жүйке және эндокринді жүйелерін 
тоздырып,  стрестік  жағдайларға  жеткізеді.  Артық  шу  жүйкеге  әсер  етіп,  оның 
тамырларын  тоздырып,  жүрек  аритмиясын,  стенокардиясын  тудырып,  артерия 
қысымын  арттырады.  Сонымен  бірге  шу  миды  қанмен  қамтамасыз  ету  процесін 

№№4-9(49-54), сәуір-қыркүйек, апрель-сентябрь, April-September, 2014         ISSN 2307-020X 
Elorda ġylymi habaršysy – Naučnyj vestnik stolicy – Scientific messenger of the capital 
______________________________________________________________
 
 
 
 
56 
бұзып,  есте  сақтау,  және  есту  қабілетін  нашарлатады,  асқазан  жарасын, 
гипертонияны т.б. ауруларды туғызады. 
Оқушыларға  салыстырмалы  түрде  мынадай  мәліметтерді  айтуға  болады:  егер 
шу  деңгейі,  дыбыс  қысымы  дәрежесін  кӛрсететін  децибел  (ДБ)  ӛлшем  бірлігімен 
ӛлшенсе,  онда  біздің  бір-бірімізбен  сӛйлесу  кезіндегі  дыбыс  деңгейі  30  децибел, 
кӛше транспортының шығаратын шуы 80-100 дб,  тұрмыстық  шу да осы деңгеймен 
шамалас.  Кір  жуған  машинаның  шуы  50-60  децибел,  шаң  сорғыштікі  75  децибелге 
жетеді. Кейбір ӛндіріс орындарында станоктар мен механизмдер 90-110 дб, реактив 
ұшағы – а145 дб, ғарыш ракетасы – 175 дб шу шығарады. 
Шудың  зиянды  екеніне  оқушылардың  кӛзін  мынадай  қарапайым  тәжірибе 
арқылы жеткізуге болады. Егер гүлдің кейбір түрін суы бар ыдысқа салып, дыбысы 
күшті  радиоқабылдағыштың  жанына  қойса,  гүлдің  біраз  уақыттан  кейін  сола 
бастағанын  байқауға  болады.  Мысалы,  тышқандарға  әдейі  тәжірибелер  жасалған: 
дыбыс  деңгейі  80-90  децибел  болғанда  олар  ӛздерінің  дағдысын  ұмытқан,  100 
децибел  болғанда  есі  ауысып,  ӛз  балаларын  жей  бастаған,  ал  120  децибелде  ӛле 
бастаған. 
Шу  деңгейінің  белгіленген  нормалары  бар:  50-60  децибелден  жоғары  дыбыс 
адам  денсаулығына  зиянды  деп  саналады,  80  децибел  –  қауіпті  деңгей,  120  –  аса 
қауіпті, 180 – мерт болу деңгейі. 
Шуды  азайту  үшін  оның  шығу  кӛзін  білуіміз  керек.  Қазіргі  қала  салу 
тәжірибесінде  шудан  қорғау  мәселелеріне  кӛп  назар  аударылуда.  Мысалы,  тұрғын 
үйлерді,  мектептерді  шулы  нысандардан  қашық  салу,  шудан  қорғайтын  экрандар 
қолдану, жасанды орман алқабын ӛсіру, темір жолда бетон шпалдарға резина салып, 
кәдімгі  қысқа  рельстерді  ұзындығы  800  метрге  дейін  жететін  тұтас  рельстермен 
ауыстыру т.б. 
Дыбыс  жұтқыш  материалдар  жасалды,  олардың  бір  ерекшелігі  –  белгілі  бір 
жиіліктегі ӛндірістік шуды жұтады да, адам дауысына әсер етпейді. Сонымен бірге 
шу  бәсеңдеткіш,  арнаулы  дыбыс  сүзгілер  жасалды.  Дыбыс  сүзгілерін  құлаққа 
кигенде  ұшақ  қозғалтқышының  үні  естілмейді  де,  кӛршілес  адаммен  қалыпты 
дауыста сӛйлесуге болады. 
Бұл айтылғандар мәселенің бір жағы ғана. Айталық, шудан біржола құтылдық 
делік,  оның  орнына  келетін  абсолют  тыныштық  та  адамға  жат.  Сондықтан  толық 
тыныштықты музыкамен алмастыруға болады. 
Адамдар  ерте  кезде-ақ  музыкалық  дыбыстардың  адамға,  оның  кӛңіл-күйіне, 
организмнің  биологиялық  белсенділігіне  әсерін  байқаған.  Ғылыми  зерттеулер 
ӛндіріс  орындарында  дұрыс  таңдап  алынған  музыка  еңбек  ӛнімділігінің  артуына 
әсерін тигізетінін кӛрсеткен. 
«Табиғи  радиоактивтілік.  Радиоактивті  ыдырау  заңы»,  «Ядролық  реактор. 
Атом  энергиясын  пайдалану»  тақырыптары  ӛтілгенде  радиоактивтік  ластанудың 
адам организміне тигізетін әсері туралы айтылады. Атом қондырғылары жұмыс істеу 
кезінде  адам  ӛміріне  қауіпті  радиоактивті  қалдықтар  түзіледі.  Радиоактивті 
қалдықтар  белгіленген  санитарлық  нормаға  дейін  радиоактивті  заттардың 
концентрациясын  азайтатын  тазарту  қондырғылары  салынды.  Қалдықтар 
баллондарға  салынып,  цементтеледі  де,  арнаулы  жерлерге  тасталады.  Радиоактивті 
сәулелер, нейтрондар ағыны қоршаған ортаға, әсіресе тірі организмге зиянды әсерін 
тигізеді. 
Радиоактивті сәулелерді иондаушы сәулелер немесе қысқаша радиация деп те 
атайды.  Белгілі  энергиялары  бар  бұл  сәулелер  мен  бӛлшектер  денелердің 
молекулалары  мен  атомдарын  иондайды.  Олардың  химиялық  белсенділігі  ӛзгереді, 
клеткалар  мутацияға  ұшырайды,  хромосомодағы  гендерді  зақымдайды,  түрлі 

