4. Ареалдың құрылымы мен типтері. Ареалдар шекарасы

жүктеу/скачать 32,03 Kb. бет 1/4 Дата 17.10.2023 өлшемі 32,03 Kb. #116671

Бұл бет үшін навигация:

• Ареалдың құрылымы мен типтері

№4. Ареалдың құрылымы мен типтері. Ареалдар шекарасы Ареал – белгілі бір түр популяциясының, ұзақ уақыт тұрақ ты түрде таралған құрлықтың немесе акваторияның бір бөлігі. Ареалогия-ареалдар жөніндегі биогеографияның маңызды салаларының бірі. Ареалогияның негізгі міндеті – түрлердің, тірі ағзалардың жүйелік таксондарының географиялық таралу заңдылықта рын талдау. Биогеографиялық аудандастыру, фауналық жəне флоралық аймақтарды бөліп көрсетуге жəне ареалдарды талдауға негізделеді. Биогеографияда зерттеудің басты нысаны түрдің таралу ареалы болып саналады, өйткені түр – тірі ағзалардың бастапқы жəне негізгі таксономиялық категориясы. Ареал – биологиялық түрдің маңызды географиялық сипаттамасы. Ареалдың қалыптасуы тірі ағзалардың эволюциялық процесі кезінде жəне қоршаған орта жағдайларына байланысты жүзеге асады. Ареалдарды картографиялаудағы кең тараған əдістердің бірі – ол түрдің барлық орналасу мекендерін картада немесе картосызбаларда көрсету болып табылады. Кейбір түрлердің мекендеу аумақтары негізгі аймақтан қашық аумақтарда болуы мүмкін. Мұндай оқшауланған аумақтар аралдық мекендер деп аталады. Картографиялық əдістерді қолдана отырып, түрлердің мекен ету аумақтарын біртұтас немесе біркелкі сызықпен қосып, бөліп шығуға болады. Ареалдың құрылымы мен типтері Бір түрдің толық бір ареалда мекендеп, таралуы табиғатта сирек кездеседі. Түрдің популяциясы тек оған тəн мекен ету ортасын қамтиды. Түрлердің таралу сипатын, оның белгілі бір ландшафттың географиялық жағдайға сабақтастығын ареалдың құрылымы анықтайды. Демек, ареал қарапайым көптеген аумақтардан тұрады, бұларда бірнеше таксондар кездеседі. Ареалды əртүрлі дəрежеде зерттеуде түрдің белгілі бір қоршаған ортаның жағдайларымен байланысын жəне оның оқшаулану себептерін көрсетуге болады. Мекен ету ортасының көп бөлігін қамтитын түр немесе өсімдіктердің өсуі, сондай-ақ жануарларда бір түрдің жоғары санының болуы ценоареал деп қарастырылады. Ценоареал ареалдағы түрдің орны мен экологиялық-биологиялық қасиеттерін түсіндіруге жəне қолайлы аумақ жасауға мүмкіндік береді. Бұл əсіресе, түрдің ресурс ретінде маңыздылығы жоғары болған жағдайда тиімді. Өсімдіктер мен жануарлардың ареалдар карталары ағзалар- дың таралуындағы жалпы географиялық заңдылықтарды анықтау- ға, салыстыруға қолданылады. Ареалдың көп бөлігін салыстырмалы талдау олардың əркелкі типтерінің шектеулі санына байланыстылығын көрсетеді. Өсімдіктер мен жануарлардың кейбір түрлерінің ареалдар карталарын талдау жəне салыстыру кезінде олардың конфигурациясында, өлшемдерінде ұқсастықтар мен айырмашылықтарды байқауға мүмкіндік туғызады. Олар өз кезегінде жануарлар мен өсімдіктердің географиялық таралуындағы кейбір жалпы заңдылықтарды көрсетеді. Түрлердің саны мен олардың ендік бойынша айырмашылықтары ареалдардың жалпы географиялық бөлінуіне негіз болып, тропиктік, бореальды, арктикалық таралу типтерін ажыратуға себеп болады. Ендіктік орналасу негізгі географиялық