7 ожсөЖ тақырыбы: Сараптамалық шолу. Э. Дюркгеймнің «девиация әрбір қоғамның қалыпты құрамдас бөлігі»

Әлеуметтанулық бiлiмнiң шеңберінде арнайы, жеке әлеуметтанулық теория – девиантты мiнез-құлық әлеуметтануы қалыптасып, дамуда. Ғылымның бұл саласының негізін қалаушы болып Эмиль Дюркгейм есептеледi, сондай-ақ, оның дамуына Р. Мертон, А. Коэн, Т. Селлин, Г. Беккер, Д. Китсус, К. Эриксон, т.б. ғалымдар әсерін тигізді. Әлеуметтанулық бiлiмнiң бұл саласы қоғамдағы девиантты (лат. deviatio – ауытқу) мiнез-құлқын зерттеуге бағытталған.

Әлеуметтануда девиантты мiнез-құлыққа өте көп анықтама берiледi. Көбiнесе «девиантты мiнез-құлық қоғамдағы қалыптасқан нормалар мен типтерге сәйкес келмейтiн әрекеттер» ретінде анықталады.

Тар мағынада девиация дегеніміз индивидтiң немесе адамдар тобының нормалардан жағымсыз ауытқуы (мысалы, заңнан ауытқу). Н. Смелзердiң ойынша, девиантттылық – бұл iс-әрекеттердiң әлеуметтiк күтулерге сай келуi немесе келмеуi, сонымен бiрге, «топтың нормаларынан ауытқуы болып табылатын және оқшаулауға, емдеуге, түзетуге немесе басқа жазаға әкеп соғатын мiнез-құлқы».

И. С Кон бойынша девиантты мiнез-құлық екi үлкен категорияға бөлiнедi. Бiрiншiден, девиантты мiнез-құлық – бұл психикалық денсаулық нормаларынан ауытқу, мұның негiзiнде анық немесе көрiнбейтiн психопатология жатыр. Екiншiден, девиантты мiнез-құлық қоғамға қарсы мiнез-құлық болып табылады. Мұның негiзi әлеуметтiк, мәдени және құқықтық нормалардан ауытқу арқылы құрылады.

Бұл әрекеттер аса маңызды болмаған жағдайда оларды құқық бұзушылық деп атайды. Ал қатал және қомақты жазаланатын әрекет болса оны қылмыс деп атап, әңгiме делинквенттi мiнез-құлық туралы болады. Сонымен делинквенттi мiнез-құлық дегенiмiз ресми белгiленген нормалардан ауытқу.

Әлеуметтiк күрделi ауытқуды «әлеуметтiк патология» деп атайды. Мұның салдарынан қоғам мен тұлға мүдделерiне үлкен зиян келедi. Әлеуметтiк патологиялық құбылыстар деп қоғам үшiн едәуiр қауiптi әлеуметтiк ауытқуларды, мысалы, қылмыс, нашақорлық және миға зиян келтiретiн заттарды пайдалану, өзiн-өзi өлтiру, алкоголизм және т.б.

Я. И. Гилинскийдiң айтуынша, әлеуметтiк ауытқу қоғамға пайдалы да болуы мүмкiн. Оның мысалы жаңалық енгiзу, әлеуметтiк шығармашылықты жатқызады. Көбiнесе девиантты мiнез-құлықты бұзылған норманың түрiне байланысты (құқық, мораль, дiни, саяси, т.б. нормалар) бөледi. Сонымен бiрге сыртқы ортаға бағытталған экстравертивтi (ол мiнез-құлық мақсатты немесе аффективтi болуы мүмкiн, мысалы, қинау себебiнен қылмыс жасау) және өз-өзiне бағытталған интравертивтi мiнез-құлықтарды бөледi (мысалы, iшу, нашақорлық,өзiн-өзi өлтiру).

Сондай-ақ, девиантты мiнез-құлықтың институционалданған формалары, яғни оны мәдениет элементi ретiнде қарау, кең таралған мысалы өзiн-өзi өлтiру, наша қабылдау салттары.

СӨЖ мазмұны: Г.Тардтың еліктеу теориясы мен Эдвин Г. Сазерландтың дифференциалдық ассоциация теориясының негізгі идеяларын түсіндіріңіз. «Әлеуметтік орта адамның девиантты мінез-құлқының қалыптасуына әсер етеді» деген тұжырыммен келісесіз бе?

Әлеуметтанушы Г.Тард негізгі әлеуметтік үрдіс еліктеу деп санады. Тардтың еліктеу қағидасы тұлғааралық және топтық өзара әрекет саласына таралады. Әлеуметтанудың негізгі әдістері ретінде Тард археологиялық және статистикалық әдістерді белгіледі. Бірінші тарихи құжаттарды талдауда қолданса, екінші әдіс қылмыс мәселелерінің әлеуметтік-статистикалық зерттеуінде қолданылады.

Дифференциалды ассоциация теориясы адамдарға құндылықтарды, көзқарастарды, әдістерді және қылмыстық әрекеттің себептерін басқалармен өзара әрекеттесу арқылы үйренеді деп болжайды. Бұл әлеуметтанушы Эдвин Сазерленд 1939 жылы ұсынған және 1947 жылы қайта қарастырылған теориядан ауытқу теориясы болып табылады. Теория әлі күнге дейін криминология саласында өте маңызды болып қала берді.

• 
  Әлеуметтанушы Эдвин Сазерленд алғаш рет дифференциалдық ассоциация теориясын ауытқуды оқыту теориясы ретінде 1939 жылы ұсынды.
  
• 
  Дифференциалды ассоциация теориясы қылмыстық мінез-құлықтың құндылықтарын, көзқарастарын, әдістері мен себептерін біреудің басқалармен өзара әрекеттесуі арқылы үйренеді деп болжайды.
  
• 
  Дифференциалды ассоциация теориясы криминология саласында маңызды болып қала береді, дегенмен сыншылар оның жеке қасиеттерін ескере алмайтындығына қарсылық білдірді.