5 Практикалық сабақтың тақырыбы: Өмір бойы жалғасатын әлеуметтену: институттар мен үрдістер Тапсырма

1. Индивид пен қоғам арасындағы қарым-қатынас.

2. Әлеуметтену кезеңдері.Гендерлік әлеуметтену.

3. Рөлдер және мәртебелер.

2. Әлеуметтену кезеңдері.Гендерлік әлеуметтену.

Жыныс пен жыныс арасындағы айырмашылық

Гендер, екінші жағынан, өзіндік ерекшелігіне негізделген әлеуметтік жіктеу, өзін таныту, мінез-құлық және басқалармен өзара әрекеттесу. Әлеуметтанушылар гендер туралы үйренген мінез-құлық пен мәдениетті тәрбиелеу ретінде қарастырады, сондықтан әлеуметтік санат.

Гендердің әлеуметтік құрылысы

АҚШ сияқты Батыс индустрияландырылған елдерде адамдар ерлер мен әйелдерді әртүрлі және қарама-қайшылықтармен қарайтын дихотомиялық тұрғыдан ерлік пен әйелдікке қатысты пікірге келеді. Басқа мәдениеттер, алайда, бұл болжамға қарсы тұрады және ерлер мен әйелдіктің нашар көріністеріне ие. Мәселен, тарихи түрде навахо мәдениетінің адамдарда анатомиялық қалыпты ерлер деп аталатын, бірақ ерлер мен әйелдердің арасында болатын үшінші гендер деп аталатын мәдениет санаты болды.

Бердахтар басқа қарапайым адамдарға (Бердачтар емес) үйленді, бірақ олар бүгінгі Батыс мәдениетінде болғандықтан гомосексуальды деп есептелмеген.

Бұл социализация үрдісі арқылы гендерлік тәжірибені үйренуімізді білдіреді. Көптеген адамдар үшін бұл процесс ата-аналар ұрықтың жынысы негізінде гендерлік есімдерді таңдап, келіп түскен нәресте бөлмесін безендіріп, ойыншықтар мен киім-кешектерді түрлі-түсті кодтау және жыныстық жолмен көрсету арқылы бастайды. мәдени күту мен стереотиптер. Содан кейін, сәбилерден бастап біз отбасы, тәрбиешілер, діни лидерлер, құрдастар топтары және кең қауымдастықпен араласып жатырмыз, олар бізден күтілетін нәрсені сыртқы келбеті мен мінез-құлқы жағынан үйретуде, олар бізді бала немесе қыз. Бұқаралық ақпарат құралдары мен танымал мәдениет гендерімізді оқытуда маңызды рөл атқарады.

Гендерлік әлеуметтенудің бірден бір нәтижесі - өзін ер адам немесе әйел ретінде анықтау болып табылатын гендерлік сәйкестікті қалыптастыру. Гендерлік сәйкестік басқалар мен өзіміз туралы қалай ойлайтынымызды, сондай-ақ мінез-құлыққа әсер етеді. Мысалы, гендерлік айырмашылықтар есірткі мен алкогольді асыра пайдалану, зорлық-зомбылық, депрессия және агрессивті жүргізу ықтималдығы бар.

Гендерлік сәйкестік бізде киім киюімізге және өзімізге қалай ұсынылатынымызға, сондай-ақ «нормативтік» стандарттармен өлшенгендей, біздің денемізге қалай әсер ететініне ерекше әсер етеді.

Гендердің негізгі әлеуметтану теориясы

Жиырмасыншы ғасырдың ортасында функционалистік теоретиктер ер адамдар қоғамның рөлін атқарған, ал әйелдер қоғамның пайдасына жұмыс істейтін мәнерлі рөлдерді толтырды. Олар қазіргі заманғы қоғамның үздіксіз жұмыс істеуі үшін маңызды және қажетті еңбек секциясын бөлуді қарастырды. Бұдан басқа, бұл перспектива біздің әлеуметтенуіміз тағайындалған рөлдерге гендерлік теңсіздікті ерлер мен әйелдерді отбасы мен жұмыс туралы әртүрлі таңдау жасауға ынталандыру жолымен көрсетеді.

Мәселен, бұл теоретиктер әйелдердің таңдауы бойынша теңсіздікті көреді, егер олар өздерінің рөлін атқаратын отбасылық рөлдерді таңдап, басқарушы тұрғыдан құнды қызметкерлерді азайтатын болса.

Дегенмен, социологтардың көбі қазір бұл функционалистік көзқарасты ескірген және сексисттік деп санайды және қазіргі таңда жалақы айырмашылығы ерлер мен әйелдердің отбасылық жұмыс балансы туралы таңдаудан гөрі, жыныстық тұрғыда терең ойлануына әсер ететінін дәлелдейтін көптеген ғылыми дәлелдер бар.

Гендерлік әлеуметтанудың кең таралған және қазіргі заманғы көзқарасы, біз білетініміздей, гендерлік мәселелерді шешетін микро деңгейдегі күнделікті өзара әрекеттесуді қарастыратын символикалық өзара іс-қимыл теориясы. Батыс және Зиммерман әлеуметтанушылары осы көзқарасты 1987 жылы «гендерлік әрекеттесу» туралы мақаласымен таныстырды, онда гендер - бұл адамдар арасындағы өзара әрекеттесу арқылы қалай пайда болатыны туралы, сондай-ақ өзара іс-қимылдың жетістігі. Мұндай көзқарас гендерлік тұрақсыздық пен тұрақтылықты айқындайды және өзара әрекеттесу арқылы адамдар жасайтындықтан, бұл түбегейлі өзгеретінін мойындайды.

Гендерлік әлеуметтану шеңберінде конфликт теориясы негізінде гендерлік және жорамалдар мен гендерлік айырмашылықтар туралы болжамдар адамдардың ерлерге берілуіне, әйелдерге қысым көрсетуіне және ерлерге қатысты әйелдердің құрылымдық теңсіздігіне әкеледі. Бұл әлеуметтанушылар әлеуметтік құрылымға салынған гендерлік күштер динамикасын көріп, патриархалдық қоғамның барлық аспектілерінде көрініс тапты.

Мәселен, осы тұрғыдан алғанда, ерлер мен әйелдердің арасындағы жалақы теңсіздіктері ерлердің тарихи күштерінен әйелдердің еңбегін құнсыздандыруға және әйелдердің еңбегі қамтамасыз ететін қызметтердің топтары ретінде пайдасына әкеледі.

Жоғарыда сипатталған үш теорияның аспектілеріне негізделген феминистік теоретиктер гендерлік негізде теңсіздік пен әділетсіздікті тудыратын құрылымдық күштерге, құндылықтарға, дүниетанымдық көзқарастарға, нормаларға және күнделікті мінез-құлықтарға назар аударады. Ең бастысы, олар сондай-ақ осы әлеуметтік күштерді өздерінің гендеріне ешкімнің жазаланбайтын әділетті және тең құқылы қоғамды құру үшін қалай өзгертуге болатынын қарастырады.

3. Рөлдер және мәртебелер.

Адам әлеуметтік тіршілік иесі болғандықтан түрлі әлеуметтік топтармен қарым-қатынас жасайды. Ол белгілі бір топтың ғана мүшесі болатын жағдай іс жүзінде кездеспейтіндіктен индивидтің әр түрлі топтарға қатысты жағдайын, сондай-ақ оның әрбір топқа қатысты функционалдық мүмкіндіктерін талдау үшін социологияда әлеуметтік мәртебе мен әлеуметтік рөл ұғымдары пайдаланылады.

Әлеуметтік мәртебе деп адамның топтағы немесе қоғамдағы позициясын, жағдайын айтады. Әлеуметтік мәртебе индивидтің жан-жақты және сонымен бірге жалпылама сипаттамасын: кәсібін, біліктілігін, атқаратын жұмысының сипатын, лауазымын, материалдық жағдайын, саяси ықпалын, іскерлік байланыстарын, ұлтын, дінін, жасын, отбасылық жағдайын, туыстық байланыстарын және т.б. қамтиды.

Барлық әлеуметтік мәртебелерді негізгі екі түрге бөлуге болады: белгіленген және қол жететін мәртебелер.

Тұлғаның күш-жігері мен сіңірген еңбегінен тыс қоғам тарапынан белгіленгенмәртебе этникалық шығу тегі, туған жері, отбасы, жынысы мен жасы т.б. факторлармен байланысты. Қол жеткен мәртебе адамның өзінің күш жұмсауымен анықталады (мысалы, жазушы, генерал, студент, директор және т.с.с.).

Адамның қандай да бір мәртебеге ие болғаны (кей кезде тіпті оның тұлғасының осы мәртебемен теңестірілуі) сәйкестендіру деп аталады. Және де сәйкестендіруге туғаннан ие болғанына немесе күш-жігер жұмсауының нәтижесінде қол жеткізгеніне қарамастан, қалай болған күнде де оны жеке адам өзінің айналасындағы басқа адамдармен қарым-қатынас жасау процесі арқылы меңгереді.

Мәселен, бір адам көптеген мәртебеге ие болады, осылайша көптеген топтар мен ұйымдарға қатысады. Ол - еркек, әке, ұл, бауыр, оқытушы, профессор, партия мүшесі және т.с.с. Бір адам иеленген барлық мәртебелер жиынтығы мәртебелік жиым деп аталады. Әдетте, адамды басқа адамдармен сәйкестендіретін немесе оның өзін-өзі сәйкестендіретін мәртебелерінің бірі басты мәртебе, сол адамның өзіне тән болады. Басты мәртебе салыстырмалы түрде алынады - ол адамның жынысына, нәсіліне немесе кәсібіне байланысты емес. Өмірдің сәні мен салтын, адамның мінез-құлық үлгісін анықтайтын мәртебесі әрқашан басты мәртебе болып табылады. Мұндай мәртебе көбінесе негізгі жұмыс орнындағы лауазымына байланысты болады.

Бір адамда әлеуметтік мәртебе және жеке басының мәртебесі болатынын ажырата білген жөн. Жеке басының мәртебесі - адамның өз айналасында ие болған позициясы, оған туысқандарының, әріптестерінің, достарының берген бағасы. Бірдей мәртебеге ие болған адамдар әр түрлі әлеуметтік мәртебелерге де ие болуы мүмкін және керісінше. Мынадай айырмашылығын көрсетуге болар еді: жеке басының мәртебесі -адамның шағын (әдетте бастауыш) топтардағы жағдайы, ал әлеуметтік мәртебесі - үлкен әлеуметтік қауымдастықтағы позициясы. Әлеуметтік мәртебенің сипатты белгісі оның жеке адамға қатысты болмайтындығы, ал жеке басының мәртебесі адамның жеке қасиетін білдіреді.

Әлеуметтік мәртебенің және жеке басының мәртебесінің айырмашылығы адамның өзі қатысатын ресми немесе бейресми ұйымның құрылымында ие болатын беделі мен ықпалынан айқын көрінеді. Жеке басының мәртебесіне қол жеткізу әлеуметтік мәртебеге қарағанда әлдеқайда жеңіл.

Қоғамдық пікірде басқаларға қарағанда көбірек бағаланатын мәртебелер мен әлеуметтік топтардың иерархиясы жасалып, қолдау табады, бірақ ешбір құжатта белгіленбейді. Мұндай иерархиядағы орын “дәреже” деп аталады [16]. Индивид бір топта жоғары, ал екіншісінде төмен дәрежені иеленетін болса, не болмаса бір мәртебенің құқықтары мен міндеттері басқа мәртебенің құқықтары мен міндеттерін орындауға қайшы келетін немесе кедергі жасайтын болса, онда топтар арасында немесе топтар ішінде қарама-қайшылықтар туындауы мүмкін.

Қоғамның адамға қоятын талаптарының жиынтығы нақты әлеуметтік мәртебемен байланысты. Әлеуметтік жүйеде берілген мәртебені иеленетін адамның орындайтын іс-әрекеттерінің жиынтығы әлеуметтік рөлдің мазмұнын білдіреді. Әрбір мәртебе әдетте бірқатар рөлдерді қамтиды. Осы мәртебеден шығатын рөлдердің жиынтығы рөлдік жиым деп аталады.

Әлеуметтік рөлдер теориясында екі негізгі көзқарас кеңінен көрсетілген. Рөл ұғымының өзін ең алғаш жүйелі түрде 1930 жылдардың бас кезінде символикалық интеракционизм теориясының негізін салушы Дж.Г. Мид пайдаланған. Ол рөлдерді адамдар арасындағы эксперименттік және сонымен қатар жасампаздық сипаты бар өзара қарым-қатынас өнімі деп сипаттаған. Мидтің әлеуметтік философиясы әуел бастан балалардың қоғамға қалай бейімделетініне және рөлдерді қабылдау жолымен, яғни өз қиялындағы басқалардың - әкелерінің, аналарының, мұғалімдерінің, дәрігерлердің рөлдерін салыстыра отырып, өзінің әлеуметтік мәнін қалай дамытатынына қызығушылық танытқан. Ересектер де өз мінез-құлықтарында өздерінің рөлдерін жасау үшін басқа адамдардың рөлдерін өз бойына “өлшеп көруді” пайдаланады. Символикалық интеракционизм теориясына сәйкес әрбір рөл өзіне басқа рөлдермен қарым-қатынасты қамтиды; мысалы, “мұғалім” рөлін “оқушы” рөлінсіз түсіну мүмкін емес және ол оқушының өзіне тән мінез-құлқы мен арақатынасы тәрбиешінің өзіне тән мінез-құлқы ретінде анықталуы мүмкін. Өзара қарым-қатынас процесі адамдардың өз рөлдерін атқара отырып, басқалардың рөлдеріне қатысты қалыптасқан азды-көпті тұтас үғымды және басқалар рөлінде іс-әрекет жасайтын адамдардың шынайы жауап әрекеттерін әрқашан тексеретінін, ондай тұжырымдамаларды нығайтып немесе күмән туғызатынын білдіреді. Бұл өз кезегінде адамдарды өздерінің рөлдік мінез-құлықтарын сақтауына немесе өзгертуіне жетелейді.

Екінші көзқарас Р.Линтоннан бастау алады (1936). Кейіннен бұл көзқарас функционализмнің құрамдас бөлігіне - қазіргі заманғы социологияның неғұрлым ықпалды мектептерінің біріне айналды. Функционализм рөлдерді маңызды белгіленген және статикалық (яғни өзгермейтін) нәрселер ретінде қарайды. Бұл ұғымдар қоғам өмірінде тамыр жаяды және мінез-құлықты рөлдер арнасына енгізетін әлеуметтік нормалардан көрініс табады. Жаңа көзқарас рөлдер басқа рөлдермен жиі байланыста анықталуы мүмкін екендігін мойындайды, алайда өзара қарым-қатынас процесінің өзі жаңа рөлдер туғызуы немесе барларын жаңғыртуы мүмкін деп есептемейді. Әрине, жеке адамдар басқа рөлдерді атқарушы адамдармен қарым-қатынас барысында өз рөлдерінің мазмұны туралы және олардың атқарылуы қаншалықты сәтті екендігі туралы ақпарат ала алады.

Әлеуметтік рөлді екі қырынан қарастырған жөн: рөлдік күту және рөлдік атқару. Осы екеуінің арасында толық дәлме-дәл келу ешқашан болмайды. Бірақ олардың әрқайсысының адамның мінез-құлқында үлкен маңызы бар. Біздің рөлдеріміз ең алдымен бізден басқалардың не күтетіндігімен анықталады. Бұл күтулер сол тұлға ие болатын мәртебемен шендеседі. Егер кімде-кім біздің күткенімізге сай келетіндей рөл атқармаса, онда қоғаммен белгілі бір қақтығысқа ұшырайды.

Рөлдің нормативтік құрылымында 4 элемент бөліп қаралады:

берілген рөлге сәйкес келетін мінез-құлықтың түрін сипаттау;

берілген мінез-құлықпен байланысты алдын ала белгілеулер (талаптар);

белгіленіп қойылған рөлдің орындалу бағасы;

санкция - әлеуметтік жүйе талаптары шеңберіндегі қандай да бір әрекеттің әлеуметтік салдарлары.

Айта кететін бір жайт, кез келген рөл мінез-құлықтың таза моделі болып табылмайды. Жеке адамның мінезі рөлдік күтулер мен рөлдік мінез-құлықтар арасындағы басты байланыстырушы буын қызметін атқарады. Бұл нақты адамның мінез-құлқы таза схемаға сыймайды деген сөз. Ол бірегей, өзіне ғана тән рөлдерді өзінше түсіну және түсіндіру әдістерінің өнімі болып табылады.

Әлеуметтік орта адамдарды өз рөлдерін дұрыс орындауға қалайша мәжбүр етеді? Бұған санкциялар механизмі қызмет етеді. Белгілі бір мәртебеге ие болған адам өзін біз күткеннен бөлек ұстайтын болса, әрине, біз қандай да бір жолмен өзіміздің қанағаттанбайтынымызды, ашу-ызамызды білдіреміз; ал егер де керісінше адамдар өз рөлдерін өз деңгейінде атқарса, онда біз оларға өзіміздің құптайтынымызды, ынталандыратыны­мызды білдіреміз. Сол арқылы социум адамдарды жалпы қоғам үшін ең болмағанда әлеуметтік жағынан жақын ортаға қолайлы арнаға бағыттайды.

Әлеуметтік рөлдерді қоғамдағы сан алуан түріне қарай қандай да бір тиімді зерделеу олардың кем дегенде жалпы жіктелуін талап етеді. Мұндай әрекетті Т.Парсонс жасап көрген. Ол негізгі бес өлшемді бөліп көрсеткен, олардың көмегімен кез келген рөлді сипаттауға болады.

1. Эмоциональдік деңгейі. Барынша әділ мінез-құлық күтілетін рөлдер болады, Мысалы құқық қорғау органдары қызметкерлерінің рөлдері. Сонымен қатар, егер де әйелі өзін-өзі эмоциональді сабырлы ұстаса, онда күйеуі оған онша дұрыс қарай қоймауы мүмкін.

2. Алу тәсілі. Рөл дегеніміз белгілі бір мәртебе иесінен күтілетін мінез-құлық екенін ескере отырып, біз мәртебе сипатының рөлдің сипатына да ықпалын тигізетіндігін күтуге құқылымыз. Іс жүзінде кейбір рөлдердің бейнелері олардың мәртебелеріне қосып жазылған сипатымен негізделеді; басқа рөлдер ие болатын мәртебесімен қоса алынады (әрине, қандай да бір рөлдерді дұрыс атқару үшін оларды иеленушілердің “оқып-жаттығуына” тура келеді).

3. Көлем. Рөлдердің кейбіреулері өзара қарым-қатынастың белгілі бір қырларымен едәуір қатаң шектелген. Мысалы, егер де жоғары оқу орынының оқытушысы емтиханда студент білімінің деңгейін бағалауда студенттің өткен материалды қалай меңгергеніне қызығушылық танытып қана қоймай, оның діндарлық дәрежесін немесе саяси сенімін назарға алатын болса, онда бұл оның рөл шеңберінен шыққандығын, демек оны дұрыс орындамайтындығын білдіреді. Сонымен қатар, мысалы, әке рөлі мен бала рөлі арасындағы арақатынас шеңбері неғұрлым кең, өйткені әкесін бала өмірінің әр алуан жақтары алаңдатуға тиіс.

4. Ресмилендіру деңгейі. Көптеген рөлдердің атқарылуы ресмиленген, яғни оның өзіндік сипаты бар. Іс жүзінде формальді ұйымдардың көпшілігінде - әсіресе бюрократиялық, әскери және жартылай әскери ұйымдарда рөлдердің барлығы осындай. Бұл жерде мінез-құлық ережелері нақты шектелген, ал импровизация диапозоны онша үлкен емес (ұйымдар теориясы көрсеткеніндей толық алынып тасталмаған). Басқа бір шеті - әкенің немесе достың рөлі сияқты әлсіз шектелген рөлдер, мұнда жеке басқа тән сәттерді енгізетін диапазон ауқымы неғұрлым кең.

5. Уәждеу. Түрлі рөлдерді атқару әр түрлі уәждермен негізделген. Біз бизнесменнен өзінің ақшасын, уақыты мен қажыр-қайратын өз қауымдастығының гүлденуі немесе өзі жалдаған қызметкерлерінің баюы үшін жұмсауын күте қоймасымыз анық; оның негізгі мақсаты - барынша көп пайда табу (алдымен - одан да көп пайда табу үшін қаражатын іске жұмсау және т.с.с.). Саясаткер жеке билігінің ауқымын ұлғайтуды басшылыққа алады. Әлеуметтік қамсыздандыру қызметкерлері болса клиенттерінің әл-ауқатын жақсартуды мақсат етеді. Бұл уәждердің барлығы, әрине, кей жерде өз бағыттылығы бойынша ішінара үйлесім тауып жатса, кей жерде бір-біріне қайшы келіп, күрделі әлеуметтік қарым-қатынастармен астарласып жатады. Рөлдерді жіктеудің барлық белгілерінің ішінде уәждеу белгісі тікелей есепке алу мен талдауға оңай көне қоймайды.

Әрбір адам көптеген әр түрлі жағдайларда бірнеше рөлдер атқаратын болғандықтан рөлдер арасында қақтығыс пайда болуы мүмкін.

Жалпы алғанда рөлдік қақтығыстардың екі түрін бөліп қарауға болады: рөлдер арасындағы және бір рөлдің шегіндегі. Қақтығыстар екі және одан да көп рөлдер көбіне тұлғаның бір-біріне сәйкес келмейтін, қақтығысатын міндеттерін қамтиды. Мысалы, жұмыс істейтін әйел өзінің негізгі жұмысының талаптарын оның үй шаруасындағы міндеттерін орындаумен қақтығысқа келеді деп есептейді. Мұндай қақтығыс рөлдер арасындағы қақтығысқа жатады.

Ішкі шиеленістер мен қақтығыстардан, мүдделер қақтығысы дейтіннен таза болатын рөлдер көп емес, Мысалы индивид жағдайдың әсерімен оның мүддесіне не болмаса оның ішкі ұстанымдарына жауап бермейтін рөлді атқарған кезді алайық. Егер де қақтығыс насырға шапса, онда ол рөлдік міндеттерді орындаудан бас тартуға, сол рөлден шығуға, ішкі жан күйзелісіне әкеп соғуы мүмкін.

Рөлдік шиеленістің төмендеуіне көмектесетін әрекеттердің бірнеше түрін бөліп қарауға болады. Рөлдерді оңтайландыру - тұлғаның қандай да бір жағдайды қиын қабылдауына қарсы оған әлеуметтік жағынан және жеке басына дұрыс болатын ұғымның көмегімен қорғанатын тәсілдердің бірі. Оңтайландыру рөлдік қақтығыс шындығын көңіл қалағанымен қол жетпейтін рөлдің жағымсыз жақтарын санадан тыс іздеу арқылы жасырады.