белгілердің бірі жəне ол климаттық факторлармен анықталады. Ол түрлердің таралуына тікелей немесе жанама жағдайларда əсер етуі ықтимал. Бір ендікте орналасқан ареалдар арасындағы айырмашылық- тар мұхит-құрлық сипатында бөлінеді. Бұл əсіресе, ендік бағытында Еуразия мен Солтүстік Америка материктерінің аумақтарында континенті климаттық жағдайларға байланысты анық байқалады. Еуразияның гумидті облыстарында ареал топтарының бөлінуі олардың шығыс шекаралары Еділ өзені мен Орал тауларына, батысы Орта Сібір таулы үстіртіне жəне Охот теңізінің суайрық алабына жетеді. Ареалдарда типке бөлудегі негізгі белгілердің бірі болып, түрлердің саны мен мөлшерлері қолданылуы мүмкін. Бірнеше шаршы шақырымдарды одан да аз аумақтарды алып жатқан ареалдармен қоса, аймақтар, материктер мен жер шарын қамтитын ареалдар да кездеседі. Кейде түр биотикалық облыс ретінде жергіліктілігімен ерекшеленеді. Мұндай түрлер эндемиктер, ал ареалды эндемиктік деп атайды. Шағын ареалдарға аралдық, үңгірлік формалар тəн. Мəселен, тау аңғарлары, тау үстірттерінің жоғары ендіктері. Бұл ареалдарды бунақденелі жəндіктердің жорғалаушы түрлері мекендейді. Эндемиктік түрлердің көптігі осы аудандарда флора мен фаунаның дамуын салыстырмалы түрде ұзақ геологиялық мерзім ішіндегі табиғи жағдайлардың тұрақтылығын көрсетеді. Түрлердің мекен ету жағдайларының тұтастығы таулы аймақтардағы эндемиктердің алуан түрлілігін анықтайды. Жер бедерінің ойпатты жəне жазықты формаларында түрлердің таралу жағдайларының көптүрлілігіне байланысты эндемизмнің болмауы мүмкін. Эндемиктік ареалдардың қалыптасуы əртүрлі процестер нəтижесінде жүзеге асырылады. Сондықтан оларды палеоэндемиктер жəне неоэндемиктер деп бөлуге болады. Эндемиктер əсіресе, ұзақ уақыт бойы оқшауланған мұхиттық аралдарда көп кездеседі. Мəселен, Əулие Елена аралында өсімдіктердің 85%, Гавай аралда- рында 97% түрі эндемиктер. Бірақ бұл процесс құрлықтан жақында бөлінген Британ аралдарына тəн жағдай емес, мұнда эндемиктік түрлер көп кездеспейді. Бұл уақыттық айырмашылықпен түсіндіріледі, өйткені оқшау жағдайда жаңа түрлердің аз уақытта қалыптасуы мүмкін емес. Эндемиктердің Əулие Елена жəне Гавай аралдарындағы көптеген таксондардың ұзақ уақыт оқшаулық жағдайында дамуымен байланысты неоэндемиктер жəне прогрессивті эндемиктер қалыптасады. Эндемиктік ареал гинкго өсімдігіне (Солтүстік жарты шардың ормандарында кейінгі мезозой палеогенде таралған гинкго тұқымдастарының өкілі) де тəн. Қазіргі кезде гинкгоның ареалы Қытайдың шағын аумағын алып жатыр. Мұндай эндемиктерге жүйелік оқшаулық тəн. Оларды қоршаған ортаның флорасы мен фаунасының құрамында жақын туыстары, тұқымдастары болмайды. Осындай ареалдардың қалыптасуы əртүрлі кезеңдерде басқаша географиялық жəне экологиялық жағдайлардағы түрлердің таралу аймақтарында олардың жойылуының нəтижесі болып отыр. Бұл палеоэндемиктер немесе қалдық эндемиктерге мысал бола алады. Түрлердің басым бөлігі шектеулі таралумен сипатталады жəне олардың ареалдары көлемді кеңістікті қамтиды. Космополиттік немесе барлық аймақтарда кездесетін ареалдар негізінен құрлықтардың барлық бөліктеріне дерлік таралған немесе қоңыржай белдеуден тропиктік ендікке созылып жатқан таксондарға қатысты қолданылады. Космополиттік ареалдарға суда өсетін өсімдік түрлерінің жəне теңіз жануарларының көптеген түрлері ие. Мəселен, кокос пальмасының, қарапайым құрақтың, дельфиннің ареалдары ауқымды болып келеді. Құрлық жануарларының ішінен космополиттерге бунақденелі синантроп жəндіктерді жатқызуымызға болады. Космополиттік ареалдарға түрден жоғары сатыдағы таксондар жатады. Түрлердің сатысы неғұрлым жоғары болса, соғұрлым ол көлемді аумақты қамтиды. Бірақ бұл заңдылық толық зерттелмеген. Ареалдардың қамтитын аумағы таксонның көлеміне байла- нысты. Мəселен, Anemone nemorosa ветреница дубравна кең таралған. Оның ареалы Солтүстік Америкадан Еуропа мен Шығыс Азияға созылып жатыр. Егер осы түрдің американдық, сібірлік жəне Шығыс Азиялық формаларын ерекше түр ретінде қарастыратын болсақ, онда өсімдік ареалы Еуропаның шекарасынан шықпайды. Ареал формаларының ауқымы əртүрлі болып келеді. Қоңыржай ендіктердегі аумақтарда бөліну климаттық жағдайлардың ерекшеліктерімен түсіндіріледі. Биік таулы белдеулерде көптеген түрлердің ареалдары жоталар бойымен орналасып орман, альпі, субьальпі жəне т.б. болып бөлінеді. Кейбір жағдайларда ареалдар сызықтық формаға ие. Олар негізінен су маңы жəне су ағзаларына тəн. Ареалдардың типологиясы бір уақытта қарапайым жəне күрелі келеді. Ол ареалдарды сипаттамасы, геометриясы, хорологиясы (кеңістіктік айқындылығы) бойынша бөлу оңай. Барлық ареалдар тұтас (үздіксіз) жəне дизъюктивті (бөлінген) ареалдарға бөлінеді. Дизъюнктивті ареалдар өз арасында гомогенді жəне гетерогенді бөліктерге бөлінеді. Гомогенді бөлікті ареалдар гетерогенді дизъюкциялы ареалдардан жас əрі қарапайым болады. Бірақ, дизъюнкция себептері əртүрлі болуы мүмкін жəне мұнда талдауда қателеспеу маңызды. Климаттық дизъюнкциялар өте жиі кездеседі. Олардың түрлену модельдер көп болуы мүмкін. Мысалы, бір түр өзі үшін қолайлы кезеңде кең тарала алады. Кең таралған ареал аймағында біртіндеп ауа-райы өзгереді жəне бөлек аймақтарда осы тұқымның өзіндік түрлері туындайды, ал осы тұқымның өкілдері үшін қолайсыз ауа райы туындаған басқа жерлерде оның өкілдері жойылып кетеді. Егер қазба қалдықтары бір түрге жататын болса, онда мұндай модель таза дəлелденген деп мойындалуы мүмкін. Бірақ көбіне, қазып алынған тұқым өкілдерінің бір түрге жатуын анықтау мүмкін болмайды. Мысалы, қызылқайың (Garpinus) тұқымының таралуын қарастырайық. Біздің алдымызда гетерогендік дизъюнкцияның типтік мысалы: Еуропа мен Кавказда қайыңжапырақты қызылқайыңдар (Garpinus orientalis), Алыс Шығыста жүрекжапырақты жəне оралған жапон қызылқайыңы, ал Солтүстік Америкада – қызылқайың өседі. Сібір, Пиреней түбегі мен Солтүстік Америкадағы қазба қалдықтары осы түрдің бұрын кең таралғандығын дəлелдеп отыр. Қызылқайыңдар континентті ауа райында баяу өседі. Неоген жəне төрттік кезеңде, яғни 2 млндай жыл бұрын, альпі орогенез таулары күшті өсіп немесе жаңарып, Үнді мұхитынан жазғы муссон ауасының келуіне қарсы тұрған уақытта болған. Сонда қызылқайың Солтүстік Америка зонобиомынан (таулардың кордильерлік жүйесінің жасаруы) шығып қалған. Емен, талшын, көгілдір