№№4-9(49-54), сәуір-қыркүйек, апрель-сентябрь, April-September, 2014         ISSN 2307-020X 
Elorda ġylymi habaršysy – Naučnyj vestnik stolicy – Scientific messenger of the capital 
______________________________________________________________
 
 
 
 
57 
физиологиялық  күрделі  ауытқулар  туады.  Сәуле  шығарудың  интенсивтігі  күшті 
болса,  қатерлі  ісік  және  сәуле  аурулары  дертіне  шалдығады.,  тірі  организмдердің 
ӛлуі  мүмкін.  Сәулелену  тұқым  қуалауға  күшті  әрі  жағымсыз  әсерін  тигізеді. 
Радиоактивті сәулелердің әсеріне біз жиі ұшыраймыз. 
«Электр  энергиясын  пайдалану»  тақырыптарына  байланысты  мына 
мәліметтермен  таныстыруға  болады.  Жылу  электр  станциялары  қызған  пармен 
қозғалысқа  келетін  турбиналардың  кӛмегімен  энергия  береді.  Турбиналарды  үнемі 
сумен  салқындатып  отыру  керек.  Сондықтан  жылу  станцияларынан  су  айдынына, 
әдетте 8°С – 12°С-қа жылынған су бӛлінеді. Ал ірі жылу станциялары мен АЭС-тер 
судың  үлкен  мӛлшерін  қажет  етеді.  Олар  80-90  м
3
/сек  жылы  суларды  бӛліп 
шығарады.  Суда  газдардың  еру  қабілеті  тӛмендейді,  судың  физикалық  қасиеті 
ӛзгеріп,  ондағы  барлық  химиялық  және  биологиялық  процестер  жылдам  жүреді. 
Судың  тұнықтығы  бұзылады,  қышқылдығы  ӛзгереді,  жеңіл  тотықсызданатын 
заттардың  ыдырау  жылдамдығы  артады  және  фотосинтез  процесінің  жүруі 
тӛмендейді. 
Ауаға  кәсіпорындар  мен  жеке  қондырғыларда  пайдаланылған  бу  мен  газдар 
арқылы  жылу  бӛлініп,  оның  жылылық  үлесі  7-10  ккал-ға  жетеді.  Энергияны 
пайдалану  қарқынының  ӛсуі  жылулық  баланстың,  яғни  климаттың  ӛзгеруіне  әкеп 
соғады. Сонымен бірге қыздыру кезінде ауадағы су буы мен кӛмірқышқыл газының 
молекулалары  Күннің  қысқа  толқынды  сәулелерін  ӛткізеді  де,  оны  жұтып  алады, 
яғни Жерден таралатын ұзын толқынды сәулелердің 78 пайызын ұстап қалады. Егер 
ауа  температурасы  3-4
0
С-ға  кӛтерілсе,  полюстердегі  мұз  ери  бастайды.  Ал  бұл 
адамзат баласына тӛніп тұрған қауіп. 
Сонымен  сабақтың  тиімділігін,  сапасын  арттырудың  бір  жолы  оқушыларға 
ғылыми  жаңалықтар  мен  табыстарды,  олардың  практикалық  құндылығын 
физикалық  құбылыстар,  заңдылықтар  негізінде  түсіндіріп  отыру  маңызды.  Кейбір 
тақырыптар  бойынша  оқушылардың  ӛзіндік  шығармашылық  жұмыс  істеуіне 
тапсырмалар түрінде беруге болады. 
 

жүктеу/скачать 4,99 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: