№4(56)/2009 Серия история. Философия. Право

277 
Казахстан ратифицировал конвенцию ООН против коррупции, посредством которой он вошел в 
систему международного сотрудничества и значительно расширил свои возможности в выдаче лиц и 
возвращении незаконно нажитых активов. Её участниками являются более 147 стран. 
Принят  ряд  значительных государственных  мер  по снижению  коррупции и эффективному  раз-
витию деятельности правоохранительных органов. 
Налоговым комитетом Министерства финансов принята собственная антикоррупционная страте-
гия,  определяющая  перечень  коррупционных  сфер  в  налоговых  отношениях,  внедрена  электронная 
книга жалоб, система мотивации работников налоговой службы по оценке показателей их деятельно-
сти.  Персонализирована  ответственность  руководителей  за  рост  коррупционных  правонарушений  и 
преступлений  путем  принятия  корпоративных  обязательств  об  освобождении  от  занимаемых  долж-
ностей в случае осуждения подчиненного за получение взятки. 
В таможенных органах реализуется Алгоритм действий по борьбе с коррупцией, антикоррупци-
онный план мероприятий, проведена ротация кадров, введена бонусная система поощрения  сотруд-
ников.  Осуществлен  переход  от 3-этапной  к  одноэтапной  процедуре  таможенного  оформления,  что 
позволило не только сократить время оформления по принципу «одного окна», но и повысить ответ-
ственность конкретного должностного лица, производящего данную процедуру. При счетном коми-
тете по контролю за исполнением республиканского бюджета создан Центр по исследованию финан-
совых нарушений. 
Национальным банком внедрены дистанционные формы банковских услуг, созданы условия для 
расширения безналичных платежных операций и вовлечение наличных денег в безналичный оборот. 
Правоохранительные  органы  интегрированы  в  авторитетные  международные  антикоррупцион-
ные организации. 
С  введением  Программы  получила  широкое  распространение  практика  обучения  и  переподго-
товки госслужащих как за рубежом, так и внутри страны. 
В  повседневную  практику  правоохранительных  органов  внедрены  интегрированные  электрон-
ные базы данных органов юстиции, внутренних дел, налоговой службы, Комитета по правовой стати-
стике и специальным учетам. В целом оперативно-служебная деятельность органов уголовного пре-
следования достигла определенных результатов за три года. 
По  информации  официального  представителя  Агентства  РК  по  борьбе  с  экономической  и  кор-
рупционной преступностью в сравнении с 2005 г. на 21 % возросло число выявленных по республике 
коррупционных преступлений (с 1505 до 1819), на 32 % — число направленных уголовных дел в су-
ды (1083 до 1433). В 200 раз (с 209 млн.тенге до 43 млрд.тенге) возросла сумма возмещенного ущерба 
гражданам и государству. С момента реализации Программы в пяти приоритетных направлениях вы-
явлено 1209 коррупционных преступлений. Большая их часть (79 %) пришлась на сферу государст-
венных закупок (662) и земельных отношений (293). 
Следуя объявленному в 2008 г. режиму моратория на проверку малого и среднего бизнеса, пре-
сечено 120 случаев незаконного вмешательства и ущемления прав предпринимателей. В суд о таких 
фактах направлено 65 уголовных дел, осуждено 35 лиц [13; 7]. 
Таким  образом,  принятые  меры  во  многом  способствовали  укреплению  законности  и  правопо-
рядка в стране. 
Об  их  результативности  свидетельствует  обнародованный  отчет  американской  организации 
Global Integrity Index, которая оценила деятельность ряда стран в борьбе со взяточничеством по че-
тырем уровням: «сильному», «умеренному», «слабому», «очень слабому». Казахстан отнесен к числу 
государств с «умеренным» уровнем, на порядок опередив Россию, Литву, Молдову, Пакистан и дру-
гие страны. 
В межстрановом рейтинге «Транспаренси Интернешнл» в 2008 г. Казахстан также поднялся на 5 
пунктов (со 150–го места в 2007 г. до 145-го в 2008 г.) [13; 7]. 
Пропаганда  антикоррупционной  политики  и  взаимодействие  со  структурами  гражданского  об-
щества достигаются использованием потенциала общественных объединений и средств массовой ин-
формации.  За  три  года  реализации  Программы  министерствами  и  ведомствами  проведено  более 90 
тысяч  мероприятий,  направленных  на  пропаганду  борьбы  с  коррупцией,  в  том  числе  в  тесном  со-
трудничестве с НДП «Нур Отан», «Транспаренси Интернешнл», ОБСЕ, ООН. 
На ведущих республиканских теле- и радиоканалах размещены видео- и аудиоролики на анти-
коррупционную тематику. Их содержание направлено на формирование антикоррупционного миро-
воззрения среди населения и выработку активной гражданской позиции. 

278 
С целью укрепления международного сотрудничества подписано 19 соглашений о сотрудниче-
стве в борьбе с коррупцией с компетентными органами России, Украины, Азербайджана, Литвы, Ки-
тая, Узбекистана и других стран [13; 7]. 
21 июля 2007 г. по поручению Главы государства была усилена ответственность за совершение 
коррупционных преступлений. 
Так,  по  действующему  уголовному  законодательству  за  посредничество  во  взяточничестве 
штрафные санкции увеличены до 200 МРП, а максимальный срок наказания за получение или дачу 
взятки  в  особо  крупном  размере  увеличен  до 15 лет  лишения  свободы  с  конфискацией  имущества 
[14; 120]. 
Для максимального вовлечения гражданского общества в борьбу с коррупцией необходимо ини-
циировать законодательное закрепление материального стимулирования лиц, сообщивших о фактах 
взяточничества. 
Всего в 2008 г. органами финансовой полиции было выявлено 187 фактов взяточничества, при-
чем 84 %, или 158 фактов, составила наиболее опасная форма его проявления в виде получения взя-
ток. Направлено в суд 288 уголовных дел, осуждены 195 лиц. 
В текущем году органами финансовой полиции выявлено 75 преступлений данной категории. Из 
них 40 фактов получения взяток, сумма которых превысила 4,5 млн. тенге. Направлено в суд 36 уго-
ловных дел, уже осуждено 15 лиц. 
Наибольшее  количество  фактов  взяточничества  в 2008 г.,  совершено  сотрудниками  органов 
внутренних  дел — 36, работниками  сферы  образования — 19, налоговых  органов — 20, уголовно-
исполнительной системы — 6, сельского  хозяйства — 18, судебными исполнителями — 13, служа-
щими акиматов — 14, социальной защиты населения — 6. 
Несмотря на то, что получение взятки как опасная форма проявления взяточничества носит вы-
соколатентный  характер,  она  одновременно  является  самой  типичной  и  распространенной  для  всех 
сфер общественных отношений. 
В целях избежания ответственности при непосредственном получении взяток мздоимцами часто 
используются посредники, которые не в полной мере понимают противоправность своих действий. 
История коррупции как сложного, многогранного явления не уступает по древности истории че-
ловеческой цивилизации. В настоящее время каждая социально-политическая и экономическая сис-
тема рождает на свет свою собственную модель коррупции. 
Однако до настоящего времени не выработано единообразного понимания коррупции. На основе 
проведенных исследований считаем наиболее целесообразным понятие коррупции, данное в ст. 2 За-
кона Республики Казахстан «О борьбе с коррупцией», в соответствии с которой под коррупцией по-
нимается  принятие  лично  или  через  посредников  имущественных  благ  и  преимуществ  лицами,  вы-
полняющими  государственные  функции,  а  также  приравненными  к  ним  лицами  с  использованием 
своих должностных полномочий и связанных с ними возможностями, а равно подкуп таких лиц пу-
тем  противоправного  предоставления  им  указанных  благ  и  преимуществ  физическими  и  юридиче-
скими лицами [15]. 
Немаловажным  для судебно-следственной практики является  понятие коррупционной преступ-
ности.  Под  коррупционными  преступлениями  понимаются  умышленные  деяния  лиц,  уполномочен-
ных на выполнение государственных функций, приравненных к ним лиц, должностных лиц государ-
ственных органов власти и управления, выражающиеся в использовании ими своего служебного по-
ложения и связанных с ним возможностей в целях противоправного приобретения для себя и других 
лиц  имущественных  благ  и  преимуществ,  а  также  подкуп  указанных  лиц  путем  противоправного 
предоставления им физическими или юридическими лицами таких благ и преимуществ. В частности, 
к коррупционным относятся преступления, перечисленные в примечании к ст. 41 УК РК [14; 14]. 
К  причинам  коррупции  относятся  экономическая  нестабильность  государства,  рост  имущест-
венного  расслоения,  низкий  жизненный  уровень,  недостаточный  государственный  контроль,  недос-
татки в подборе и расстановке кадров, низкий уровень правовой культуры. 
Таким образом, причины, условия, способствующие совершению коррупционных преступлений, 
представляют собой единый комплекс, в который входят и обстоятельства как экономического, так и 
нравственного  порядка,  поэтому  и  меры,  направленные  на  проведение  эффективной  борьбы,  также 
должны иметь системный, многосферный характер [16; 25]. Признано, что необходимым основанием 
борьбы  с  коррупцией  является  наличие  политической  воли.  Это  особенно  важно,  когда  коррупция 
пустила  глубокие  корни  в  политической  элите.  Очевидно,  что  политической  волей  могут  обладать 
сильные лидеры — это второе необходимое условие борьбы. Третье условие заключается в том, что 

279 
само общество должно быть готовым к такой борьбе. Только при определенном взаимодействии этих 
трех факторов должны быть приняты меры в определенных сферах нашего общества. 
В первую очередь это касается сферы экономики и финансов, где необходимо: 
 совершенствование налогового законодательства в целях уменьшения теневой зоны экономи-
ки, ограничения возможности попадания предпринимателей в тиски шантажа со стороны слу-
жащих государственных органов; 
 уменьшение наличного оборота, расширение современных электронных средств расчета, вне-
дрение современных форм отчетности в целях облегчения контроля за движением средств, за-
труднения  возможности  дачи  взяток  в  наличном  виде.  Это  особенно  важно  для  ограничения 
низовой коррупции. 
В сфере государственной службы необходимо проведение таких мероприятий, как: 
 существенное увеличение денежного содержания государственных служащих; 
 повышение  престижа  государственной  службы.  Необходимо  избавиться  от  распространения 
вредного мифа — «воруют все», создающего дополнительный благоприятный фон для распро-
странения коррупции. В связи с этим средствам массовой информации нужно помогать «отде-
лять зерна от плевел». Полезно проведение профессиональных конкурсов на низовом уровне и 
вручение корпоративных наград за честность и профессионализм на среднем и высшем уров-
нях. Здесь могут быть полезны как государственные усилия, так и активность негосударствен-
ных организаций. 
В сфере исполнительной власти необходимо: 
 четкое разграничение функций принятия решений, реализации решений, контроля, предостав-
ления услуг; 
 введение персональной ответственности должностных лиц в сфере распоряжения средствами и 
имуществом; 
 введение открытых конкурсов на государственные заказы и закупки. Там, где это невозможно, 
должны применяться жесткие спецификации и стандарты на продукты и услуги. 
Существенных антикоррупционных мер требует и социальная сфера: 
 коммерциализация части социальных (в том числе коммунальных) услуг, введение в этой сфе-
ре  конкуренции  превращает  коррумпированный  рынок  дефицитных  услуг  в  нормальный  ры-
нок услуг; 
 расширение практики применения современных методов осуществления социальных выплат с 
помощью  электронных  средств  безналичного  оборота  уменьшает  зависимость  граждан  от 
усмотрения чиновников и тем самым ограничивает низовую коррупцию. 
Важная роль в борьбе с коррупцией принадлежит средствам массовой информации, задачи кото-
рых: 
 регулярно публиковать отчеты о состоянии коррупции и реализации мер антикоррупционной 
политики; 
 постоянно  предоставлять  гражданскому  обществу  максимальное  количество  информации  о 
деятельности государственных структур; 
 включить  в  научную  программу  исследований  по  борьбе  с  коррупцией  изучение  конфликта 
интересов  в  восприятии  допустимости  и  недопустимости  коррупционных  типов  поведения  и 
традиций различными этническими группами населения страны. 
Особое  внимание  должно  уделяться  борьбе  с  коррупционной  преступностью  в  правоохрани-
тельных органах: 
 повышение заработной платы — в дальнейшем их содержание должно превосходить содержа-
ние работников «гражданских служб»; 
 повышение уровня технического обеспечения правоохранительных органов, внедрение совре-
менных информационных технологий; 
 контроль  за  переходом  государственных  служащих  на  должности  руководителей  коммерче-
ских предприятий после их увольнения со службы; 
 повышение квалификации кадров, задействованных в борьбе с коррупцией; 
 организация стажировок казахстанских специалистов в странах, в которых были успешно реа-
лизованы программы борьбы с коррупцией [17; 281]. 
Поскольку  государственная  служба  сопряжена  с  повышенной  ответственностью,  необходимо 
для определенных категорий должностных лиц и для определенных видов преступлений рассмотреть 

280 
возможность  внесения  дополнений  в  Уголовно-процессуальный  кодекс.  Цель — расширить  доказа-
тельственную базу коррупционных преступлений, включив в нее материалы, полученные с помощью 
технических средств сбора информации (например, аудио- и видеозаписи). Это крайне важно при до-
казательстве таких преступлений, как взятка. 
В целях повышения  эффективности  уголовно-правовых  мер  борьбы  с коррупционной  преступ-
ностью  необходимо  исключить  из  санкций  коррупционных  преступлений  такой  вид  наказания,  как 
штраф,  повысив  сроки  лишения  свободы,  а  также  в  качестве  дополнительных  наказаний  увеличить 
применение и сроки лишения права занимать государственные должности и конфискацию имущества. 
Одной  из  ключевых  задач  при  реализации  антикоррупционной  политики  является  укрепление 
судебной системы, для чего необходимо: 
 гарантировать достойное обеспечение судей и всей судебной системы; 
 усовершенствовать систему подготовки и расстановки кадров; 
 развить административную и экономическую юстицию. 
Одновременно  нужно  резко  снизить  возможности  для  проникновения  коррупции  в  судебный 
корпус. 
Одним  из  важных  направлений  при  реализации  антикоррупционной  программы  является  меж-
дународное сотрудничество, совершенствование механизмов взаимодействия на разных уровнях. Эта 
работа должна осуществляться по следующим направлениям: 
 налаживание  международного  информационного  обмена  (в  частности — о  формах,  практи-
кующих использование взяток); 
 унификация  представлений  о  доказательственной  базе  в  сфере  коррупции  (это  необходимо, 
например, для аргументации при ходатайствах о выдаче уголовно преследуемых лиц); 
 заключение  двусторонних  и  многосторонних  соглашений  о  совместных  оперативных  меро-
приятиях; 
 заключение  соглашений  о  взаимной  помощи,  связанной  с  выдачей  уголовно  преследуемых 
лиц, опросом свидетелей, доступом к банковским счетам и наложением на них ареста [17; 283]. 
Главная задача этих мер — существенно повысить риск от перемещения преступных капиталов 
или их обладателей в другие страны. 
Очевидно, что множество предложений, направленных на преодоление крайне сложного состоя-
ния  национальной  экономики,  носят  достаточно  противоречивый  характер.  Громоздкая  система  ан-
тикоррупционной  деятельности  теряет  свой  потенциал.  Борьба  с  отдельными  проявлениями  подоб-
ных преступлений не носит системного, комплексного характера. Общество практически бессильно 
противостоять нарастающим негативным процессам. В этих условиях только совместные усилия всех 
освободившихся  от  коррумпированности  органов  управления  под  жестким  общественным  контро-
лем, в условиях свободного доступа к информационным услугам способны сохранить потенциал оте-
чественной экономики, обеспечить ее устойчивый рост. 
 
 
Список литературы 
1.  Барсукова  Р.А.  Криминологические  вопросы  борьбы  с  коррупционно-должностными  преступлениями. — Астана: 
Елорда, 2003. — 78 с. 
2.  Комитет по правовой статистике Генеральной Прокуратуры РК. Сб. стат. данных о коррупционных преступлениях и 
правонарушениях в РК за 2008 г. — Астана, 2009. 
3.  Девятый  конгресс  ООН  по  предупреждению  преступности  и  обращению  с  правонарушителями // Справочный  доку-
мент о международной борьбе с коррупцией. А/ CONF. 769/14. 1995. 13APR. 
4.  Transparency International National Integrity Systems Country Reports: http://www.transparency.org 
/activities/nat_integ_systems/country_studies.html. 
5.  Материалы,  подготовленные  Независимой  комиссией  штата  Новый  Южный  Уэльс  по  борьбе  с  коррупцией (NSW 
ICAC), Сидней, Австралия. http: //www.icac.nsw.gov.au. 
6.  Confronting Corruption: The Elements of a National Integrity System; The TI Source Book 2000 by Jeremy Pope (Transpar-
ency International, Berlin, 2000) http://www. transparency.org/sourcebook/index.html. 
7.  http: //www.aip-bg.org/library/laws/apia.htm. 
8.  http://www. transparency.org/toolkits/2001/ccinp_tele-bulgaria.html. 
9.  http://www. ijnet.org/FE_Article/codeethics.asp? UILang=1&Cld=835&CldLang=1. 
10.  Мусаев С.А. Коррупция в государственных органах глазами государственных служащих // Проблемы борьбы с корруп-
цией в современных условиях: Материалы конференции. — Астана: Изд-во «August print», 2006. — 342 с. 

281 
11.  Тhe G7 Initiative on Customs Standardization and Simplification Plain Language Description: 
http://www.wcoomd.org/le/En/Topics_Issues/FacilitionCustomsProcedures/DataModelG7Initiative.html. 
12.  http: //www.aceproject.org/main/english/ei/ei40.htm. 
13.  Человек и закон. — 2009. — № 6. — 31 марта. — 8 с. 
14.  Уголовный кодекс Республики Казахстан: Учеб.-практ. пособие. — Алматы: Изд-во «Норма-К», 2008. — 168 с. 
15.  О борьбе с коррупцией: Закон Республики Казахстан от 8 июля 1998 г. // ВП — 1998. — № 15. — Ст. 209. 
16.  Мозговых  Г.А.  Причины  и  условия,  способствующие  совершению  преступлений  в  структуре  их  криминалистических 
характеристик // Предупреждение преступности. — 2002. — № 1. — С. 25–27. 
17.  Бодыкова М.Е., Бодыков Е.Ж. Как искоренить коррупцию? // Научные труды Академии финансовой полиции. — Вып. 
№ 8. / Колл. авт. — Астана: Полиграф-Мир, 2007. — 612 с. 
 
 
 
 

282 
ЖАС  ҒАЛЫМДАР  МІНБЕСІ 
ТРИБУНА  МОЛОДЫХ  УЧЕНЫХ 
ƏОЖ 140.8 (510) 
Т.В.Мұстафина 
Е.А.Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университеті 
ҚЫТАЙ  ФИЛОСОФИЯСЫНДАҒЫ  КЕМЕЛДЕНУ 
ИДЕЯСЫНЫҢ  ӨЗІНДІК  ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ 
В статье рассматриваются особенности национального китайского философского учения о 
Дао  в  контексте  современного  миропонимания.  Автором  осмысляется  идея  совершенства, 
издревле  заложенная  в  недрах  китайского  учения.  Также  подчеркивается  необходимость 
осмыслить идею в рамках сознания человечества уже на этапе глобальных изменений во всем 
мире.  Автор  акцентирует  своеобразность  восточного  мышления,  подчеркивая  осознанную 
необходимость пересмотрения ценностей в духе мудрости философской традиции, не утра-
тившей своей актуальности и сегодня. 
A peculiarity of national Chinese philosophical studies about Dao in context of modern peacecogni-
tion is considered in this aarticle. The idea of perfection, which established from ancient time in inte-
rior of Chinese studies, is comprehended by author.Also it’s necessary to understand the idea in the 
field’s consciousness of humanity on the stage of global changing in whole world. The author gives 
emphasis of distinguishing feature’s eastern mentality underlying realizing necessity of revision’s 
values in the spirit of wisdom’s philosophical tradition not having lost actuality in present day. 
 
Адамдар  күнделікті  өмірде  бұрыннан  белгілі  кейбір  құбылыс,  мəселе  жайында  қаншама  ой 
толғанғанымен,  ол  құбылыс,  мəселе  сол  күйінде  бейтаныс,  анықталмаған  болып  қала  беретіні  жиі 
кездесетін  жайт.  Неғұрлым  мəселенің  анығына  қол  жете  бергенде,  соғұрлым  құпиясы  да  қалыңдай 
түсетін сияқты. Дəл осыған қатысты қытай халқының ежелгі дүниетанымы Дао ілімі туралы айтуға 
болады. Бұл ілімге неғұрлым тереңдей бергенде, жауаптан гөрі сұрақтары арта түседі. 
Əуел басында қытай философиясын тереңдей зерттеуге ден қойған еуропалықтар əдетте христи-
ан  дінінің  миссионерлері  болған.  Олар  Қытайға  ене  бастағаннан  бері,  Еуропада  Азияның  шығыс 
жағалауында  орналасқан  алыс  экзотикалық  патшалықтың  сипаты  «Əйгілі  Дао  ілімін»,  оның 
мемлекеттік кеңесші, дəрігер, бал ашушы, маг, тіпті əскер өнерінің шеберлері рөлдерін үйлестіретін 
ерекше  қызметшілері  туралы  айтпай  болмайтын-ды.  Даоның  бейнесі,  оның  жан-жақты  əрекеті, 
əсіресе  бойына  терең  мистика  мен  қатаң  ғылымды  таң  қалдыра  сыйғызатын  даостардың  ілімі 
Қытайға  келген  еуропалықтарға  əншейін  түсініксіз,  үйреншіксіз  болғандықтан,  олардың  көбісі  Дао 
ілімін шындап қарастыра алмай, Дао ілімінің қайталанбас белгілерін «шығыс экзотикасына» жатқыза 
берген. XX ғасырдың жартысына дейінгі ұзақ уақыт бойы Қытайды зерттеуші батыс ғалымдар дао-
сизмнен  ғылыми  білім  жəне  діни  культ  элементтері  араласқан  алуан  түрлі  халықтың  наным-
сенімдерінің  жинағын  көрген.  Ешкімді  де  мұндай  əділетсіздік  пен  қисынға  келмейтін  бағалау 
абыржытқан емес. Оны былай түсіндіруге болады: өзінің қалыптасқан көзқарастарына салмақты аль-
тернативаны  қабылдаудан  гөрі,  қандай  да  бір  түсініксіз  ілім,  құбылысты  қашан  да  адасу,  жөнсіздік 
деп жариялау жеңіл болмай ма? 
Даосизм туралы батыстық көзқарастар нақты қытайлық үлгілерге сүйенгенін айтпай кетуге бол-
майды: олар Қытай империясының басшылығындағы конфуцийшіл билеушілердің даостық дəстүрге 
сақтықпен,  кей  кезде  қастықпен  қарау  қатынасын  өздері  де  ұстанды.  Дао  ілімінің  асыл  мұратын 
орындауға жан-тəнімен берілген адам айтқанынан қайтпайды, оның қылығын алдын ала болжау тіпті 
қол  жеткізе  бермейтін  нəтиже.  Нағыз  даосты  озбырлықпен  бағындырып,  біреудің  қаскүнемдігінің 

283 
қаруы етуге, кертартпа келесімге тарту мүмкін емес. Көне даолық мақалда «Менің тағдырым Аспанда 
емес, өзімде!» делінген. Бұл да бекер айтылмаған ой дегенді ұйғарып алу қажет болар. 
Тарих  сахнасында  даосшылардың  да  əлемге  қатысты  жауабы  сəйкесінше  келді.  Сөздің  толық 
мағынасында  мемлекеттік  қызметті  ұқыпты  орындап,  қоғам,  тіпті  əлемнің  тəртібін  уайымдаған, 
адамзаттың игіліктерін аса жоғары бағалағанымен, олар өздерінің «Дао ілімінің» сырын ешкімге аш-
пай, кемелдікке жету тəсілдерін қатаң құпия етіп сақтап келді. Осыдан болар Қытайдың өзінде олар-
ды халық арасында қуатты сиқыршылар деп атап жүрді. Мұнда, негізінен, еуропалық өлшем бойын-
ша  даостық  ұстаздарына  тəн  мінез  тұйықтығының  себебін  іздеу  орынсыз!  Ол  тұйықтылық  жалпы 
шығыс  дүниетанымына  тəн  ұстаз  бен  ізденушінің  арасында  қалыптасатын  қарым-қатынастың 
мəдениеті  екенін  ескере  кеткен  жөн.  Сөз  жоқ,  мұнда  қытайлықтардың  бөгде  халыққа  сенбеушілігі 
мен «əлемнің өрескелдігіне» деген жатырқаушылығы да орын алады. Бұның түпкі мағынасы, əрине, 
ізденушінің ішкі тəжірибесінен жатсынбай, жеке тырысушылық арқылы қол жететін өзін-өзі тануға 
негізделген  даостық  танымның  өзегінде  жатыр.  Еліктеуші  адам  үшін  сырт  бейнені  біреуге  ұқсату 
жоюшылық нəтижесіздікке əкеледі, біреуге жалтақтап өмір сүрген адам өзіне де кері қарайды деген 
мағынаны білдіреді. Ежелгі заманнан бергі даостық əдебиеттердің өзін-өзі айқындайтын себебі осы. 
Сайып  келгенде,  даостарға  тəн  тұйықтық  олардың  жоғарғы  ақиқаты  Дао  сияқты!  Даоны  «сөзбен 
жеткізу», «ойлау  құралына»  айналдыру, «объективті  ақиқаттар»  жүйесі  ретінде  түсіндіру  мүмкін 
емес.  Даоның  тіршілігі  тұтасымен  адамның  ішкі  əлемде  жүреді,  көбісіне  түсінікті  болғанымен,  ол 
айқындалмаған  мəн  жəне  айқындалуды  қажет  етпейді.  Неғұрлым  оны  түсінген  сайын,  сөзбен 
рəсімдеуге  қиынға  соғады.  Адамның  төлтума  шындығы,  болмыстың  сарқылмас  толықтығының 
шындығы  қашан  да  кəдімгі  қоғам  адамының  ой-өрісіне  сыймай  жатады.  Даостық  нақылда  «Нағыз 
адам өзін көрсетпейді. Өзін көрсеткен адам шынайы емес!» делінген. 
Даостардың өздері үшін Жоғарғы Даоның «атауы жоқ», тіпті формасы да жоқ [1]. Ол өзінің жоқ 
болуымен бар екенін куəландырады. Ол өзіне сенуді қажет етпейтін «əрқашан жоқ» шыңдық, əдетте 
адам  баласы  анық  бар  мəнге  сенбеуші  ме  еді?!  Дао  өзіне  деген  «сенімге  иландырады»  деген  ой 
шындыққа ұласып тұр. 
Қытай  қоғамының  өзінде  де  Дао  ілімі  сырт  көзге  аса  байқалып  тұрмайды.  Тарихи  тұрғыдан 
аталмыш  ілім  ұрпақтан  ұрпаққа  «Дао  даналығы»  ретінде  аманат  болып  беріліп  отырған  дербес, 
шағын, оңашаланған мектептер түрінде өмір сүрген. Ізденуші адам бұл даналықты қабылдау үшін өз 
өмірінің  барлық  сəттерін,  соңғы  сағатына  дейінгі  мезетін  арнау  керек.  Кемелдену  əдістемелерінен 
бастап құдайларға арналған культтермен аяқталатын басқа да практикалардың аспектілері аталмыш 
даолық дүниетанымды жүзеге асыруға ашылған мүмкіндіктер еді. Барлық діндердегі жанқиярлықтың 
басты мақсаты болып табылатын мəңгі өмірдің өзі даостар үшін тыңбай қайта жаңғыруды, қайта бас-
талуды,  көңіл-күйдің  толықтығы  мен  шынайылығын,  сананың  ағаруын  білдіретін  «рухтың  мəңгі 
мирасқорлығына»  қатысудың  нəтижесі  деп  ұғындырылды.  Даосизмдегі  ұстаз  бен  шəкірттің  қарым-
қатынасына  Қытайда  ден  қойылатын  Құдай  мен  адам  арасындағы  қатынастан  өзге  айрықша  мəн 
беріліп отырған. Ақыр аяғында, Даоның даналығы — рухтың мəңгі ағымдық шындығы. Қарапайым 
ақиқаттың  өзіне  жету  жол  қайда? «Өмірдің  шындығын»  бойына  сыйғызатын  сауыт  болатын  адам 
жүрегінің  арнасын  толтыру  үшін  көп  нəрсені  біліп,  іске  асыра  білу  керек,  көпті  бастан  кешіп,  ұзақ 
(мүмкін, шексіз ұзақ жолды) рухани қайраттану жолын өту керек. Қытай тілінде «Дао» ұғымы «жол» 
деген мағынаны білдіретіні бекер емес қой? Өзі мəн бола тұрмай, Дао «кемелдену» шегінен тысқары 
жатқан  адамзатқа  тəн  кемелдену  жолының  мазмұнын  ашады. «Бір  шыңға  жетсең  де,  тоқтамай,  ары 
қарай жүре бер!» деген екен Дао ізбасарлары [2]. 
Даоның даналығы өмірдің терең сырларын ашқанда адамның жүрегін ұялаған қуаныш сезімімен 
анықталуды  қажет  етеді.  Ең  ұлы  ерлікте  ештеңе  де  ерекше  емес.  Даостардың  ойынша,  Дао  ең 
жоғарғы  дəрежедегі  табиғилық  болса  керек. «Даодағы  өмірдің»  рухына  менменшілдік,  мансап 
құмарлықтан тиетін  кедергі мол. Даолық қарапайымдылыққа кəдімгі  жолмен жету  өзінен-өзін  асып 
түсетіндей ерлікті қажет етеді. 
Алайда  Дао  ілімі  оның  дəстүрлі  кейпінде  қазіргі  кездегі  «модернистік»  өркениетпен 
меңгерілмейді. Бұл нақты факт. Дегенмен бүгінгі күнде даосизмнің бұрынғы тұйықтылығы шындап 
шайқалған, даос-ұстаздар үшін қоғамда өздерінің білімдері мен кемелдену əдістерін таратуға баяғыда 
ақылға  сыймайтын  мүмкіндіктер  ашылды.  Ендігі  болжамдар  бойынша,  даосизм  ештеңеге  тəуелсіз 
дəстүр ретінде жойылады немесе əлемдік, болашақтағы глобальді өркениеттің құрамдас бөлігіне ай-
налады.  Өз  кезегінде  табиғатынан  қиратушы  жəне  рухани  қасиеттерден  жат  қазіргі  кездегі 
технократиялық өркениет адамзатты дереу деградация мен катастрофаларға əкеледі. 