сауысқан жəне басқа да таксондардың ажыраған ареалдары да осындай сипатты береді. Континентаралық дизъюнкция көбіне, жаһандық тектоника механизмімен түсіндіріледі. Осындай түсіндірме хронологиялық қиындықтарға əкеледі: Лавразия мен Гондвананың құлдырауы дизъюнктивті ареалдары бар қазіргі түрлердің пайда болуынан бұрын басталған. Дегенмен, бастапқы түрдегі ареалдардың үзілуі кейінгі ареалдардың дизюъюнкциясына əкелуі мүмкін. Белгілі бір ареалдың ажырауын түсіндіру үшін континент- терді «қозғауды» бастаса, бұл талданатын құбылыстар өлшемдерінің сəйкессіздігіне əкеледі. Континентаралық дизъюнкцияларды Беринг, Командор-Алеут немесе Малезийлік сияқты екпінді қосылыстармен түсіндіруге болады, олар біресе үзіліп, біресе қайтадан туындаған, бұл тек түрлердің ғана емес, сонымен бірге тұқымдардың да: Сібір мен Аляскадағы самырсын жатағаны (Pinus pumila), Еуразия мен Солтүстік Америкадағы тоқылдақ, аралдардың Командор-Алеут тізбегі бойындағы Тынық мұхиттық мысықтар ареалдарының ажырауына əкелді. Бұндай барлық дизъюнкцияларды тарихи деп атайды. Бұл атау дизъюнкцияның тарихи себебін көрсетеді. Тарихи дизъюнкцияға мұздық дизъюнкциялар жатады. Плейстоценнің платформалық мұздануы көптеген түрлердің мери- диандық солтүстіктен оңтүстікке көшуі мен аралық мекендеу орындарының жойылуына əкелді. Нəтижесінде бірқатар түрлердің бірлік ареалдары (азалия, иісті маралоты жəне т.б.) көне мұздықтың оңтүстік шекарасы маңында орналасқан аумақтарда таралды. Мұздықтарға қарағайдың дизъюнкция ареалын жатқы зуға болады: салқындауда қарағайдың оңтүстікке көшуі жəне тау дағы жылыстау процесінің əсерінен оқшаулану мұздықтардың еруінен кейін Қырымда (Станкевич қарағайы), Кавказда (Кавказ қарағайы жəне т.б.) жəне басқа тауларда қарағайдың жас түрлерінің бөлек ареалдарының пайда болуына əкелді. Мұздықтарға арктомонтанды ажыраудың барлық тобын кіргізуге болады. Тарихи дизъюнкция себептеріне сонымен бірге таудың қалыптасуы, мұхит трансгрессиясы, тропосфера айналымының өз- геруі жəне басқалары жатады. Көптеген түрлер ареалдарының мəселен, Гиндукуш-Гималайдың солтүстігі мен оңтүстігіне (мысалы, гималай жəне бореалды қарағай жəне т. б.), Батыс Сібір жазықтығы теңіздің орны болған деген жорамал негізінде, батысы мен шығы- сына (Ribes қарақат түрі), тропосфераның жерортатеңіздік айналымның шығыс шекарасынан батысқа жəне шығысқа (қияқөлең түрі – Carex pachystilys Жерорта теңізі жəне Орта Азияға, С.stenophylloides жəне C.duriuscula Орта Азияға) ауысады. Биологиялық (жоғарыда көрсетілген жылдам көшулер) жəне антропогендік (дəстүрлі мысалдары – қояндардың Аустралияда таралуы немесе Еуропаның тұщы су қоймаларындағы элодеялар) дизъюнкциялар болып саналады. Дизъюнкцияда негізгі жəне ажыраған ареалды анықтау өте маңызды. Қайсысы алғаш, ал қайсысы кейін қалыптасқан ареал екендігін анықтау кей жағдайларда оңай. Мəселен, Аустралиядағы қағанақты динго иті – ареалдың негізгі бөлігінен оқшауланған. Ал кейде тіпті, қиын мысалы, самырсын жатағаны өсетін негізгі аумақ – Сібірде немесе Аляскада таралғандығы туралы мəселелер əлі күнге дейін зерттелу үстінде. жүктеу/скачать 32,03 Kb. Достарыңызбен бөлісу: