9 ғасырдың жартысындағы орыс әдебиет ғылымының ұлттық ерекшелігі мен бай мұрасы
жүктеу/скачать 56,44 Kb.
|
аударма 3-100 (3)
| Ф.И.Буслаев
Мифологиялық мектептің Ресей аумағында пайда болуы орыс халқының ғұлама ғалымы Ф.И.Буслаев(1818-1897) есімімен тығыз байланысты. Ғалым әдебиет пен халық поэзиясын, ежелгі орыс және Византия өнерін, лингвистика мен археологияны ғылыми зерттеудегі маңызды рөлге ие. Буслаевтың осы білім салаларының әрқайсысындағы еңбектері тек орыс қана емес, сонымен қатар әлемдік филология ғылымының дамуындағы тұтас кезеңді құрады. Буслаевтың ғылыми мұрасын қазіргі тіл, әдебиет және халық шығармашылығының тарихшылары жоғары бағалайды. "Әдіснамалық тұрғыдан, - деп жазады Н. К. Гудзи, - Буслаевтың еңбектері, әсіресе орыс тарихы мен халық поэзиясы жайындағы еңбектері ол өзінің көзі тірісі кезінде де-ақ ескірген, оны өзі де жақсы білді, солай өз шәкірттеріне де жол ашты. Дегенмен бұл еңбектерге салынған ғылыми ізденістер әлі де болсын өз мәнін жойған емес, олардағы нақты материалдың байлығы да, өзінің табиғатының қасиеті бойынша өзін қазіргі академиялық ғылым шеңберімен шектейтін ғалымға қол жетімді жалпылама ойдың кеңдігі де ескірген жоқ". Буслаевтың көптеген ғылыми идеялары уақыт сынынан өтті. 1874 жылы Буслаев «Странствующие повести и рассказы» атты кең көлемдегі мақаласын жариялады, бұл мақалада- өзара әдеби қарым-қатынас теориясы тұрғысынан- халықтар арасында-фольклорлық-әдеби материалды зерттеудегі мифологиялық тұжырымдамаларға айтарлықтай қарсы шықты. 1873 жылы Буслаев А.Н.Веселовскийдің «Шығыс пен батыстың әдеби қарым-қатынас тарихынан («Из истории литературного общения Запада и Востока») атты докторлық диссертациясын жоғары бағалайды. Сүлеймен мен Китоврас ( Соломон и Китоврас) жайлы славян ертегілер мен Морольфе мен Мерлин туралы батыс аңыздары (1872) турасында Буслаев бірнеше ой-пікір білдірген. Жалпы, Буслаевтың ғылыми қызметі, ғылым жолы, бүкіл еуропалық ойдың тууымен, оның ішінде, әсіресе, тіл білімі саласының жалпы жандануымен, ғылымдағы жаңа бағыт салыстырмалы-тарихи әдісті бекітумен сәйкес келді. Оның негізі ретінде Ф.Бопптың, Р.Расктың және, Я.Гриммнің «Неміс грамматикасы»(«Немецкая грамматика»), «Неміс тілі тарихы» («История немецкого языка») атты еңбектерде қаланды. Еуропалық ғалымдардың еңбектерімен танысу арқылы,оның ішінде, В.Гумбольдт, ағайынды Гриммдердің еңбектері Буслаевтың өзіндік теориялық көзқарастарының қалыптасуына айтарлықтай әсер етті, сонымен қатар ғалымның ғылыми қызығушылығының көлемін айтарлықтай кеңейтті. Буслаев өзінің ғылым жолын лингвист-ғалым ретінде бастайды. Ғалым бірнеше неміс ғалымдарының еңбектерінде нәтижелі жетістікке жеткен салыстырмалы-тарихи талдау әдістемесін өзінің ана тіліне,яғни, орыс тілі мен туған тарихын зерттеуге қолдануға ұмтылады. Ғалымды В.Гумбольдт пен Гриммдердің кез-келген тілдегі халықтың рухани өмірінің көрініс туралы лингвистикалық теориясының маңызды ұстанымдары жігерлендіреді. «Лингвистің ең қажетті мақсаты иемденетін кезі - деп жазады ол кейінірек – әріптер мен жалғауларды зерттеумен шектеліп қана қоймай, тілді үйренуге, сол халықтың рухани өмірін зерттеуге ұмтылған шағы» дейді. Расымен де, ХІХ0 ғасырдың 40-60жылдардың өзінде де, лингвист-Буслаевтың ерекшелігі оның кең құлашты мәдени-тарихи бағдары немесе бағыты болды. Қазіргі орыс тарихи тіл білімінің дамуына үлкен үлесін қосқан ғалымның 1844 жылы шыққан алғашқы кең көлемді «Ана тілді оқыту хақында» («О преподовании отечественного языка») еңбегінің өзінде Буслаев орыс халқының мәдениеті мен халық поэзиясының тарихымен ажырамас бірлікте, байланыста орыс тілінің тарихын қарастырды. Буслаевтың өзінің туған халқының поэзиясы жайлы айтулы еңбектері, ХІХ ғасырдың 50 жылдарында өзі жазған ежелгі орыс әдебиеті мен ежелгі орыс өнері турасындағы «Орыс халық әдебиеті мен өнерінің тарихи очерктері» («Исторические очерки русской народной словесности и искусство»(1861) атты екі томдық еңбегіне енді. Аталмыш басылым жарыққа шыққаннан кейін жарияланған мақалаларды Буслаевтың өзі екі томдық «Мои досуги» (1886) жинағында және «Народная поэзия» (1887) жинағында жинақталды. Бұл басылымға,әрине, ғалымның барлық еңбектері енбеген. Ғалым мақалалары мен жазбаларының көпшілік бөлігі газет, журнал,жинақ беттерінде қалды. Ғалым Буслаев ағайынды Гриммдердің ұлт поэзиясына деген ынта көзқарасын жақтайды. Яғни, Буслаевтың ойынша:"Оның сұлулығы табиғаттың сұлулығы сияқты жеке жасандылықтан, кездейсоқ сұлулықтан тәуелсіз құбылыс. Табиғат туындылары тек әдемі болғандықтан, бұл қасиет олардың ішкі ағзасына, бүкіл болмысына сәйкес, сондай-ақ халық поэзиясының рақымы мазмұнның, мифтің немесе дәстүрдің және оларда жатқан ойдың немесе негізгі моральдық сезімнің қажетті көрінісі болып табылады; өйткені барлық халықтардың және барлық уақыттағы көркем емес поэзия жоғары адамгершілікке ие табиғаттағыдай физикалық денсаулық-сұлулықтың қажетті шарты" . Буслаевтың ХІХ ғасырдың 40-60-шы жылдарындағы теориялық көзқарастары белгілі тұтастығымен ерекшеленеді, бұл, әрине, мектептің тұтастығымен түсіндіріледі. 70-ші жылдардың басында ол жоғарыда айтылғандай, әлі күнге дейін даулы болып келе жатқан "Саяхат повестьтері мен әңгімелер"(«Странствующие повести и рассказы») мақаласын жариялайды, бұл ғалымның теориялық көзқарастарының эволюциясы мәселесіне жүгінуге итермелейді. Орыс филологизмінің алғашқы ескерткіш жазбаларының бірі болып саналатын И.Прачтың «Орыс халық әндерінің дауысымен жинағы» атты еңбегіне, атақты ғалым, ақын, 18 ғасырдың атақты музыканты Н.А.Львов күллі орыс музыка-ән (музыкально-песенний) фольклорының гректік тек бар екендігі турасында бір ой айтады. Оның ойынша орыс шаруалары («русские крестьяне») басқа халықтан қарағанда гректерден алғандығы турасында күмән жоқ екенін айтады. Бұл тұжырымның ақылға қонымсыздығына қарамастан, уақыт пен жылдар өте келе орыс фольклорының басқа халықтардың материалдарының көздерінен алынған деген ойлар кең тарай бастады. 18 ғасырдың аяғында, жоғарыда келтірілген Н.А.Львовтың ойын, мысалы, орыс жерінде қызметте болған шотланд сәулетші-инженері М.ди.Гитри өзінің француз тілінде жарық көрген «орыс халқының ежелгі дәуірі» («О древностях русских»...) деп аталытн еңбегінде де қайталайды. ХІХ ғасырдың 30 жылдарынан бастап орыс халық ертегілерінің шығу тегі Шығыс халықтарынан шыққан деген ой пайда болды. Дегенмен, 19 ғасырдың 40-жылдардың аяғында тарихи-заң мектебінің ең ірі өкілі К.Д. Кавелин осы теориялардың барлығына қарсы шығып, ол халықтық әдебиеттің органикалық даму теориясын тәуелділік идеясына қарсы қойды. Ғалым А.В.Терещенконың «Орыс халқының тұрмысы» («Быт русского народа») атты кітабына жазған кең көлемдегі рецензиясында былай тұжырымдайды. "Орыс археологиясының негізін қалаған ең айқын да шынайы парадокс деп— біздің(орыс ұлтының) әдет — ғұрыптарымызды-басқа ұлттың әдет-ғұрыптарымен, біздің дүниетанымымыздың – басқа ұлттың дүниетанымымен түсіндіруінде жатыр» деп өзіндік еркін ойын жеткізеді. Сонымен қатар, осы кезде, яғни,1857 жылы орыс ғалымы А.Н.Пыпинның «Орыс ертегілері мен повестерінің әдеби тарихы туралы эссе» («Очерк литературной истории старинных повестей и сказок русских» осы еңбегінде ғалым тәуелді болу(заимствования) деген идея ғылыми идеяға ие болады. Көне баяндау әдебиеті турасында сұрақтар қоя отырып, ғалым А.Н.Пыпин түрлі халық әдебиет зерттеуде, оның ішінде Византия әдебиетін зерттеудегі орыс көне жазба ескерткіштерінің маңыздылығын көрсете отырып, орыс халық ауыз әдебиеті тарихындағы шет аймақтық әсерін де жеткізе білді.Сол жылдардың шамасында белгілі академик ғалым А.А.Шифнер Тибет және Сібір фольклоры туралы материалдарды жариялап, олардың орыс фольклорына ұқсастығын айта кетеді, сонымен бірге татар халқының да кейбір аңыз үлгілері орыс халқына ұқсас, орыс халқынан «көшіріп алынған» деген ойын алға тартады. Осыдан келе бірнеше сұрақтар пайда бола бастады, оның ішінде мифологтар тарапынан фольклордың шығу тегі болса, сұрап алу(заимствование) теориясын жақтаушылары мен оның тарихи тағдырлары туралы сұрақтары пайда бола бастады. Тәуелді болу(заимствование) мектебі Еуропа елдерінде ғана емес, сонымен қоса Азия, Африка және Америка халықтарының әлемдік әдеби процесіне қатысқанын дәлелдей алды. Ол өзінің қадір-қасиетін теңестіре алды деп жазады, Буслаев «барлық ұлттар, олар қандай текке де жатса да, қандай өркениеттің қандай дәрежесінде болса да: түрлі халықтар,яғни, еврейлер, мысырлықтар,қарапайым халықтар секілді ең жоғарғысы немесе финдер, литва, және жалпы «Ескі және Жаңа әлемнің жабайы адамдары» деп өткір пікір болды. Тәуелді болу мектебі (школа заимстваовании) ғылыми қолданысқа соншалықты маңызы терең фольклорлық-этнографиялық материалдарды енгізді, содан да болар бірнеше халықтар арасындағы кең әдеби қарым-қатынас теориясы тұрғысынан түсіндіру қиындай түсті. Ұқсас сюжеттер, мотивтер мен бейнелер әлемнің әртүрлі бөліктерінде өмір сүрген, сондықтан бір-бірімен тікелей байланысы жоқ халықтардың фольклорында жиі кездеседі. Мұндай жағдайларда мифологиялық теория да туындаған біршама сұрақтарға жауап бере алмады, өйткені кездесетін біршама ұқсастықтар әртүрлі тілдік отбасы халықтарының фольклорында да табыла бастады. Бұл құбылыстың мән-жайын ғалым Э.Тейлор өзінің 1871 жылы жарыққа шыққан «Первопытная культура» еңбегінде ашқан болатын. Әр түрлі халықтардың рухани және материалдық мәдениетінің нақты қауымдастығын көрсететін үлкен нақты материалды қорытындылай келе, ол бүкіл адамзат жолдарының табиғи бірлігі туралы қорытындыға келеді. Кейіннен-бұл теория антропологиялық атаққа ие болды (басқаша: өздігінен пайда болу). Жоғарыдағы ақпараттар да Ежелгі орыс әдебиетін ғылыми зерттеудегі Буслаев көрнекті рөлге ие екендігін байқауға болады. Нақты материалдың байлығы, автордың орасан зор эрудициясы және оның осы саладағы зерттеулерінің жаңашылдығы, сөздің толық мағынасында, сол кездегі бүкіл филология ғылымы үшін ірі оқиға болды. Олар күні бүгінге дейін маңыздылығын жоғалтқан емес. Ғалым Буслаевтың фольклорлық-этнографиялық зерттеулерінде ерекше ойып орын алатын ұлт мәселесі тақырыбы, өзінің жалғасын ғалымның көне орыс әдебиетіне арналған еңбектерінде де тапты. Осы мәселені шешуге және сол жылдары осы тақырыптың айналасында болған дауларға байланысты ежелгі орыс әдебиетінің көлемі мен сипаты туралы мәселе күн тақырыбында болды. Халық поэзиясы саласындағы секілді, Буслаев бұл зерттеуінде ежелгі орыс әдебиетін түсінуге мүмкіндік беретін жаңа зерттеу әдістерін енгізеді. Буслаев өзінің «Көне орыс әдебиетіндегі халық поэзиясы туралы» атты мақаласында да, сол кездегі өзекті бір тақырыпты көтерді. Ғалымның айтуынша, көпшілік ғалымдардың көне орыс әдебиетімен әлі де дұрыс таныса алмауы, жеткіліксіз білімі бары, және «қолжазба ескерткіштері әлі күнге дейін көпшілікке жарияланбаған» деп өз түйінін айтады. Буслаевтың еңбегі, революцияға дейінгі тарихнамада атап өтілгендей, бұл ескерткіштердің едәуір бөлігі алғаш рет ғылыми қолданысқа енгізіліп, мұқият зерттелгенінде деп айтуға болады. Жалпы, көне орыс әдебиетінің көлемі, яғни ежелгі орыс әдебиетінің, оның жазуының нақты қай түрлерін «әдеби» деп санау керек деген сұрақ ғалым Буслаев үшін түбегейлі сипатта болды. Және де мұны барынша заңды деп санауға болады. Ғалым Н.К.Гудзий жазғандай «ежелгі орыс әдебиеті ұзақ уақыт бойы, көп жағдайда әдеби және әдебиеттен тыс элементтер біртұтас, сараланбаған күйде болатын күрделі бүтіннен ерекшеленбеді» деп ой түйеді. Бұл мәселе төңірегінде Буслаев көне орыс әдебиеті туралы сұрақпен бірге тығыз байланыста қарастырды. Ежелгі орыс әдебиеті көне замандардан шіркеулік идеологияға (церковной идеологии) енгені бізге белгілі. "Дін сол кезде адамның барлық басқа рухани мүдделерін бойына сіңірді" деп жазады Буслаев және ежелгі орыс жазуының өзі Ресейде христиан дінін бекітудің таза практикалық қажеттілігінен туындағанын атап өте келіп, осы "практикалық көзқарастардан" тыс адамдар "әдебиетті де, өнерді де білмеді" деп тұжырымдайды. Жалпы, Буслаевтың көне орыс әдебиеті көлемі жөніндегі пікірлері ғылым тарихына берік енді. Буслаевтың Мәскеудің әдебиетті дамытудағы рөлі туралы көзқарастары ежелгі Ресей и. Г. Прыжовтың "Мәскеу — Татарстан патшалығы" (тақырыптың бастапқы нұсқасы: "Мәскеу - Византия мен Татарстан патшалығы")жарияланбаған жұмысында көрініс тапты. Бұл жұмыс, деп жазады, зерттеуші,Мәскеудің Ресей мемлекетінің құрылуындағы рөлі туралы жалған түсінігін көрсетеді. Буслаевтың көне орыс әдебиетін зерттеуге қосқан үлесі, көріп отырғанымызда өте зор болды. Ол ұсынған түрлі мәселелер, әсіресе ежелгі Ресей әдебиетінің облыстық сипаты мәселесі қазіргі әдебиеттану үшін де өзекті болып табылады. жүктеу/скачать 56,44 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|