5-дәріс тақырыбы Тұрақты даму және табиғатты қорғаудың концепциясы

Тұрақты дамуға жетістікті жету үшін потенциалды алдын ала жағдайлардың жиынтығы бар Қазақстан сияқты әлемде бір де бір мемлекет жоқ. Алдымен, бұл табиғи ресурстар байлығы, тіршілік кеңістіктің және жер көлемінің экологиялық кеңдігінің масштабы, өнеркәсіптің негізгі салаларының даму деңгейі, білім мен ғылымның дамуы, ұлттық мәдениеттің және рухани дүниенің сипаты және басқалары. Тұрақты дамудың идеялары қайта құруға бағыттылған жетістіктерге көрнекті және түсінікті перспективасы, мемлекеттің қайта құрылуында, қоғамда ауыз біршілікті іздеудің мерзімін ұзартатын бастамасы болуы керек.

XXI ғасырда Қазақстан Республикасы әлеуметтiк, экономикалық және экологиялық сала жағынан терең дағдарысқа кiредi. Дағдарыс сонымен бiрге реформалардың беталысы шеңберiндегі жинағы қоғамның күштерiн консолидация жолдары ретінде өте алады. Бұл тұрақты дамудың үлгiсiне мемлекетіміздің өтуі мүмкiндiк туғызады. Ресейдің тұрақты даму моделіне соңғы мақсаттары ретінде өтуі, қоршаған ортамен байланысты адамның білімі және рухани-адамгершiлiгі ұлттық байлық болып табылатын қоғамның (ноосфераның) жаңа сапалы жағдайының қалыптасуы болады. Қоғамдық түрде концептуалды жүйенің соңғы мақсаттарына жетуі үшін бірнеше ескерулерді қарастыру керек:

-мемлекеттің сол уақыттағы әлеуметті-экономикалық дағдарыстан шығуы;

-экономикалық өсудің және әлеуметтік мәселелерді шешу процесінде шаруашылық ісәрекеттің экологизациалау принципін жүзеге асыру;

-биосфераны, табиғи – ресурстың потенциалын есепке алып, болашақ ұрпақ қажеттілігіне бағыттың шектелуі кезінде, оның жергілікті экожүйесін қалпына келтіруін және сақталуын қамтамасыз ету;

-экологиялық қауып жөнінде елдің білім деңгейін жоғарлатуы.

Қазақстанның тұрақты даму моделіне өтетін мұндай концептуалды жүйе қазіргі замаңғы әлеуметтік-экономикалық және экологиялық жағдаймен анықталады. Берілген концепция, тұрақты даму моделіне Қазақстан Республикасының өтуі және соңында дағдарыстан шығуға жағдай жасайтын, алға қойылған тапсырмаларды кезеңмен таратуды қамтамасыз ететін дамудың жақын арада және перспективасындағы толық бағдарламалары мен механизмдері нақты және құрылымды формада ашылуы мүмкін, осындай жоспарларды қалыптастыру үшін іс-әрекеттің шығу бағыты сияқты жағдайлар қарастырылуы қажет.

Тұрақты дамуға өту маңызы экологиялық, әлеуметтік және экономикалық мәселелердің баланстарын шешу ғана емес, сондай-ақ ақыл саласының қалыптасу мақсатына жетуге бағытталған қоғамның рухани-адамгершілік байлықтарының жаңа жүйесін құрудан тұрады. Бұл ең алдымен халықтың ауыз біршілігімен қоғамдық байлықтың жаңа жүйесін, жаңа ойды қабылдау және құру. Бұл бір мақсатқа бағытталған және ойлануды талап ететін өте ауыр және ұзақ процесс.

Тұрақты даму мақсаттарына жету негізіне шаруашылық, табиғат, қоғам – үштағанның динамикалық балансты даму механизміне жатады. Сонымен қатар, берілген үштаған қазіргі жағдайын сипаттайтын, қажет динамизм мен параметрлерді қамтамасыз ететін, өлшемнің сипаты мен масштабы. Тұрақты даму мақсаттарына жету механизмдерін қалыптастыру соңында шешімдерді қабылдауда кең түсініктегі процеске әкеледі.

Бастапқы сатыда тұрақты дамудың жалпы ойларынан шығатын және ашық қоғамның қалыптасу жүйелерінен көрсетілген үштағанның ішкі балансты функциялауды қамтамас ететін заңды және нормативті актілердің жүйелерін қосатын осы проценстің шекті жағдайлары пайда болады. Келесі сатыларда тұрақты даму мақсаттарын таратуда ішкі экономикалық, инвестициялық және құрылымдық саясаттың бюджеттік пен салықтық жүйелердің экологизациясын және әлеуметтік бағытын қамтамасыз ете отырып, экономикалық және әкімшілікті құралдарды, нормативті – құқұқтық базаны ауыстыруды іске асыру қажет. Сонымен қатар әлеуметтік-экономикалық жүйенің басқару моделінің құрылу шегінде келесі шарттар сақталу қажет:

- егер пайда әкелінген залал аспаса, ешқандай тәжірибелік іс-әрекет ақталмайды;

- кез-келген іс-әрекеттің залалы экономикалық және әлеуметтік факторларды ескере отырып, төмен деңгейде болуы қажет;

- сол не басқа индивидум аса қатерге ұшыраған жағдайда, егер бұл іс-әрекет толық қоғамға пайдалы болса да ақтала алмайды.

Тұрақты даму моделіне және тиімділікке жақындау сатысының бағасы үшін, осыған арнайы алынған қаржы мақсаттық бағытта және шектеулі бекітілуі қажет, сонымен қатар олардың орындалуына қоғамдық бақылау процедурасын белгілеу. Мақсаттық бағыт экологиялық аманшылық пен экономиклық даму деңгейін кіретін өмір сапасын сипаттайтын көрсеткіштрде көрінуі мүмкін. Бұл көрсеткіштер экономикалық, әлеуметтік, экологиялық, әскери және басқада аспектілерде республиканың қауіпсіз дамуын қамтамасыз ететін деңгейін сипаттау қажет.

Экологиялық амандыққа қоғамның көз қарасын өзгерту көрсеткіші болып табиғатты қорғау өлшемдерін таратуға бағытталған құралдың көлемі табылады. Табиғи ресурстарды рационалды қолдану және сақтау мәселелерін шешу кезінде, өндірістердің жеке түрлерінің табиғи көлемінің көрсеткіштері, сондай-ақ аймақ бірлігінің есебінде табиғи ресурстармен қамтамасыз ету көрсеткіштері шығуы мүмкін. Ұсынылған шектеулер мен оларды сипаттайтын көрсеткіштер бірнеше түрлермен қоршаған табиғи ортаға антропогенді іс-әрекеттердің шекті рауалы шегінде бекітілуі қажет. Шешімдерді қабылдау механизмі экономикалық, әлеуметтік және экологиялық салада олардың таралуының қауіп қатерін ескеріп және тәуекелділіктің, пайданың, шығынның толық бағасын қарастыру қажет. Тұрақты дамуды қамтамасыз ету бойынша іс-әрекеттің маңызды бағыты халықтың мәдениетін және экологиялық білім деңгейін жоғарлату болып табылады. Менеджерлер мен кәсіпкерлердің экологиялық дайындығына ерекше көңіл бөлу қажет.

Тұрақты даму моделіне өту – өте ұзақ процесс. Бұл процестің үлкен ұзақтығы «тұрақты даму» түсінігінің өзінде қалыптасқан, болашақ ұрпақтың қызығушылығын болжау жағдайы кезінде мүмкін идеяларды тарату. Тұрақты даму моделіне өту процесі перманентті болып табылады, сондай-ақ қоғамның дамуы бойынша тұрақты дамуды өз бетінше келтіру өз-ара әрекет етеді. Тұрақты дамуға өту бүгінгі ұсыну шегіндегі концепциясын тарату үш сатыда жүруі мүмкін:

Бірінші сатыда шаруашылық іс-әрекеттің экологизациясы бойынша және экологиялық төтенше жағдайлар зоналарында қоршаған ортаны сауықтыру бойынша нормативті-құқұқтық базаның құрылу мәселесін бір уақытта шешу кезінде әлеуметтік-экономикалық тұрақтылықты қамтамасыз етумен байланысты басты мәселелерді шешу қажет. Екінші сатыда әлеуметтік-экономикалық даму процесінің экологизациясымен байланысты және қоршаған орта жағдайының нормативті деңгейіне мемлекеттің осы тұрғыда шығуын қамтамасыз етуімен тұрақты дамудың негізгі элементтерін тарату болады. Үшінші сатыда қоғамның, табиғаттың және шаруашылықтың даму гармонизациясының мәселелері шешілу қажет. Осы саты ҚР дамуына жалпы сипатама беретін шартты кезең ретінде қарастырылу қажет және Қазақстан тұрақты даму процесі алдыңғы екі саты үшін қатысты іс шараларды сәйкесінше жүзеге асырады.