284 
Сонымен, қазіргі əлемнің дағдарысы — дəстүр мен модернистік дүниетаным үшін бірдей келетін 
дағдарыс.  Бағамдап  айтқанда,  бұл  дағдарыстың  алдын  алу  оған  қатысушы  екі  жақтың 
ынтымақтастығын  талап  етпейді  ме?  Бүгінгі  күнде  біздің  постмодернистік  өркениетке  даосизм 
принциптерін тарату парадокс емес пе?.. Қазіргі кезде даостар үшін Дао даналығын «халыққа ашу» 
мүмкіндігі олардың қажып, əлемге деген қызығушылығы ма, əлде қолайлы жағдайдың орнауына бай-
ланыста  ма?..  Олай  болса,  даостар  үшін  бүгінгі  күннің  несі  қолайлы?  Ең  əуелі — ғылым  мен 
техниканың қарқынды дамуынан орныққан сана адамзатты тығырыққа əкелді. Бұл  жерде орын ала-
тын  тек  ядролық  қару  мен  экологиялық  апат  емес.  Дұрысында  өркениетті  атомдық  реакторлардан 
бұрын  гуманитарлық  апат  қиратуы  мүмкін.  Бүгінгі  күні  адамзат  бойында  адамшылық  азаюда,  адам 
толығымен  қоғамдық  тұлғаға  айналды.  Бүгінгі  күнде  адам  баласы  табиғи  жəне  қоғамдық  ортадан 
алшақ, өз еңбегінің нəтижесінен неғұрлым жатсынуда. 
Дəл  осы  орайда  бір  сəтке  Дао  ілімінің  философиясына  үңілу  орынды  деп  санаймыз.  Аталмыш 
даналық  адамды  өз-өзімен  айналысуға,  жүрегін  тəрбиелеп,  технологиялық  жүйелер  табиғатты 
алмастырған  дəуірде  сананың  бар  қабілетін  мүмкіндігінше  дұрыс  пайдалануды  үйретеді.  Сонда 
«əлемді» жаулап алу мəселесі дереу адам үшін өз санасын билеуге негізделген түрге ауысады. Егер 
батыс  өркениеті  адамзаттың  материалдық  қажеттіліктерін  қанағаттандырудан  олардың  рухани 
қабілеттері  де  жоғарлай  түседі  дегенге  күмəнсіз  сеніп,  соған  қатысты  барынша  əрекет  етсе, 
шығыстың  ілімдері,  оның  ішінде  даосизм,  ішкі  жанды  жұмыс  істететін,  адамды  өз-өзімен  жəне  өзі 
сияқтылармен  үйлесімді  өмір  сүруге  үйрететін  «жүрек  техникасына»  арқа  сүйеді. «Жүрек  техника-
сы»,  біріншіден, — пікір  ынтымақтастығы,  бірлігінің  өнері.  Бұл  дегеніміз — бізді  қоршап  тұрған 
əлем  ноосфера,  адам  мекенінің  «саналы  ортасына»  айналуында  технологиялардың  тиімдімгін 
икемдеуші  өнер.  Ақиқат  пен  жалған,  нақтылық  пен  иллюзия  айырмашылығы  жоғалып  кететін 
электрондық қиял патшалығында өмір сүріп отырған бүгінгі күндегі адамның жағдайына үңілсек, өң 
немесе  түс, «фантазия»  немесе  «шындық»  бола  беретін  тəжірибенің  барлық  формаларының  тепе-
теңдігін мойындайтын даостың өмірлік  позициясы ойға тартады. Кемел  ойшылдың  санасы, даостар 
ойынша, заттарға тартылмай, оларды ұстап қалуға да тырыспайтын таза айнаға ұқсас. Шынымен де, 
айна  барлық  заттарды,  тіпті  барлық  əлемді  бейнелей  алады,  бірақ  ешбір  бейне  айна  бетінде 
қалмайды. Сол айна сияқты Дао іліміне жанын қиған ізденуші де ештеңеден бастартпайды жəне өзін 
ештеңемен  тепе-тең  деп  санамайды.  Əрбір  тəжірибені  рухани  жетілудің  құралы  деп  бағалайды. 
Дүниенің  барлық  мүмкіндіктерін  өзіне  тигізбей...  оларды  қабылдай  алады.  Оның  жүрегі — əлем 
сыйып кететін бос кеңістік əрі шығармашылық энергиясының фонтаны. Қытайлықтар мəдениетінде 
мұндай  адам  адал  еркіндіктің  жұмбағын  шешіп,  таза  рухты  таниды  деп  санайды.  Дао  ілімі  адамды 
нақты  жауапкершілік  сезіміне  қайтарады,  сəйкесінше,  ерте  де,  кеш  те  емес,  нақты  өз  уақытында 
адамзат  батыстық  категориялармен  ойлау  барысында  өмірінің  мəнін  жоғалтқанда  оған  өмірінің 
мағынасын қайта ашады. 
Бүгін  біз  Батыс  пен  Шығыстың  кездесуіне  куə  болып  отырмыз.  Əрине,  бұл  кездесуде  де  сəнге 
еліктеудің  үстіртін  белгілерін  байқауға  болады.  Ғылыми  ортада  шығыс  даналығын  таза  батыстық 
талғаммен шындыққа «ағаттау», амал-тəсіл, машықтар жиынтығына келтіру, модернистік индустрия 
көрінісіне  қызмет  еткізуге  де  талпыныстар  жиі  жасалып  жатады.  Шындығында,  Шығыс  пен 
Батыстың кездесуі екі жақтың да өздеріне тəн сана дағдыларын қайта қарастыруды күтеді. Батыс пен 
Шығыс  бірін-бірі  тең  дəрежеде  қажет  етеді.  Бұнымен  қоймай,  адам  бейнесін  де  қайта  қарастырып 
шығуға талап қояды. Өйткені егер де адамның кемелденуі болмыстың толықтығын аңсап, əлемді өз 
бойына  сыйғызумен  тамамдалса,  мұнда  не  істеліп  жатқаны  емес,  кім  əрекет  ететіні  өте  маңызды. 
Өзін-өзі тану жолы еркін жəне саналы тіршіліктің əрбір сəтінде əлемге қайта оралып келетін Сол Бір 
Жалғыз Ізденушіні күтеді [2; 51]. 
«Ақпараттық  ғасырдың»  талаптарына  жауап  беретін  жаңа  дүниетанымға  даостық  дəстүр  не 
ұсына  алады?  Əрине,  ең  əуелі  өзінің  «кемел  адам» — «цюань  жэнь»  бейнесі,  адам  өміріндегі 
қабілеттердің  толықтығы.  Ойшыл-даос  «табиғилыққа  еріп», «барлығының  бар  болуына  кедергі 
етпейді» [1; 14]. Бірақ  бұл  рухты  арнайы  əдістемелермен  жаттықтырып,  өзіндік  «менді»  жеңіп, 
жеңуді  де  жеңу,  барлығын  ұмыту,  ұмытуды  да  ұмыт  қылуды  талап  етеді.  Осылайша  даос  өмірін 
қинамай,  барлық  мəндердің  ерікті,  қалыптасқан  тіршілігінің  мүкіндігін  қолдайды.  Басқа  да  əйгілі, 
алып  рухани  дəстүрлер  қатарында  даосизм  кемелдік  деп  адам  табиғатын  байыппен  қайтадан 
толықтығына  əкелуді  үйретеді.  Қайта  толықтыққа  жеткен  сəтті  ұстап  көру,  аңғару,  тіпті  болмаса 
байқау да мүмкін емес. Даостық түсінік бойынша, кемел ойшыл «барлығын өз қалпында толтырады». 
Даос ұстаздарының рухани тəжирибелерімен бөлісуді соншалықты қаламауының да жұмбағы сонда 
болар? Аспан тəрізді мөлдір, тұнық  жүректің шындығын  сөзбен əшекелеудің  қажеті неде? Егер сөз 

285 
өмірдің  көмескі  шұғыласы  ғана  болса,  бейнелер  мен  сюжеттердің  сан  алуандығы  не  үшін  керек? 
Ақиқат жүректе жəне жүрекпен ғана ұғынғандығынан, əрбір сөзге тойтарыс бере алады. Дао ілімінің 
əдебиеті ойын қашан да тұспалдап, астарлап айтуы да, əрине, бекер емес. Дао өмірінен, əсіресе, ішкі 
жан дүниесінен көңіл аударарлық сюжет шығаруға асықпайды. Ол үшін рухтың тазалығы ең бірінші 
орында тұрады. 
Ой  қорытындысын  таза  қытайлық  дəстүрмен  тамамдап  көрейік:  Даоның  өзі  ештеңеге  құмар 
емес, əрбір сəтте «өзін-өзі жоғалтып отырады». Дао өмірінің принципі — «ұмыту», «жоғалту» жəне 
мəңгі  «жасырыну» [1; 
17]. Өзінді  «ұмытып» «жоғалтқанда»,  ұмытуды  ұмытып,  жоғалтуды 
жоғалтқанда  ғана  бəрінің  шегіне  жетуге  болар,  сірə.  Даолық  ойшыл  Чжуан-Цзы  қандай  да  бір 
тəжірибеден  артықшылығы  зор  бұл  жолдың  мəнін  ашуға  тырысқанда  айтқан  болатын: «Даоға  жан-
тəнімен берілген адам ең əуелі «əлемнен жат» болуды, кейін «заттардан жат» болуды меңгеруі керек, 
ең  соңында  «өмірден  тыс»  қалуды  да  үйренуі  тиіс.  Кімде-кім  «өмірден  тыс»  бола  алса,  сол  таң 
сəріден  анық  болады.  Таң  сəріден  ашық  болғанда,  Жалғыздықты  байқайды.  Жалғыздықты  түсініп, 
бұрынғы  мен  қазіргіге  тəуелсіз  болады.  Сонда  ғана  ол  мəңгі  қозғалыс  жолында  берік  болып  қала 
береді» [3]. Тоқтаусыз қозғалыс дəл сол уақытта табиғи əрекетсіздік деп те ұғындырылады. 
Тағы бір сөзінде Чжуан-Цзы Дао даналығын былайша жеткізуге тырысқан: «Əңгіме малдың етін 
бөлгенде асқан шеберлікті көрсететін аспазшы туралы болады. «Мен өз Жолымды сүйемін, — дейді 
өзі  туралы  аспазшы. — Бұл  сезім  асқан  шеберліктен  де  жоғары.  Енді  мен  көзбен  көрмеймін,  рух 
түйсігімен  қабылдаймын.  Басты  мүшелер  арасынан  пышағымды  жүргізгенде,  мен  олардың  ішіндегі 
бос  қуыстарға  жетемін.  Менің  пышағым  сіңірлер  мен  бұлшық  еттерге  түспейді,  сондықтан  мен 19 
жыл бойы бір ғана пышағыммен ет бөлу ісінде шеберлікке жеттім». 
Чжуан-Цзы əрекетшіл, бірақ ешбір анықтамалармен өлшенбейтін Даоның классикалық бейнесін 
жасады.  Аспазшы  мен  оның  пышағы  «рухани  үйлесімділікте»  бірін-бірі  жоғалтады.  Чжуан-Цзы  ас-
пазшыны суреттегенде, оның ет бұзу жұмысын биге теңеген. Азпазшы тəнін ұмытып, рухани өмірдің 
тереңдігіне  енген.  Енді  оның  тəні,  əрине,  физикалық  дене  емес.  Бірақ  өзгелерден  де  оның  ешбір 
айырмашылығы айқын аңғарылып тұрмайды [3; 92]. 
Дао  ілімінде  сонымен  қатар  «Даоға  жетудің»  тағы  бір  схемасы  болған.  Бұл  əдіс  байыпты 
реттілікпен тазаруды, одан кейін қажетсіз энергияны «айдап шығаруды» көздеген. Əдіс бойынша дао 
əуелі  «ішкі  əрекеттерінің»  барысында  «жыныстық  энергиясын»  жалпытəндік  энергияға  ауыстуруы 
тиіс. Одан əрі аталмыш жалпытəндік «ци» энергиясын рухани күшке алмастыруға мүмкіндік ашыла-
ды. Кемелдіктің ең жоғарғы фазасы деп «бос кеңістікке оралуды» айтады, яғни Даоның біртұтас хао-
сында  жоғалу.  Жан-тəнімен  бұл  жолға  басын  тіккен  дао  бұл  күйге  тек  символикалық  мағынада 
жетеді,  алайда  бұдан  кейін  ол  мəңгі  өмірге  қол  жеткізді,  алдамшы  болмысынан  алыстады  деп 
түсіндіріледі.  Даостар  кемелдікке  жету  жолы  деп  шығу  тегіне  оралуды  ұйғарған.  Егер  физикалық 
əлем  эволюция, энтропия заңдылықтарына бағынса, Дао  ілімі  кері  дамуды  насихаттағанға ұқсайды. 
Кемелдікті  ізденуші  адам,  даостардың  ойынша,  өзін  əлемге  ұсынбай-ақ,  өз  бойына  бүкіл  əлемді 
сыйғызады. Əрбір затты қайнар көзіне қайтарады. 
Даосизмдегі  кемелдікке  жетудің  жеке  адамға  қатысты  жолын,  оның  мазмұнын  ашып  қарасақ, 
адам  өмірінің  рухани-тəндік  бүкіл  аспектілерін  қамтитын  энергияның  дұрыс  циркуляциясы 
қажеттігін  аңғарамыз.  Медитация  барысындағы  дұрыс  қалып  дененің  əрекетсіздігі  мен  бос  болуын 
қамтамасыз  етеді. «Сананың  толық  тыныштық»  күйінде  ғана  энергия  циркуляциясы  жүзеге  асады. 
Ағзадағы  энергияның  ағымы  «ерік» — «и»  арқылы  бағытталады.  Нəтижесінде  даосизмдегі  «ішкі 
жұмыс»  тəн  мен  рухтың,  ақыл  мен  сезімнің,  сана  мен  түйсіктің  нəзік  гармониясын  талап  етеді. 
Даосизмнің  əрбір  мектебінде  «энергия  тəрбиелеудің»  өзіндік  əдіс-амалдары  болған.  Тіпті  мектептің 
құпиясы деп саналатын энергия циркуляциясының схемалары қалыптасқан. 
Даостардың «ішкі жұмысы» неліктен энергия циркуляциясының, соншалықты, тіпті шексіз көп 
нұсқаларын  қалптастырғаны  туралы  сұрақ,  əрине,  жеке  ізденістерді  қажет  етеді.  Жоғарғы  Дао 
символикалық,  шығармашылық,  біртұтас  шындық  бола  тұрып,  метафизикалық  принцип  болып  та-
былмайтынын  ескерген  жөн.  Мəңгі  тұрақсыз  Хаостың  болмысы  дегеніміз — таусылмайтын 
нақтылық.  Хаоста  əрбір  жеке  болмыс  өзі-өзіне  айналады. «Даоның  біртұтастығы»  əрқилы  болуы 
мүмкін. Қытай медицинасы адам денесін сансыз нүктелердің жүйесі деп қарстыруы да кездейсоқтық 
емес. Қытай медицинасында анатомияға орын жоқ, онда тіпті сыртқы жəне ішкі, негізгі жəне болма-
шы  түсініктерге  бөліп  қарастыру  тəн  емес.  Адам  денесі  мен  жаны  шығыстық  түсініктерде  біртұтас 
жүйе деп түсіндіріледі. 
Дао бос болудың тұтастығы адамның өзіне-өзі оңашалануын талап етпейді, осыны айрықша айта 
кеткен  орынды.  Бос  болу — əрекетшіл,  əсерлі  шындық. «Айтылып  қойған»  ақиқат  мағынасында 

286 
даолық  доктрина  жоқ,  болған  да  емес.  Даостар  сөзбен  емес,  іспен  үйретеді.  Чжуан-Цзыдың 
əңгімесіндегі аспазшы сияқты даолық ұстаздар да үнемі практикада, шығармашылық барысында бо-
лады.  Нағыз  суретшілер  сияқты  олар  да  өздерінің  не  істегенін  нақтылап  сөзбен  жеткізе  алмауы  да 
мүмкін. Дао даналығы бір нəрсені ғана үгіттейді: адам мен əлем тұтас болмысты бөлісу керек, өзіне 
жəне  басқаларға  ықыласпен  сезімдік  қатынасты  білдіру  қажет.  Даолық  дүниетаным  адамды  микро-
косм  деп  таниды.  Адам  ағзасы  мен  космостағы  процестер  арасында  тығыз  байланыс  бар,  тіпті 
үйлесімдік аталмыш байланыстың басты көрсеткіші деп саналады. Бұдан ол (Дао ілімі) бір уақытта 
адам  ғылым,  космос,  рух  жəне  зат  туралы  ғылым  болып  табылатын  Дао  даналығының 
əмбебаптылығын аңғаруға болады. Қытайлықтарға «ци» — энергия туралы түсінік əлемді адам мен 
космостың біртұтас континуумы, күштердің бір-біріне ауысуы, бір-біріне əсер етудің жалпы кеңістігі 
деп əуресіз қабылдауға мүмкіндік берді. Орыс тілді аудармалардың бəрінде «ци» ұғымын «энергия» 
деп бергенімен, аталмыш «энергия» рухани өлшемге де қатысты екенін, жетілу барысында Жоғарғы 
Бар  Болумен  ұласатынын  естен  шығармаған  дұрыс  болар  еді.  Қытай  дəстүрі  бойынша  «ци» — 
өзгермелі  шындық,  шығармашылық  метаморфозалардың  мəңгі  жоқ  қайнар  көзінің  табиғаты.  Дао 
іліміндегі  жеке  тұлғаның  кемелдену  жолын  тереңірек  ашып  талдайтын  болсақ,  адам  айналымдағы 
энергия  бағыттарының  категориялары  арқылы  ашылады.  Айналымдағы  энергия  адамның  рухани, 
тəндік  мəндерді  өзі-ақ  қадағалап  отырады.  Энергияның  дұрыс  айналымы  тек  «сананың  толық 
тыныштығы»  күйінде  ғана  жүзеге  асады.  Ағзадағы  энергия  ерік — «ци»  арқылы  бағытталады. 
Нəтижесінде,  Дао  іліміндегі  «ішкі  əрекет»  рух  пен  тəннің,  ақыл  мен  сезімнің,  сана  мен  түйсіктің 
үйлесімділігін  қатаң  түрде  талап  етеді.  Осыған  орай  Дао  мектептерінің  əрқайсысында  өзіндік 
құпиялар  сақталуы  дəстүрге  айналды.  Сол  құпияға  орай  əрбір  философиялық  мектеп  те  өзіндік 
ерекшелігін ұстанып келген [4]. 
Ұлы  Дао  шығармашылық,  тұтастық-хаостық,  символикалық  сипаттағы  шындық  бола  тұрып, 
метафизикалық принцип болып табылмайтынын ескере кеткен жөн. Үнемі өзгеріп тұратын Хаостың 
болмысы — таусылмайтын нақтылық. Хаоста əрбір жеке болмыс өзіне ғана тəн, басқа ештеңе де бола 
алмайды.  Дао  хаосының  бос  кеңістігі  əр  түрлі  болуы  мүмкін.  Қытай  медицинасында  адам  ағзасы 
тəртіпсіз орналасқан сан алуан нүктелердің жиынтығы болып бейнеленуі, əрине, кездейсоқтық емес. 
Бұл сансыз көп нүктелердің арасында анатомияға орын жоқ дегенді қайталап кетеміз. 
Дао іліміндегі тұтас Бос болуды өзіне-өзі үңілумен, оңашаланумен, адамның өзін ғана сүюімен 
тіпті салыстыруға келмейді. Мұны қайталап кеткен артық болмас. Дао іліміндегі Шарасыздық реалды 
əрекет етеді. 
Қытайлық  үшін  əлемдік  процесс  үздіксіз  жаңару,  өзгеру  жолы  болып  табылады.  Нағыз  білім 
жалпыға  ортақ  қағидалар  мен  өзгермейтін  мəндерді  танудан  келмейді,  нағыз  білім  «бір  ғана  сəттің 
мəніне»  интуитивті  үңілуден  ашылады.  Қытай  даналығы  адамды  жағдайға  сəйкес  əрекет  етуге 
үйретеді. Өзінің уақытын билей білетін адам данышпан аталуға лайық. 
Жаңа  рухани  ізденіс  жолына  түсіп,  дағдыларын  сақтап  қалуға  тырысатын  адам  адасып  қалуы 
мүмкін. Адам оған оның бүгінгі күні сыйлап тұрған Жолды бүгін қабылдауы неғұрлым пайдалы бо-
лар еді. Бүгінгі жолдың несібесі ертеңге дейін сақталып тұрмайды. Егер адам қазір Сəтті пайдаланып 
қалмаса,  оның  сапасы  кейін  соншалықты  тиімділігін  бермейді.  Адамның  туа  біткен  қасиеті  деп  тек 
адам  баласына  ғана  тəн  шығармашылық  қабілетті  айтуға  болады.  Əрбір  күннің  өзіне  ғана  тəн 
ғажайыбы бар. Ертеңгі күнді күтпей-ақ қойып, бүгін де шығармашылық өнерін таныта бастау адамға 
кедергі əкелмес. Ертең басқа өнер туындылары дүниеге келеді. 
Қытайлық дүниетанымда жекеге, бөлшекке баса назар аударылады. Экран — Қытай өнеріндегі 
шығармашылық кеңістіктің басты элементі. Алайда, жекені көре білу үшін ең əуелі адамға өз бойына 
мəңгілікті  сыйғызып  көру  қажет.  Сонда  адам  «Аспанға  ұқсай  алады»,  содан  кейін  ол  сəттілік  пен 
сəттерге еліктей бермей, тағдырына бой ұсынады. Еркін адам ғана əрекеттерінде қателік жібермейді. 
Еріксіз адам болса, өзіне қаншама дəлел мен сылтау іздегенімен, үнемі қателікке ұшырайды. 
Қытайлық дəстүрде ойлау мəдениеті аясында данышпанның санасын айнамен салыстыру өте кең 
таралған  əдіс  деп  саналады.  Данышпанның  санасы  мөлдер  əйнек,  айнаға  ұқсас.  Бұл  айна  əрбір 
өзгерістерді көреді, бірақ өзі өзгермейді. Сананың бұл күйін адамның өз болмысында нағыз бар болу 
деп түсінуге болады. Сананың бұл күйі адамның жүрек көзі ашылғанда ғана қалыптасады. «Өзін-өзі 
анықтайтын сананың» символикалық, көзге көрінбейтін тереңдігінде əрбір өзгеріс, сондай-ақ өзін-өзі 
толықтыру да болып саналады. Жер бетіндегі адамдар эволюциялық, сыртқы өзгерістерді ғана көре 
алады,  адамдар  өлімнен  қашып  құтыла  алмайтындарын  анық  біледі.  Содан  болар  əдетте  адам  бұл 
өмірден қадір-құрметке бөлініп кетуге тырысып-ақ бағады. Дао адамы үшін өлімді де жеңуге болады, 
сондықтан  Дао  адамы  қалай  өлетініне  көңіл  бөлмейді.  Дао  адамы  үшін  өмірден  кету  уақыты 

287 
маңызды.  Даос  үшін  болса,  уақытында  өмірден  қайту  болмыстың  бұдан  жоғары  деңгейіне  көтерілу 
деп саналады. Ол деңгей уақыт циклдарының аралығында тепе-теңдікті ұстап қалуда ашылады. 
Дао туралы сөз айтуды жөн санаған адам қажеттілік пен мүмкіндік арасында таңдау жасай білу 
керек.  Даоның  құндылығы  бұл  дилемманың  ар  жағында  жасырын  тұр.  Ол  деңгейде  адам  өзі  жəне 
басқаның қуанышына шын жүректен қуанады, шаттыққа бөлінеді. Чжуан-Цзы айтқанындай: «Адам-
дар  белгілі  бір  мағынаны  ашып  беру  үшін  сөздерді  пайдаланады.  Мəннің  мағынасы  ашылған  сəтте 
сөздер ұмытылады. Сөз туралы ұмытқан адамды іздеңіз! Сол адаммен сөйлесіңіз...» [3; 78]. 
Қытайлықтар үшін Ұлы Дао бар əлемнен əлдеқайда бұрын болған. Оның басы мен аяғы, форма-
сы  мен  бейнесі  де  жоқ.  Оған  ешқандай  атау  беру  мүмкін  емес.  Адамдар  шартты  түрде  өзге  ұғым 
табылмағандықтан,  оны  «Дао»  деп  атап  келеді.  Даоның  мəні  ақылға  сыймайды,  терең  əрі  тұңғиық. 
Дао иероглифінде ең əуелі екі нүкте қойылады: сол жоқ нүкте күнді, оң жақ нүкте айды бейнелейді. 
Бұл дегеніміз ер бастамасы — «янь» мен əйел бастамасы — «иньді» тұтастыққа келтіретін Жоғарғы 
Шекті бейнелеу деп аталады. Аталмыш екі нүкте «даналықтың жарығы» көрініс табатын Жердегі от 
пен  суды,  адам  денесіндегі  екі  көзді  символикалық  түрде  жеткізеді.  Нүктелерден  төмен  «бірлік» 
белгісі салынады. Бұл белгі əлемдегі барлық заттарды бейнелейді. Одан төмен «өзім/өзіндік» белгісі 
салынады. Себебі аспан мен жер, ай мен күн, сансыз заттардың барлығы адам бойына сыйып кетеді. 
Дао  адамның  өзінен  өзге  емес.  Бұл  белгілердің  қосындысы  «бас»  деген  мағынаны  береді.  Бас 
барлығының  бастамасы  емес  пе?  Даоға  жету  қытайлықтар  үшін  жер  бетіндегі  адам  баласының 
қолынан келетін ең маңызды жəне қайырымды істердің бірден-бірі. Ең соңында «жүру» деген белгі 
жазылады.  Жүру  дегенді  бірдеңені  іске  асыру  деп  түсінуге  болады.  Адам  өзінің  бойында  Даоны 
жүзеге асырады, Дао өзін бүкіл əлемде жүзеге асырып отырады. 
Қытайлықтар  дүниетанымында  «инь»  бастамасы  өзінің  шегіне  жеткен  кезде, «янь»  бастамасы 
туады.  Ылғалдылық — судың  көрсеткіші,  су  барлық  тіршілікке  қуат  береді. «Өзгерістер 
Кітабындағы»  əйгілі  сегіз  триграммаға  сəйкес  Кунь  (Жер)  жəне  Кань  (Су)  триграммалары  астыңғы 
қатарда  орналасады.  Тыныштық  күйін  қорғап  отыру,  бос  кеңістікті  сақтау,  міне  осылар,  Жер 
триграммасының басты қасиеті деп саналады [5]. 
Көне  даостар  былай  депті  деген  деректер  сақталыпты: «Адам  жанының  тəніне  қатынасын 
мемлекеттегі  патшаның  беделімен  салыстыруға  болады.  Егер  жан  тынышталмаса,  тəн  де  дертке 
ұшырайды. Егер мемлекеттің басшысы надан болса, ел арасында да бүлікшілік пайда болмайды ма? 
Осылайша  тəн  өзінің  тірегін  жаннан  тауып,  өз  кезегінде  жан  өмір  сүру  үшін  тəнді  қажет  етеді. 
Сондықтан адам баласы табиғатты аялай отырып, рухтың қуатын қорғайды, жүрегінің тыныштығын 
сақтай  отырып,  тəннің  қамын  ойлайды».  Өмірдің  жұмбағын  шеше  алған  адам  өз  бойында  пəк 
тазалықты  тəрбиелейді,  тыныштыққа  жетуге  тырысады.  Бос  əуреге  салынбай,  əрбір  істі  бастамас 
бұрын, оның мəніне терең үңіледі. 
Тек осындай талаптарды іске асыра білген ізденуші ғана рух пен денені гармонияға келтіре алады. 
Өзінің жаны мен тəнін үйлесімділікке жеткізген адам Əлемнің гармониясын да бағамдай алмайды ма? 
Көп  адамдар  кемелдікке  жетеміз,  жетілеміз  деген  мақсатта  таңертең  бір  істі  бастап,  кешкісін 
мүлдем өзге іспен айналысып кетеді. Істі алғырлықпен бастап, нашар көрсеткішпен аяқтайды, содан 
көп  адамның  нəтижесіздікке  ұрынуы  шығады.  Кемелдену  үшін  адамға  арнайы  уақыт  бөліп  отыру 
қажет  пе?  Кемелдене  алмаған  адамның  «бұл  іске  уақытым  жоқ»  деуі  де  жиі  байқалады. 
Қытайлықтардың ойынша, мұндай адамдардың өзі Ұлы Даоға ауыртпалық əкеледі. 
Адамдар «Жер ана» деп жиі айтып жүреді. Бұл сөзді де Жер адамдарды тудырып, өсіреді деген 
тұрғыдан ғана түсінуге болмайды. Жер адамға өмірді басқа да көптеген ғарыш күштерімен əсерлесуі 
арқылы бере алады. Ал əрбір адам болса, өздігінен кіші əлем. Осы тұрғыдан жер, ғарыш, адам қарым-
қатынастарының  жұмбағын  қарастырып  көрмейміз  бе?..  Ғылым  мен  техниканың  дамуы  адамның 
шектеусіз қажеттіліктерін қанағаттандыруға ғана қызмет етпеуі тиіс. Ғылым мен техниканың дамуы 
Жердің  табиғат  ресурстарын  тауыспай,  адам  мен  табиғаттың  кəдімгі  байланысын  əлсіретпеуі 
міндетті.  Қытайда  «адам  барлық  бар  əлемнің  жаны»  деп  түсінеді.  Олардың  ойынша,  адам  Жердің 
ұқыпты  əрі  данышпан  иесі  болуы  керек.  Қытай  ойшылдарының  ойынша,  адам  əрекет  ете  отырып, 
көзге түсе бермегені дұрыс. Табиғаттың да байлығын ала отырып, адам оның ештеңесін де кемітпеуі 
тиіс. Бір сөзбен айтқанда, адам табиғи процестердің тепе-теңдігі мен үйлесілімділігін қамтамасыз етуі 
тиіс,  себебі  ол  өздігінен  кішкентай  əлем.  Əлем,  қоғам  жəне  барлық  адамзаттың  тағдыры  үшін 
жауапкершілік тағы да адам мойынына жүктеледі. 
Қытайда  даосизм  дəстүрі  бірнеше  мыңжылдықтарға  созылып  келеді.  Ұзақ  уақыт  бойы  осы 
дəстүр  Қытай  мəдениетінің  өзегін  құрап  келді.  Алайда  ерте  кезде  де  Дао  ілімінің  құпиясы  көпке 
беймəлім  болып  қалып  отырды.  Мұның  себебі  неде?  Мүмкін,  даостар  адам  мен  əлем  туралы  терең 

288 
ойларын өздері де қымбат бағалаған. Тарихта Қытай саясаты да Дао мектебін ешбір уақытта бақылай 
алмаған делінеді. Көпті, терең мəнді білген адамды бақылауға бола ма? Ежелгі Қытай Цинь əулетінің 
билігімен  алғаш  рет  біріктірілгенде-ақ,  алғашқы  қытайлық  император  Цинь  Шихуанди  өзі  басып 
алған патшалықтардың барлық тарихи деректері мен жазбаларын жоюға бұйрық еткен. Тек медици-
на, ауыл шаруашылығы мен бал ашуға қатысты деректер сақталған. Тарихта сақталған мəлеметтерге 
сəйкес,  білімге  құштарлы  ізденуші  «өзіне  мемлекет  шенеулігін  ұстаз  тұтуға»  мəжбүр  болды.  Одан 
кейінгі  дəуірлерде  де  шенеуліктер  ұстаз  жəне  ғылым  білгері  рөлін  атқарған.  Осы  себепті  халықтың 
рухани өмірін бақылап отыруға мүмкіндік қамтамасыз етілді [6]. 
Қытай мəдениетінің дамуында ерекше атап өтуге тура келетін бір ерекшелік бар. Ежелгі кезден 
Қытай  билеушілері  ресми  түрде  тек  конфуцийлік  канондарды  мойындаған.  Дао  өсиеттерін  бұқара 
халықтың  арасына  таратуға  тыйым  салынып  отырды.  Көптеген  Дао  канондары  сол  қалпы  мүлдем 
жойылып  кеткен.  Ал  империяның  басқарушы  тобы  Дао  өсиеттеріне  тыйым  салғанда,  ол  кітаптар 
халық арасына бүлікшілік пен «зиянды наным сенімдер» таратады деп сылтауратқан. 
Əрбір  ізденуші  Даоның  даналығын  ұғына  отырып,  қарапайым  адам  болып  қала  беруі  əбден 
мүмкін.  Өйткені  қытай  философиясындағы  Даоның  даналығы  адамзат  қоғамындағы  заңдарға  еш 
уақытта да қайшы келмейді. 
Жақын уақытта адамзат санасында кемелдікке деген қызығушылық пен ұмтылыс қайта шынайы 
ынтамен пайда болып, арта түседі деген болжамдар да айтылып жатады. Даос ұстаздардың болжам-
дары бойынша, адамдар үшін Аспан мен Адамның қарым-қатынасы қайтадан басты тақырыпқа айна-
лады. Сонда ғана бүкіл адамзат үшін Шығыс даналығын бағалау сəті орнайды. Əсіресе адамзат бала-
сы  Дао  іліміндегі  кемелдену  идеясын  бағамдай  алады.  Қазіргі  заманда  Дао  ілімі  тұрғысынан 
кемелдікке жету үшін, біріншіден, жоғары деңгейдегі шеберлікке жеткен ұстаздар қажет, екіншіден, 
ол  ұстаздар  бүгінгі  күннің  ерекшеліктерін нақты  байқай білулері  керек.  Əйтпесе  даналықты  бүгінгі 
ақпаратқа толы өмірімізге қалайша сиғыза аламыз?.. 
Негізінен, кемелдену процесінде мəселе адамның жолы тар не кең екендігінде емес. Бар мəселе 
адам тоқтаусыз зымыраған əрбір сəттен өзіне қорытынды жасай білуінде. Шыңдық адамға кей кездері 
ұсқынсыз  күйде  келуі  мүмкін.  Тіпті  шыңдықты  адам  жалғанды  ұғынып  барып,  түсінуі  де  болады. 
Міне, шындықтың кемелдігі оның осылайша қалыптасуында ашылады. 
 
 
Əдебиеттер тізімі 
1.  Дао Дэ Цзин / Пер. Н. и Т.Доброхотовых. — Дубна: Свента, 1994. — 57 с. 
2.  Восхождение к Дао. Жизнь даосского учителя Ван Липина / Коммент. и пер. В.В.Малявина.  — М.: Вост. лит., 2002. — 
26 с. 
3.  Чжуан-Цзы / Пер. Л.В.Позднеевой. — М.: Эксмо, 2005.  
4.  Шуцкий Ю.К. Китайская классическая книга перемен. — М.: Книгиздат, 1993.  
5.  Степанянц М.Т. Восточная философия — М.: Вост. лит. РАН, 1997. — 53 с. 
6.  Малявин  В.В.,  Виноградский  Б.Б.  Антология  даосской  философии. — М.:  Товарищество  «Клышников-Комаров  и  К», 
1994. — С. 98. 
 
 
 

289 

жүктеу/скачать 6,1 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: