А 82 «Жеті жарғы» мемлекет жəне құқық ескерткіші

4.  Мемлекеттік  меншік  жерге,  малға,  қалалар  мен  қоныстарға  т.б.  дүниелерге  қатысты 

пайда болады. 

5.  Мемлекеттің  меншіктің  жауапкері  мемлекеттің  саяси  билік  иелері  хандар  мен  ұлыс

сұлтандары болып табылады. 

6.  Хандар  мен  сұлтандар  мемлекеттік  меншіктің  негізгі  жауапкері  есебінде  Жарғының

алдында есеп беріп отырады.  

7. Мемлекет қарамағындағы қалалар мен қоныстардан алым-салық жинауды хан мен ұлыс 

сұлтандар іске асырады.  

8. Қала халқы мен отырықшы егіншілер мемлекет пайдасына, қазынасына, өз əнімінің 1/10 

бөлігін жыл сайын беріп отыруға тиісті.  

9.  Даланың  көшпелі,  мал  баққан  халқы  мемлекет  пайдасына,  қазынасына  өз  өнімінің 1/20 

бөлігін жыл сайын беріп отыруға тиісті. 

10.  Хан  мен  ұлыс  сұлтанына  əр  ата  баласы  жылына  “соғым”  беріп  отыруы  тиіс  /соғым 

əркімнің жағдайына қарай беріледі/. 

11. Жол сапармен жүрген ел басшысына / хан, ұлыс сұлтаны, Орда биі, ұлыс биі/ əр отбасы 

арнайы сыбаға беруі тиіс. 

12.  Мемлекет  мүддесі  үщін  ел  басшылары  /хандар,  сұлтандар,  билер/  ел  үстінен  зекет 

жинауға хақылы /елдің бір бөлігі жұтқа ұшыраған жағдайда, жаугершілік кезінде, елшілік 

аттандыру үшін, тұтқыннан өз қандастарын босатып алу үшін/. 

Зекет туралы 

Зекет басы азат, шаруашылығы бүтін  азаматтардың  бəріне бірдей міндет. Егер  тапқан 

пайдасы,  не  болмаса  шаруашылығының  өнімі  өзіне,  əйелі,  бала-шағасына  жетіп 

артылатын  болса,  қысы-жазы  киетін  киімін,  мінетін  көлігін , жейтін  тамағын,  аяқ-

табағын, төсек орнын, үй-жайын ақтаса зекет беру парыз болады . 

Зекетті  бірінші  кезекте  жарлы-жақыбай,  бейшараларға,  науқас  адамдарға,  ел  мүддесі 

үшін  жұмсалатын  шығындарға,  қажы  жолына  барамын  деген  нашарларға,  ұзақ  жолда 

жүріп мүсəпірліктен жоқшылық кешкен адамдарға беру парыз . 

Əр адам өз меншігінен зекет берерде ең алдымен өз ағайыны, не көршілері жоқшылық көрсе 

соларға  көмектескені  абзал.  Жақын,  көрші  адамдарға  қарасу  дəулетті  қазақтарға  уəжіб

болмақ.  

Түйе  малының  бестен  кеміне  зекет  жоқ , бес  туйеден  тоғыз  туйеге  шейін  бір  қой,  он 

түйеден  он  төртке  дейін  екі  қой . Он  бестен  жиырмаға  шейін  үш  қой,  жиырмадан-

жиырма  беске  шейін  төрт  қой,  жиырма  бестен  отыз  алтыға  шейін-тайлақ,  яки  бір 

тайлақтың  басын  төлемек,  отыз  алтыдан  қырық  алтыға  шейін - құнажын  інген,  қырық 

алтыдан - алпыс беске шеиін -бір беске шығар атан, алпыс бестен - жетпіс алтыға дейін -

бесті  түйе,  жетпіс  алтыдан-тоқсан  бірге  дейін-  екі  құнажын  інген,  тоқсан  бірден-жүз 

жиырмаға шеиін-екі дөнежін інген, жүз жиырмадан асқан соң əр бес түйеге І қой қосыла

береді.  Сиырдың  отызынан  кеміне  зекет  парыз  жоқ.  отыздан  қырыққа  шеиін  сиыры  бар 

кісіден бір жасқа толған бір сиыр.  

Қырық  сиырдан-  бір  кұнан  өгіз,  алпысқа  толса,  бір  жасардан  екі  өгізше  бермек  керек.

Мұнан соң əр тоғыз сиырға бір жасар бір сиыр, əр қырық сиырға екі жасар бір сиыр қосыла 

береді.  Қой  мен  ешкі  қырыққа  толса-  жүз  жиырмаға  шеиін - екі  жасар  бір  қой,  я  ешкі 

бермек керек. Жүз жиырма бір болғанда екі жүзге шеиін - екі қой, екі жүз бір қойға - үш 

қой , екі жүз бірдей төрт жүзге шейін төрт қой, мұнан соң əр жүз қойға - бір қой беріле 

береді. Алтының жиырма мысқалдан кеміне зекет парыз емес, жиырма мысқалдан жарым 

мысқал алтын беру керек. Күмістің екі- жүз дирһəмінен кеміне зекет парыз емес. Екі жүз 

дирһəмге  бес  дирһəм  зекет  беру  керек,  яғни  алтын-күмістің  қырық  теңгесінен  бір  теңге 

тиісті  болады.  Мұнан  кейін  асыл  тас,  меруерт,  лағыл,  маржан  сияқты  нəрселер,  егер  өз 

тұтынуына емес сауда ниетімен сақталынса, мұнан да зекет тиіс. Бағасына қарай, яғни ол 

асыл нəрселердің бағасы екі жүз дирһəмға толса, бес дирһам зекет беру керек. Астық, яғни 

егіннің  зекеті,  егер  далаға  егіліп,  құр  қармен  жаңбыр  суларымен  өссе,  зекетті  оннан  бір,

яғни  он  пұттан  бір  пұт,  егер  қауғамен,  шелекпен  су  құйып  шығарылған  егін  болса,  бірдің 

жартысы беріледі, яғни он пұттан жарты пұт, жиырмадан бір пұт берілсе керек.  

13. Қалалар мен отырықшы қоңыстарға жарғының келісімімен қазақтың батыр-билері де 

иелік жасай береді.  

14.  Мемлекет  меңшігіне  жиналған  қазына  мемлекеттік  мүддені  көздейтін  іс-  шараларға 

арналуы  тиіс:  елшілік  аттандыру,  өзге  елдің  елшілігің  қабылдау,  өзге  мемлекет 

басшыларына сыйлықтар, жұтқа ұшыраған руларға жылу көмек, жаугершілік кезінде қару

- жарақ, мінер ат, тамақ, тұтқыннан босату үшін /өз қандастарын сатып алу үшін/. 

Жеке меншік: 

1.  Жер  мемелекеттің  негізі  болып  табылады,  əр  рудың  өзінің  қысқы  қонысы  жəне  жаз 

жайлауы анық болуы керек. 

2.  Отырықшы  -егінші,  қалалық  қоныстарда  егіндік,  бау-бақша  жер  əр  адамның  жеке 

меншігінде  болады.Жерді  бөлуді  қала  басшысы  атқарады.  Мешіттер  өз  иелігіне  жерді 

халықтың рұқсатымен алады. 

3.  Құл  мен  күн  өз  иесінің  жеке  меншігі  болып  табылады.  Иесі  оны  сатамын,

айырбастаймын, өлтіремін десе ерікті. 

4.  Қазақ  қазаққа  құл,  күң  болмайды.  Қазақтың  мұсылман-сүниттерді  де  құл  қылуға  хақы 

жоқ. 

5. Билер кеңесі құлдың өтінішін қабылдамайды. 

6. Құл үйленсе, оның бала-шағасы да иесіне тиесілі. 

7. Құлдың жасаған қылмысына иесі жауап береді, егер құл бір адамды өлтірсе, оның құнын 

иесі төлейді.  

8. Егер бір ру белгілі жерді 9 жыл бойы қыстаса, сол жер меншігі есепті. Өзге рулар ол жерге 

малын жайса тиісті айыбын төлейді.  

9. Жерге /жайылым-қыстау/ байланысты даулар əр рудың сол жерге қатыстылығы 

есептелініп шешіледі.  

10. Ру арасындағы жер үшін талас-дау əр рудың жолына, ағалы-інілігіне қарап та шешіледі.  

11. Жер үшін /жайылым-қыстау/ дау болып адам өліміне əкелсе, дауды шешуші билер құн 

орнына белгілі мөшердегі жерді кесе алады /бір қыстауда бір адамның құны /.  

12. Ірі рулардың арасындағы, жүз арасындағы жер мəселесін шешуде төрелікті Жарғыға 

береді.  

Малға меншік:

1.  Мал-қазақ  халқының  негізгі  игілік  көзі,  өмір-салтын  айқындаушы  көрсеткіш  болып 

табылады /малың-жаның аман ба?/. 

2.  Мал-меншік  иесімен  сақталады  /ру-ата  баласы-жеке  адам /, егер  де  ұрланған,  жоғалған, 

барымталанған болса, би алдына туседі. 

3.  Мал-тұрмыстың  негізгі  игілік  көзі  болғандықтан,  Жарғы  ережелерінде  жеке  бас  жəне 

қоғамдық қарым-қатынас дəнекер есебінде қолданылады. 

4. Ірі малға /түйе, жылқы, сиыр/ меншіктің негізгі иесі ру жəне ата-баласы болып табылады. 

5. Ірі малға меншік ру таңбасымен анықталады. 

6. Ұсақ малға / қой, ешкі / меншіктің негізгі иесі отбасы. 

7. Ұсақ малға меншік енмен анықталады. 

8. Малға меншікті ерлер /ер адамдар /іске асырды/негізгі иесі болып табылады/. 

9.  Өз  малымен  /мəселен  атымен/  өзгенің  шаруасы  үшін  жүрген  адам  “аттың  майын”  талап 

етуге хақылы. 

10. Ұрлық (соның ішінде мал ұрлығы) “үш тоғыз” айыппен қайтарылады. 

11.  Мал-рулық,  қоғамдық  байлықтың  көзі  болғандықтан  ру  ішіндегі  əр  адам  ол  меншікке

қатысты. 

12. Рудың ортақ мүддесі үшін /құн төлеу, қалың төлеу, ас беру т.б./ ірі /қара/ мал ақсақалдардың 

шешімімен жұмсалады. 

13. Мал ұрлаған ұры ұрлаған малын үш есе қайтарып береді: 

а/ Бір қой ұрласа, қойдың өз басын, екі қой айыбын,  

ə/Бір жылқы ұрласа, жылқының өз басын, айыбына түйе,  

б/Бір түйе ұрласа , түйенің өз басын бір құл, күң айыбына. 

14.  Егер  ұрланған  малдың  өзі  қайтарылмаса,  содан  жағдайы  кем  емес  басқа  мал,  айыбын  сол 

малдың мойнына, құйрығына байлайды /мойнына қосақ, көтіне тіркеу/. 

15.Қандай да бір болмасын жер мəселесіне хан, ұлыс сұлтаны тікелей араласып отырады /көшу-

қону мəселесі/. 

16.  Жерге  меншіктің  негізгі  белгісі-ата-бабалардың  қорымы,  атақты  ру  басы,  көсемдерінің 

күмбез-зираты, қыстау салған орындар, не қыстаудың өз басы, құдық, ошақ қазған жер т.б. 

17.  Əр  ру  арасындағы  жер  шекарасы  табиғи  белгілер  арқылы  анықталады / шекара  не  кезең 

болар, не өзен болар/. 

18. Табиғи белгілер анық болмаса қолдан омақа /тастан қалап/ көтереді. 

Көшу-қону:

1. Егер көшбасшы /ру басшысы, ақсақал/ ауылдың қонатын жеріне белгі қоймаса, кез-келген ауыл 

келіп сол жерге қона береді. 

2.  Қонатын  жерге  белгі  қою:  найза  шаншиды,  құрықты  бекітеді,  рудың  таңбасын 

салады /мəселен бұлақ басына/, ру басы белгілі бір затын қалдырып кетеді / мəселен шақшасын, 

кісенін/, биік өскен шөптің /бетеге/ басын буып кетеді. 

3.  Егер  көшбасшысы  ауылдың  қонатын  жеріне  белгі  тастаса,  ал  кейін  келген  ауыл  оны 

елемей  /немесе  аңғармай/  сол  жерге  қонса,  дау  бірінші  келіп  белгі  қойған  ауылдың  пайдасына

шешіледі, қарсыласы айып тартады. 

4. Егер бір уақытта екі ауылдың көшбасшылары бір жерге келіп қалса, таңдау бірнеше жағдайға 

байланысты анықталады:  

а/ егер дауласушылардың бірі сұлтан тұқымынан болса, соның пайдасына, б/ егер екі би таласып 

қалса, жасы үлкенінің пайдасына,  

в/  би  мен  қарапайым  қазақ  болса  бидің  пайдасына,  г/  екеуі  де  қара  қазақ  болса  жасы  үлкенінің 

пайдасына, д/ екі жағының да жас мөлшері қатар болса ру, ата жолына қарайды /жолы үлкені 

жеңеді /. 

Меншікке қол сұғу: 

1. Ұрланған жылқы саны 2, не 3 болса, ұры айыпты “тоғызбен” төлейді. 

2.  Ұрланған  мал  /мəселен  бір  жыл  болса/  ұры  қолында  қанша  болды  сонша  өсімімен  алынады  / 

айыбынан басқа/ . 

3.  Егер  ұры  не  арқандаулы,  не  тұсаулы  тұрған  малды  /жылқыны/  ұрласа,  оның  жазасы  ауыр 

болады.  Би  ұрының  мойнына  арқан  салып,  мал  иесінің  қолына  береді.  Мал  иесі  өлшеулі  жерге

дейін  сүйретеді,  бірінен  соң  бірі  үш  кісі  үш  басқа  тартады.  Өлсе  өліп  кетті,  өлмей  қалғанға 

“Салауат”. 

4.  Малдың  аса  қадірлі  түрлерін / құт/  ұрлағанда / арғымақ  ат,  көш  басы  түйе/  ұры  өлім 

жазасына кесіледі /біліп тұрып ұрласа/. 

5. Əркім өз меншігіндегі дүние-мүліктің иесі болып табылады /Мəселен ер адам шақшасы, қару-

жарағы, кісесі, əйел адам-жасауы т.б./ 

6. Меншік хақы үшін белгілі жас мерзімі жоқ. Кішкентай бала да егер ен салынған малы болса

меншік иесі саналады. 

7. Барымтада ауысқан малдан өсім талап етпейді. 

8.  Дүние-мүлікті  ұрлау  аса  ауыр  қылмыс  болып  табылады.  Билер  кеңесі  ол  мəселені  жағдайға 

қарай шешеді /ең ауыр айып “үш тоғыз”/. 

9. Дүние-мүлік, мал ұрлаған адамды туысы ара түспесе ұрлаған нəрсесін қайтарумен бірге екінші

рет ұрлықты қайталамауы үшін /жəне өзгеге үлгі/ дүние-мүлік иесінің қолына береді. 

10.  Дүние-мүлік,  мал  иесінің  қолына  беруді- “босағасына  байлау”  деп  атайды.  Ол  кінəсінің 

ауырлығына қарай бірнеше жыл қызмет жасайды. Егер өзі кісі есігінде жүре алмаса не інісі, не 

баласы жүреді. 

11.  Егер  ұры  көшпелі  жауынгер  -малшының  қажетін  ашатын  шідер  сияқты  нəрсені  ұрласа

айыбын  былай  есептейді:шідердің  үш  балағын  үш  атқа  салып,  үш  жаққа  айдайды.  Үш  ат  үзіп 

кете алмаса, ұрыға үш ат айып салады. 

12.  Егер  ұры  бəйге  атын / елге  танылған/  ұрласа  айыбына  сол  аттың  бір  бəйгеде  алатын

жүлдесін қосып қайтарады. 

13. Егер ұры бəйге атын ұрлап жоқ қылып жіберсе, қайтара алмаса, оны ат иесінің босағасына 

байлайды, аттың құны өтелгенше. 

14. Егер ақтөс тазы, не қыран бүркіт кісі қолынан өлетін болса, иесі құл-күң бастатқан тоғыз 

талап етуге хақылы. 

15. Егер ұрлық үстінде адам өлімі болса кінəлі екі қылмыс үшін қатар төлейді /жазаланады/. 

16. Ұрлықты біліп, бірақ елге хабарламаған ұрының бала-шағасы жазаланбайды. 

Сауда-айырбас: 

1. Кез-келген қазақ саудамен айналысуға ықтиярлы. 

2.Айырбасқа түсетін дүние-мал ұрлықтан, барымтадан келген болмауы керек. 

3.Айырбас пен сауда ауызша жүреді. 

4.  Егер  сатушы  біліп  тұрып,  ұрлықтан  не  алдап  алудан  түскен  затты  сататын  болса,  затты 

иесіне қайтарып, айыбын төлейді. 

5.Егер  сатып  алушы  біле  тұра , ұрлықтан,  не  алдап  алудан  түскен  затты  алатын  болса, 

ұрлыққа, не алдап алуға қатысы бар қылмыскер ретінде би алдында айыбын төлейді. 

6.Кімде-кім  еркін  адамды  құл  орнына  сататын  болса,  билер  адамды  азат  етіп,  кінəліні 

жазалайды. 

7.Егер  бір  зат  екі  кісіге  сатылып  қойса  біріншісі  алады,  ал  екіншісі  сатушының  үстінен  билер 

алдына арыз түсіруге, айып алуға /тоғыз/ хақылы. 

8.  Егер  кімде  кімде-кім  өз  затын  өзгеден  танып  қалса,  ол  затты  иеленіп  жүрген  адам  затты 

“хан базарда” сатып алғанын дəлелдеуі керек. “Жанға салып” дəлелдей алмаса иесіне қайтарады. 

9. Егер біреуден сатып, не қолқалап алған мал жеті күннің ішінде өліп қалса /аурудан/, мал иесі 

орнына не жаңа мал, не құнын береді. 

10. Қандай да болсын келісім ауызша жасалады: айғақтың / куə/ болуы шарт емес. 

11. Екі жақты келісім жасалған кезде кепіл қатысуы мүмкін: 

а/ Тəн кепіл - келісімге келуші жақтардың бірін /кінəлісін/ жауапқа алып келуге кепілдік етеді. 

ə/ зер кепіл-келісімге келуші жақтың бірі уағдасында тұрмаса, өз меншігінен қайтарады. 

12.  Зер  кепілдің  кепілдікке  алған  адамының  қайтыс  болып  кетуі  зер-кепілді  жауаптылықтан

босатпайды.  

13.Зер  кепіл  өз  меншігінен  кепілге  алған  адамның  қарызын  қайтарып,  кейін  оны  билер  алдына

шақыруға хақылы. 

14.Кез-келген қазақ руы керуенші-саудагерлердің керуенін қорғауға кепілділік бере алады. 

15.Кез-келген қазақ өзінің түйелерін саудагерлердің керуендеріне жалға беруге хақылы. 

16.  Керуенге  қосқан  түйелерді  түйе  иесінің  өзі  күтіп  бақылайды.  Олардың  арасындағы  басты 

адамы /отағасы/ тек керуен басыға бағынышты. 

17. Керуен басы мен түйе иесі арасындағы келісім ауызша да, жазбаша да болуы мүмкін.  

18.  Керуенге  түйелерін  берген  жəне  керуенді  қорғауға  жауаптылық  алған  ру  керуенді

жоспарланған жерге жеткізуге міндетті. 

19.  Керуеннің  амандығына  кепілділік  беретін  /жолбасшы/  жол  бойы  кездескен

кедергілерден /тонаушылар/ керуенді аман алып шығуға міндетті. 

20. Егер керуен жол-жөнекей тоналған болса, керуен жолбасшыларының руы жəне өзі айыпты

болып табылады. 

21. Керуенге қажетті түйе санын уақытында алып келмеген мал иесі айыпты болып табылады. 

22.  Егер  керуендегі  түйелер  салынған  жүктің  ауырлығынан /16 пұттан  көп  болмауы  керек/ 

өлетін болса, керуен иесі құнын қайтарады. 

23.  Біреудің  дүниесіне  жауап  беретін  адам  оның  сақталуына  да  жауапты/аманат/  жəне 

сақталмаса айыпты болып табылады. 

Аңшылық: 

1.  Егер  аңға  жетіп  жүрген  ат  қолды  болса,  кінəлі  оның  иесіне  екі  жүйрік  бесті  беру  қажет, 

айыбынан тыс. 

2. Егер аңға салып жүрген тазы даулы болса, оның иесіне бір тай беру қажет, айыбынан тыс. 

3.Егер  аңға  түсіп  жүрген  бүркіт  даулы  болса,  оның  орнына  бүркіттің  бағасын  беру  керек,  не 

сатып алып береді, айыбынан тыс. 

4.  Егер  ат,  тазы,  бүркіт  аңға  түсіп,  атағы  шықпаса  оның  өз  бағасы  ғана  қайтарылады,  / 

ұрланған жағдайда айыбы қоса/: 

а/ ат орнына бесті, ə/ тазы орнына тазы, не оның күшігі, б/ бүркіт орнына-бір бойдақ қой т.б. 

5. Аң қаққан адам олжасын маңайындағы адамдарға береді.Бұл мəселеге байланысты ескерілетін 

жағдайлар:  а/  аңшылықты  қызықтырушылардың  ішінде  болса,  не  жолда  жолықса  олжаны  ең 

алдымен  қызға  береді;  ə/  орталарында  қыз  болмаса,  олжаны  төреге  /сұлтанға/  береді;  б/ 

ақсақалға береді. 

6. Аңшының /аңшылардың/ олжасы бірнешеу болса да жоғарыда көрсетілген тəртіп сақталады, 

ең алдымен соларға береді. 

7. Көш кезінде кездейсоқ кездескен аңды да көшбасы жоғарыдағы тəртіппен береді. 

8.  Егер  аңды  /мəселен  қасқырды/  бірнеше  адам  атпен  қуып  соқса,  дауласушылар  аттарын

жарыстырады. 

9. Егер бірнеше адам аң қуып, оны інге тығып ұстаса, егер аң ұрғашы болса, інге жақын қонған 

аңшы ұтады. Егер аң еркек болса, алыстан қуып келген адам алады.Інге түтін салғанда да осы 

тəртіп сақталады. 

§ 3. Қоғамдық өмір 

1. "Ақ сүйек" бұлар- түбі Шыңғыс ханнан тарайтын əлеуметтік топ. 

Олардың халықпен қарым-қатынасы "Жарғымен" реттеледі. Əлеуметтік мəселелерді өз ішіндегі 

үлкендері реттейді. 

2. "Ақ сүйек" өкілінің (хан, ұлыс сұлтаны) құны қара қазаққа қарағанда жеті есе жоғары. 

3.  Қазақ  төре  тұқымымен  кездескенде,  аттан  түсіп,  бір  тізесін  бүгіп  "алдияр  (аллажар) 

тақсыр"  деп  сəлем  етеді,  аттанарда  да  осылай  дейді.  Төреден  жасы  үлкен,  немесе  елге  өте 

сыйлы адамдар тізе бүкпей-ақ "тақсыр" деп амандасады. 

4. Хан мен ұлыс сұлтандары қара халықтың сыйлы өкіліне қолын иығына тигізіп сəлем ишаратын

жасайды. 

5.  Қазақтан  ел  қызметіне  қатысы  жоқ  төрелерге  "аллажар  тақсырды"  айту  немесе  аттан 

түсіп тізе бүгу талап етілмейді, қатар замандастары қол беріп амандасады. 

6.  Ел  жиынына  төре  келсе,  бəрі  де  орнынан  тұрып  сəлемдеседі,  төрден  орын  береді  (мысалы  -

кигіз үйде болса).  

7. Хан, ұлыс, сұлтанның əйелдеріне де заты төреден шықса "алдияр" деп сəлем етіледі. 

8.  Ел  қызметіне  қатысы  жоқ  төрелерге  жеті  құн  төлеу  шарт  емес,  бірақ  қарапайым  құннан

бірнеше есе көп болуы керек. 

9. Төрелер өзара туының түсіне қарай айырылады (қызыл тулы, ақ тулы т.б.) 

10.  Хандық,  не  сұлтандық  лауазымға  əкесі  де,  шешесі  де  таза  төреден  шыққандар  бірінші 

кезекте ұйғарылады. 

11.  Əкесі  төре,  шешесі  қара  қазақтан  шыққан  төрелерді  "қараман"  деп  атайды,  лауазымға 

екінші кезекте ұсынылады. 

12 .Төрелердің таңбасы бəріне бір, қазақтың таңбасынан бөлек, ұраны-"Арқар".  

13. Төре тұқымының некеде "жеті ата" тəртібін сақтауы шарт емес. 

14. "Асыл  сүйек"-  түбі  Пайғамбардың  (Мұхамбет  ғалайссалам)  жұрағаты  болып  келетін 

əлеуметтік  топ.  Қара  қазақпен  қарым-  қатынасы  "Жарғымен"  реттеледі.  Өз  іштеріндегі 

мəселелерді үлкендері шариғат заңымен шешеді. 

15. Аса беделді қожалардың құны қара қазаққа қарағанда жеті есе жоғары, "жеті құн". 

16.  Қожаларға  қарсы  ғайбат  сөз  айтқан,  қол  көтерген  адамдар  "үйірімен  үш  тоғыз"  айып 

төлейді. 

17. Қожалардың ішіндегі таза тектілеріне "сейіт қожаларға", ерекше сəлемдесу талап етіледі. 

Қарсы кездескен адам "əзіз тақсыр" деп алыстан қолын кеудесіне басып тағзым қылады. 

18. Қожалар қазақ ішінен "зекет" жинауға хақылы. Ұлыс сұлтандары мен ел басшысы билер ел 

үстінен қожаның шығынын көтеріп, зекетін 

жинауына жəрдем жасайды.  

19. Қожа тұқымының бəріне бірдей ілтипат көрсету шарт емес. 

20. Қожаларда белгілі ұран мен таңба жоқ (алла ұранды қожа). 

21. Қожа тұқымының неке қатым-қатынастарында "жеті ата" тəртібін ұстануы шарт емес. 

22. “Қара  сүйек” - ру  болып  əмір  суретін  қазақтың  негізгі  бөлігі. "Жарғы"  тəртібіне  толық 

бағынады жəне күнделікті өмір салтында қолданады. 

23.  Қара  сүйек - қазақ  елі  өзінің  билеріне  (ру,  ұлыс,  орда  билеріне),  толық  бағынады  жəне

солардың дегенімен жүреді.  

24.  Қоғамдық  қатынастарда  ру  аралық  жол  тəртібі  қатаң  сақталады  (ата  тарату  жүйесіне 

сүйенеді, туының жəне жасының үлкендігіне қарай): 

а) соғыс-жаугершілік кезінде ру-рудың қосының əскери құрылымдағы алатын орыны; 

ə)  соғыстан  түскен  олжадан  үлес  алу  кезінде;  б)  той-думан,  жиынды  ашу  мезіреті,  сөз  сөйлеу 

реті; в) ортада орын алу немесе төр мəселесі; г) мүше тарату кезінде; т.б. көрінеді. 

25.  Аталарының  туу  ретінің  үлкен-кішілігіне  қарай  рулар  қоғамдық  тіршілікте,  жаугершілік 

кезінде, бір-біріне бағыныштылық танытады. 

Үлкен рулардан халық ісіне жауаптылық талап етіледі. 

26. Ханның жəне "Жарғының" ұйғаруы бойынша ұсақ рулардың өзара 

одақ құрып, туыстығын бекітуіне рұқсат. 

27.  Рулардың  өзара  барымтасы  кезінде  көрші  рулардың  ағайындығын  көлденең  салып, 

араласуына, бітімге шақыруына рұқсат. 

28.  Үлкен  рулардың  əлімжеттігін  тоқтату  үшін  кіші  рулардың  өзара  əскери  одақ  құруына  да

қарсылық жоқ. 

29. Ру ішіндегі бүкіл əлеуметтік мəселелерді реттеу (бай-кедей, аға-іні, құда-жекжат) сол елдің 

ақсақалдары мен билеріне жүктеледі солардың жауаптылығында. 

30. "Жарғы" бойынша қазақ арасында жасы кіші , жасы үлкенге құрмет көрсетеді. Үлкен келсе 

орнынан  тұрады,  орын  береді.  Үлкенге  "аға", "еке"  дегенді  қосып  айтады  (мəселен  Дұраға, 

Дұреке). 

31."Жарғы"  қазақ  ішінде  жасы  кішінің  жасы  үлкенге  бірінші  сəлем  беруін  (ассалаумағалейкум) 

талап етеді. 

32.  "Жарғы"  қазақ  ішінде  жасы  үлкеннің  жасы  кішінің  сəлемін  алуын  (уағалейкумсалам)  жəне 

"мал-жаның, бала-шағаң аман ба?" деп өз тарапынан мезірет көрсетуін қадағалайды.Жасы кіші 

"құдайға шүкір, өз мал-жаныңыз есен бе ?" деп жауап беру қажет. 

33. Жас келіншектер үлкендерге сəлем еткенде бір тізесін бүгеді, оң қолымен оң жағын (бетін) 

жоғарыдан төмен жанайды. Сəлем алған үлкен адам басын сəл изеп, "көп жаса" деп бата береді. 

34.  Келіншек  болып  түскен  əйел  күйеуінің  ауылындағы  үлкен-кішінің  бəріне/əсіресе  өте  жақын 

туысына түгел, жастарын еркелетіп, үлкендеріне -ізет көрсетіп/ ат қояды. 

35.  Төлеңгіттер - төре  маңында  əскери-шаруашылық  қызметін  атқаратын  адамдар. 

Төлеңгіттердің басым көпшілігі тұтқынға түскен өзге ел өкілдерінен құрылуына “Жарғы” қарсы 

емес. 

36.  Қазақтың  төре  қол  астына  барып  төлеңгіт  болуына  қарсылық  жоқ,  бірақ  ол  өз  руының 

құрамынан шығады. 

37. Төлеңгіттің өз шаруашылығы, отбасы болады жəне оған төре (хан, ұлыс сұлтаны) қол сұға 

алмайды. 

38.  Төлеңгіт  өз  қамқорының  (хан,  ұлыс  сұлтаны)  бір  айтқанынан  қалмай  əскери  жорыққа, 

сапарға, тапсырмаға шығуға міндетті. 

39. Төлеңгіттер өз қамқорының шаруашылығына қолқабыс етуге міндетті. 

40. Төлеңгіттердің өтінішін хан мен сұлтан қарсылық жасамаса билер қарауына қарсылық жоқ. 

41. Төлеңгіттердің өз қамқорын тастап, не өзге елдің хан, ұлыс сұлтанына, не болмаса қазақтың 

руына қосылуға хақысы бар. 

42. Төлеңгіттер өз малына төре таңбасын салады. 

43. Құлдар - күңдер не тұтқынға түсіп, не сатылып алынған адамдар. Олардың қазақ болмауы -

басты шарт. 

44. Қазақтардың сунит - мұсылмандарды құл-күңге айналдыруға хақысы жоқ. 

45. