№4 дәріс: Қазақ тілінің сөзжасамдық – морфологиялық жүйесі Жоспар: Сөзжасам тіл білімінің жеке саласы

Сөзжасамдық ұя 

• Сөзжасамдық ұя бір түбірден тараған туынды түбірлердің жиынтығын атап көрсетеді. Әр бір сөзжасамдық ұяда бір ғана негізгі түбір болады да, қалғандары түбірлес туынды сөздерге жатады, олар негізгі түбір мағынасын сақтайды. Мысалы, бөл – бөлу, бөлшек, бөлік, бөлім, бөлек, бөлектену, бөлісу, бөлме т.б. Осындағы «бөл» деген сөзжасамдық ұядан, сөздің даму нәтижесінде бөлу, бөлшек, бөлік т.б.деген туынды сөздер қалыптасқан.

• Сөзжасамдық тізбек бір сөзжасамдық ұядан немесе негіз сөзден тараған туынды сөздер тізбегі» . Яғни, бір түбірден тараған туынды сөздердің бірінен-бірі тікелей туындайтыны, біріне-бірі негіз болатын негізді сөздердің тобы. Әр тізбек негіз сөзден басталып, негізді сөзбен аяқталады. Мысалы, ас – аспаз – аспазшы – аспазшылық.

• Сөзжасамдық тізбек

• Біл негізгі түбірінен жасалған түбірлес туынды түбір сезден түратын ұяда 26 туынды түбір сөз бар, олардың бәрі түбірлес сөздерге жатады. Осы түбірлес сөздердің бір-бірінен тікелей туындауы 13 сөзжасамдық тізбек ішіне ғана қатысты. Мүны анықтап көрсету үшін, осы сөзжасамдық ұядағы тізбектерді жеке-жеке тізіп көрсету қажет:
• 1. біл->білім->білімді->білімділік
• 2. біл->білім->білімсіз->білімсіздік
• 3. біл—»білім—>білімдар—>білімдарлық
• 4. біл—»білім—>білімдар—>білімдарсы
• 5. біл—>білім—>білімпаз—>білімпаздық
• 6. біл—>білім-»білімпаз->білімпаздан
• 7. біл-»білік->білікті->біліктілік
• 8. біл->білік->біліксіз->біліксіздік
• 9. біл->білгіш->білгіштік
• 10. біл->білгіш—>білгішсі
• 11. біл->білгір->білгірлік
• 12. біл—>білгір->білгірсі->білгірсін
• 13. біл—>білгі->білгілік->білгілікті
• 14. біл->білдір->біддірт
• 15. біл—=>білгіз—>білгіздір->білгіздірт
• 16. біл—»білік—>
• 17. біл—»біліс

Сөзжасамдық синтагматика мен парадигмтика 

• Тіл білімінде сөзжасамдық тізбек құрамындағы бір түбірден тараған
• туынды сөздердің бір-бірімен жүйелі көлбеу /→/ бағыттағы байланысын
• синтагмалық қатынас деп, ал бір ұядағы туынды сөздердің бір-біріне
• байланысу жағынан тәуелсіз, мағыналары бір-біріне жақын тұлғалардың
• тік /↓/ бағыттағы байланысын парадигмалық қатынас деп аталады.
• Мыс.: синтагматикалық қатынасқа өгіз – өгізше деген көлбеу бағыттағы
• сөзжасамдық тізбек жатады. Ал парадигмалық қатынасқа тік бағыттағы
• сөздердің жұптары жатады.
• Мысалы,
• Ас асқазан
• асқабақ
• астық
• Бұл мысалда «ас» түбірі арқылы жасалған туынды сөздер ұяның
• бірінші сатысында сөзжасамдық тарамдар жасайды. Олар ас – асқазан;
• ас – асқабақ, ас – астық деген сөзжасамдық жұптар жасайды.

жүктеу/скачать 3,31 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: