5-ДӘріс фонетикалық ҚҰбылыстар

5-ДӘРІС 
ФОНЕТИКАЛЫҚ ҚҰБЫЛЫСТАР 
Әр тілдің өзіне ғана тән дыбысталу заңдылықтары – сол тілді дербес 
тіл етіп тұратын белгілердің бірі – десек, сол тіл өзге тілдерден сөз 
қабылдамай тұра алмайды. Ондай сөздер халықтың «қара қазанында» (айту 
машығы, артикуляциясы деген мағынада) қайта қорытылып, азды-көпті 
дыбыстың өзгерістерге ұшырап, кірмеліктен жұрдай болады. Дыбыстың 
яғни фонетикалық өзгерістер әр түрлі болуы мүмкін. Кірме сөздің 
құрамындағы кей жат дыбыстар төл дыбыстармен алмастырылып, кейбір 
дыбыста, ара-тұра буындар аласталып, керісінше, енді бір дыбыстар мен 
буындар жаналып айтылуы заңды. Сөйтіп, сөз сапалық та, сандық та 
өзгерістерге ұшырайды. Мұндай өзгерістер төл сөздерде де болып жатады. 
Фонетикалық құбылыстар – сөздің құрамында болатын әр алуан 
дыбыстық өзгерістер. Тіл білімінде мұндай өзгерістердің әрқайсысының 
атауы бар. Олар: протеза, эпентеза, редукция, абсарбция, синкопа, 
гаплология, эпитеза, метатеза, апонопа, элизия т.б. Енді осылардың 
әрқайсысына жеке-жеке тоқталып өтейік. 
Протеза (грек prothesis – алдында тұру) сөздің алдынан басы артық 
дыбыстың қосылуы. Бұл кірме сөздің айтылуын жеңілдету үшін қажет. 
Мұндай дыбыс дауысты да, дауыссыз да болуы мүмкін. Қазақ тілінде 
протеза болатын негізінен қысаң дауыстылар. Олар л, р дыбыстарынан 
басталатын кірме сөздің алдына жамалады. Олай болатыны қазақ тілінде 
лақ, лап, лау, лық, лып, лаң, лүп сияқты он шақты еліктеуіш болмаса, 
байырғы атаушы сөздер бұл дыбыстардан басталмайды. 
Ы: лаж, лай, лас, лашын, лау («ылау деп, үй деп дікілдеп» Абай) рас, 
рақмет, разы, рай, рахат, ранг, распадия, рация. 
І: леген, легер, леп, рәсім, рәуіш, рет, реніш, ребус, революция, регрес, 
ремс, редукция, республика, Ресей. 
Ұ: рұқсат, рух, ру, Лұқпан. 
Ү: Рүстем, үрол (роль). 
Қазақ тілінде протезаның күші елеулі өз алдына буын болып 
тұратындықтан жазуда да жағаласып жүреді. 
Орыс (русс), ораза (раза), орамал (румал) сөздерінің басындағы о да 
протезаның нәтижесі. 
Рас, қазіргі көзі қарақты көкірегі ояу білімді қауымның айтуынша р 
әсіресе л дыбысынан басталатын орыс сөздерінде протезаның күші әлсіреп 
барады. Екі-үш дауыссыздан басталатын орыс сөздері протезамен айтылады: 
(ы) станция, (ы( спектр, (ы) станок, (ы) статус, (і) спектр, (і) штрек, (і) стенд, 
(і) стиль. Мұның жазудағы көрінісі – үстел (стол). 

Араб парсы тілдерінде де қос дауыссыдан сөз басталмайды. Парсы 
сөзі, бізде қосымша, - стан жазудың жұмысы. Дыбысталуы: ыстан (қазағ-
ыстан-бағ-ыстан) –істан (тәжіг-істан), үстан (Түрк-үс-тан, гүл-стан), ұстан 
(башқұр-ұстан).