7. Көне түркі тіліндегі тарихи атаулар жүйесіндегі сөзжасамдық тәсілдер

Туынды со́з жасау тәсілдері ғылымда сөзжасам тәсілдері деп аталады. Қазақ тіліндегі сөзжасамның негізгі тәсілдері ерте заманнан бері: 1) синтетикалық әдіс; 2) аналитикалық тәсіл; 3) лексика-семантикалық тәсіл. Деп бөлінеді. Синтетикалық әдіс арқылы туынды сөз жасау үшін екі тілдік бірлік қолданылады: 1) лексикалық мағынасы бар сөз, 2) сөз тудырушы жұрнақ.

Аналитикалық әдіс – екі немесе одан да көп сөздерден лексикалық сөз жасау. Аналитикалық әдіс қазақ тілінде кеңінен қолданылғанымен өнімді әдіс, бірақ оның бірнеше түрі бар: 1) Қосым сөздер, 2)қосарласу, 3) тіркестіру, 4) қысқарту.

Сөзжасамның лексика-семантикалык тәсілі. Лексика-семантикалық тәсіл арқылы, зат есімге заттану арқылы көшкен сөздер өте көп: бүлдірген, ағарған, қорған,қамал, айтыс, қоршау, ақ, асар, жетісі, екпін, тіл т.б.

.Семантикалық тәсіл арқылы жасалған сөздер үнемі бір сөз табынан екінші сөз табына ауыспайды. Қандай Мағыналық дамуға түскеніне байланысты кейде өзге сөз таптарына ауысса, кейде сол сөз табының құрамында қалады. Мысалы, жел — табиғи құбылыс, жел — суықтан болатын ауру, жел (желу) желдің жылдамдығына байланысты пайда болған қимыл атауы семантикалық тәсіл арқылы Жасалған. Бірақ осы сөздердің барлығы бір сөз табына қатысты емес. Алғашқы екі сөз заттану процесінен өткеннен соң, мағынасына сәйкес зат есім сөз табына қараса, соңғы сөз етістік сөз табына ауысады..

8. 
   Түркі этносының тарихи тұтастығы.
   

Түркі халықтары – Орта, Шығыс, Солтүстік және Батыс Азиядан, және Еуропа мен Африканың бір бөлігіндегі этно лингвистикалық топтар тобы. Түркі халқы Алтай тауларынан Шығыс Моңғолияға дейінгі аймақта шыққан. Кейбір лингвистер түркі халықтарының тамыры Маньчжуриядағы Ляоо өзенінің бойынан жатыр деп есептейді. Түркі тілдес халықтар түркі тілдер отбасына жататын тілдерде сөйлейді. Әртүрлі дәрежеде олардың спецификалық мәдени ерекшеліктері, ортақ атабабалары және ортақ тарихи ортасы бар.

Ежелгі грек деректерінде сақ немесе сармат мен массагеттер бірдей мағынаны білдіреді. Сол кездегі парсы жазбаларында сақтар (аймақ «ит» немесе «бөрі», «көк бөрі» деп аталады) деп аталған. Иран, грек-латын, қытай жазбаларында бүл расталған. Ежелгі аңыздар бойынша түркілер қасқырдан тараған. Түріктердің Алтай аймағынан шыққаны туралы жырланған «Көк бөрі» дастанындағы көне аңыздың қысқаша мазмұны мынадай: Ертеде Со елінің басшысы Қапан-пу өте мейірімді, ұлы батыр болған. . Он алты ағасының біреуінің анасы қасқыр болған. Ол бала есейіп, үйленеді. Оның екі әйелі бар.Бірі қыс құдайының қызы болса, екіншісі жаз құдайының қызы еді. Екі әйелдің әрқайсысы екі ұлды өмірге әкелді. Бірінші ұлы өте қайратты, ержүрек болып өседі. Бұл елде оған ұқсайтын адам баласы болмайды. Сондықтан да оны халық «түрік», яғни күшті, күшті, батыр деп атаған. Бүкіл түркі халқы сол «түріктің» ұрпағы. «Көк бөрі» дастанындағы басқа аңыздардың негізгі оқиғасы – көне түркілердің қасқырдан таралғандығы. Барлық түркі мемлекеттерінің туларында көк бөрі бейнеленген. «Көк тәңір», «Көк аспан», «Көк бөрі» – мұның бәрі түркілер үшін қасиетті ұғымдар. Сондықтан олар қасқырды өздерінің пірі санайды.

8. 
   Бабалар сөзінің тарихи деректік мәба
   

1-том . Бабалар сөзінің бірінші томы «Қазан төңкерісіне дейін» жарық көрген, бірақ кейін халқымыздың рухани өмірінен алынып тасталған Қисса Тахир , Сыршы молда, Ғаяр хатын, тб әңгіме дастандар кірдыі

2-том . «Бабалар сөзі» сериясының екінші томына «Шахмаран» повесі енген.

3-том .«Бабалар сөзінің үшінші томына «Қисса Шеризат», «Қарқабат», Қисса Гүлшахрдың Кашмир сұлтаны туралы хикаясы» хикаяттары енген.

4-том «Бабалар сөзі» циклінің төртінші томына «Қисса Хатымтай Жомарт», «Хикаят дастан Хатымтай», «Қисса Қасым Жомарт» дастандары енген.

5Ші томдық басылымға «Бабалар сөзі» циклінің бесінші томына «Қагира мен Таймус», «Қиямет Сүлимжан», «Қиямет Мәруваның хаты», «Бірінші балықшы Уприттің хикаясы», кіреді.

6 ттомында «Болат, Жанат», «Қиса Самұрық», «Қиса Жәмшид», «Алтын балық» хикаяттары берілген.

Бабалар сөзі топтамасының жетінші томында 9322 жолдан тұратын «Әбуғалисина, Әбілхарис» хикаяты бар.

8 ші томда 11916 жолдан тұратын 40 әңгіме» хикаясы бар.

10. Жібек жолы жүріп өткен кеңістікті бейнелейтін тарихи сөздер.

Баласағұн — Батыс Түрік және Қарлұқ қағанаттарының астанасы Шу өзенінің жағасында орналасқан ежелгі түріктердің қаласы. Тарихи деректерге сүйенсек, қала дәуірі орта ғасырлардан, яғни 8 ғасырдан басталады. Ұзақ уақыт бойы қала атауы бекініс салумен емес, осы аймақты мекендеген халықтың тұрмыс-тіршілігімен, аңшылықпен байланысты болды. Ежелгі түріктер арасында құстардың тұқымдары мен балапандарына «бала» деген атау берілген. Ал Сағұн / Саған Ата Марал дегенді білдіреді. Сонда Баласағұн ата киік дегенді білдіреді.

Жаркент – Алматы облысындағы көне қала. Қала атауы көптеген ғалымдардың назарын аударып, нәтижесінде әртүрлі пікірлер туды. Е.Мұрзаев қала атауы иран тілінен шыққан деп есептеген.

«Яркент <Иран. Қарқан қар «, бұл» тас+қан «> Яркент – тас арна, тас өзен», – деп ттүсіндірді. . Никонов болса қаланың таулы жеріне қарап: «Яркент <Иран. Яркент – таулы қала немесе бейбіт қала» деген түсініктеме берді. Көне қалалардың атаулары түрік және соғды тілдерінде , авторы белгісіз «Худуд-ал-алам» кітабында көрсетілген..

Жент – Сырдарияның төменгі ағысында орналасқан тарихи қала. Көне архивтер бойынша, Жент орта ғасырларға дейін моңғол шапқыншылығы кезінде қираған көне түркі оғыз қаласы болған. Оның атауы қаланың көне түркі дәуірінен бастау алғанын растайды. Көне түркі ескерткіші Күлтегінде, Сырдария Женчу (Енжу) өзені, Сырдария өзенінің бойындағы М. Қашқар Енчу өзені деп аталады деген.

.

11.. Түркілер жасаған ортағасырлық қалалардың атаулық мәні.

Испиджаб – Оңтүстік Қазақстан облысының Сайрам қаласындағы тарихи қала. М.Қашқари еңбегінде айтылуы (исинаб – Түркістанның географиялық атауы. Оның түркі дәуірінде болғанын растайды. Ерте орта ғасырларда I9 ғасыр) қала Сайрам деп аталды. Бұл халқы тығыз қала, түріктердің астанасы болды. Ғалымдар Испиджабтың, одан кейін Сайрамның дін мен мәдениет ошағына айналғанын: сауда, қолөнер, егіншіліктің өркендегенін атап көрсетеді.Испиджаб атауының шығу тегі мен мағынасын іздеп, көне түркі тіліне жүгінетін болсақ, атау екі компоненттен тұратыны анықталды. Бірінші компонент ispä көне түркі тілінде «түбі, сырты» дегенді білдірсе, java сөзіндегі екінші компонент «жылы, шөлді жер» дегенді білдіреді. Көне түркі тілінде Ява сөзі басқа мағынада болған, ол оғыз тайпаларының бірінің атауы болған.

12. Көшпелілердің геологиялық кеңістікте жасаған мәдениеті.

Көшіп-қону ( көшпелілік)те бізге дейінгі 1 мыңжылдықтан біздің заманның 1 мыңжылдықтың ортасына дейін малшылар алғаш рет қысқы жайылым ретінде құрғақ жерлерді пайдаланды. Одан кейін меридиандық, ,айналма, ендік , ауысу түрлерін меңгерді. Айналмалы немесе шеңберлі қозғалыс аралық су көзінен белгілі бір шеңбердің қозғалысымен көшуді білдіреді. Дәстүр бойынша бұл көшпелі жануарларды бақташылар құдықтан немесе көлден суарған. Ендік – батыстан шығысқа, одан кейін шығыстан батысқа қарай жылжитын көшпелілердің бір түрі. Біздің заманымызға дейін. 1 мыңжылдықтың ортасына қарай көшпелі өмірде жаңа жетістіктер пайда болды.Оларға — темір үзеңгінің шығуы, ағаш ердің пайда болуы (бұрында тоқым сияқты жұмсақ ер болған), кереге, уық, шаңырағы бар киіз үйдің шығуы, т.б. жатады.