№7-дəрістің тақырыбы: Психолингвистика
жүктеу/скачать 100,34 Kb.
|
1 2
Байланысты:7-лекция
|
«Тіл білімінің жаңа бағыттары» пәнінен ЛЕКЦИЯЛАР КОНСПЕКТІСІ №7-дəрістің тақырыбы: ПсихолингвистикаЖоспары: 1 Психолингвистикадағы эксперименттер 2 Этнолингвистика 3Патопсихолингвистика 4 Психолингвистиканың қолданбалы аспектілері Психолингвистика – ХХ ғасырдың 50-ші жылдарында салыстырмалы түрде пайда болған ғылым. Психолингвистиканың дамуы мен қалыптасуын дəл кезеңдерге бөлу мүмкін емес, өйткені А.А.Залевская бұл ғылымды қандай да бір іргелі жұмыстан кейін пайда болғанын атап көрсетті. Алайда қазіргі ғылым психолингвистика кезеңдерін топтастыруды жəне оның жетекші ғылыми бағыттарын қатар қояды. Психолингвистикалық бағыттың өкілдері Г.Штейталь, В.Вундт, А.А.Потебня болып табылады, олардың тұжырымдары Гумбольдттың сөйлеу əрекеті мен тілді социум мен халық арасындағы байланыстырушы ретінде түсіну идеясының ықпал етуімен қалыптасты. Психолингвистиканың қолданбалы аспектілері. 1. Сот психолингвистикасы. 2. Тіл және тендер. 3. Нейролингвистикалық бағдарламалау. 4. Мәтінді автоматты талдау.. 5. Тіл және тілдесімдік әсер. Этнопсихолингвистика. 1. Тіл және мәдениет. 2. Лингвистикалық қатынас гипотезасы. 3. Сөздің ұлттық-мәдени мәні. 4. Лакуналар. 5. Тілдесім құлығы. 6. Билингвизм. 7. Интермәдени байланыс. Тіл- тарих халыктың даналық көзі.Тіл- арқылы балаға ата-аналарымыздың асыл мұрағаттары өмір тәжірбиелері, нақыл сөздері мен ұғындырылады. Бұл ұлттық қалыптасуы мен өмір сүруінің, жеке ұлт ретінде өмір сүруінің алғы шарты. Бұл жөнінде М.Жұмабаев « Тілсіз ұлт,тілінен айрылған ұлт дүниеде ұлт болып, жасай алмақ емес,ондай ұлт құрымақ» деген. Сонымен бірге, тіл – бүкіл адамзаттың жеткен жетістіктерінң жиынтығы мен білім қайнарының бұлағы. Тілді үйрену арқылы балалар, білім негіздерінің ұңғыл-шұңғылдарын үйренеді. Тілдік қарым-қатынаста берілетін ақпараттарды адамдар қабылдау,түйсіну, ойлау, секілді психикалық процесс негізінде сөйлеу процессі арқылы меңгеріп, оны қайтадан сыртқа шығарады. Тілдің осындай көпжақтылығына байланысты тілді үш жақтама зерттеудің бағыттары бар: 1.лингвистикалық 2. психолингвистикалық 3. социолингвистикалық Бұл бағыттар тілді әр қырынан:тілдің теориясы(лингвистика), тілдің психикалық ерекшелегі(психолингвистика), тілдің әлеуметтік ерекешелігі(социолингвистика) туралы зерттеу жұмыстарын жүргізеді. Бізге қажеттесі психолингвистикалық бағыт.Себебі тілді меңгеру психикалық ойлау, қабылдау, қиял, зейін т.б. процестер арқылы жүзеге асады. Осы тұрғыдан тіл психикалық зерттеудің объектісі болып табылады. Психология ғылымында тілді-тіл және сөйлеу деп бөледі. Тілді тіл және сөйлеудің алғаш рет жіктеген Ф.де Соссюр, Е.И.Негневицкал мен А.М.Шахнорвич те Фде Соссюрдің қозқарасын ары қарай дамытып былай « Когда мы употребляем слова «язык» мы имеем виду вещи- язык и «речь»,деп, тілдің сөйлеумен байланыстылығы атап көрсетеді». Тіл – қарым-қатынас құралы болғандықтан, қатысым әрекетінде ғана өзінің бүкіл қызметін айқындап, көрсете алады.” Лишь рассматривая язык в процессе речевой деятельности, мы способны вскрыть реальный механизм общественного функционирования языка “ (А.А.Леонтьев) Бұл пікірге Б.В.Беляев те қосылады: « Если язык есть явление лингвистическое, то владение, языком есть явление психологические» Олай болса, психикалық тұрғысынан тілге адамдардың өз ойын, пікірін басқа адамға жеткізуі жатады. Себебі бала өзінің ойлаған ойын, мұң-мұқтажын, қуанышын, ренішін, пікірін тілді қарым-қатынас құралы ретінде пайдаланған кезде ғана сырқа шығарады. Бла сөйлеу процесінде өзінің сөз байлығын пайдаланады. Сондықтан сөздік қордағы әрбір сөз баланың ойлау қабілетіне, жеке тұлға болып қалыптасуына әсер етуші рөлінде қолданы. 1. Сөз затты, оның белгісін, қалпын әрекетін, байланысын білдіре отырып,оларды «көрінетін» етеді. Сөзбен бейнеленген жинақталған сипатқа не заттар мен олардың қасиеттері туралы мұндай сезімдік сигнал таным объектісі бола тұра, жағдайға арналған оқып үйренбей-ақ сол орнында тез танылады. 2. Кез- келген сөз жинақтаушы мәнге ие болғандықтан, балалар анық қабылдаған заттарын белгілі бір категорияға жатқыза алады. 3. Табиғаттағы заттар мен құбылыстар арасындағы ьайланыстар да сөзбен беріледі. 4. Қажет және болмайды деген сөздерде ересектердің бала тәртібіне , мінез құлық ережесіне қойылатын негізгі талаптары білдірілген.Бұл ережелерді бала меңгере отырып, оларды өз бетімен әртүрлі жағдайда қолданады, соған сәйкес әрекет жасап үйренеді. 5. Сөз әрекеттің мағынасын білдіреді. 6. Сөзбен өзінің қайғы-қасіретін бастан өткізген сезімдерін, өзінің бір нәрсегее қатыстылығын білдіреді. 7. Ақыл-ой әрекетін бағыттарын сұрақ қойылып, сөзьен міндет жүктеледі. 8. Балада іс жүзінде ең алдымен заттармен өзара әрекетте және адамдармен қарым-қатынасында, өз күшін байқау формасында сана –сезім дамиды.Алайда бала әрекеттің субъектісі екендігін тек сөз арқылы түсінеді. Сөйлеуді меңгере отырып, бала басқа адамдармен араласуды, оларды түсінуді, оларға әсер етуді,ересектермен және бақа балармен сөйлесуді үйренеді. Демек, тіл арқылы бала өзінің қоғамының бір бөлшегі, қоғамға қатысты екендігін сезінеді. Бұл баланың психикалық дамуына оның жеке тұлға болып қалыптасуына ықпалын тигізеді.Тіл – қоғамдық құбылыс болғандықтан, сөздік қорда тек қоғам бар жерде ғана жинақталады. Қоғам жоқ жерде сөздік қор дамымайды, жетілмейді. Ғалымдар (Л.С.Выготский, А.В. Ярмоленко сәбидің күлкісін, былдарлауын, ым- шараларын ( қолымен бір затты нұсқағанын ) « қатысым амалдарына жатқызып, мұның барлығы баланың қаршаған ортаға өзінің сезімін көңіл- күйін білдіреді дейді. Бала былдырлап сөйлегенде қршаған ортаиысындағы естіген дыбыстарын қайталайды. Сәбилер 3-9 айлық арасында тілдің бүкіл дыбыстық жүйесін дбыстай алады.Осы кезеңнен бастап сәбилердің сөздік қоры зор қарқынмен дамиды.Бала психикасының дамуына оның тілді меңгеруі, оны сөйлеу процесінде қолдануды ерекше роль атқарады. Сөйлеу әрекетінде бала өзінің жинақтаған « қамбасы» сөздік қорды пайдаланады. Сондықтан оның түсінікті сөйлеу дағдыларының жетелуі, лексикалық қорының сандық және сапалық жағынан дамуы т.б. Мәселелер психолог, дефектолог- педагог, тілші ғалымдарды ғасырлар бойы мазалап келеді. Тұжырымдағанда сөздік қор сөйлеудің құрамдас бөлігі болғандықтан, оның баланың ойлау қабілетіне де қатысы бар. Психолог ғалымдар сөздік қордың бірлігі сөздің ойлауға қатысы “барлығын айта келіп, сөз ойлаудың ,, клеткасы дейді . Бұл жөнінде А.Р. Лурия : “ что слова является не только средство замещения вещи, представления, оно является и клеточной мышления,»- деп сөздің ойлау құралы екендігіне де көңіл бөледі.Л.С Выготский ой сөзде өмір сүрмейді, сөзді құраушы мағынаны сөз бен ойдың арасындағы дәнекер деп атайды. “ мысль не выражается в слове, а совершается в нем, значение находиться как бы между мыслью и словам, вот почему значение пересекается коммуникация и мышления. жүктеу/скачать 100,34 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|
1 2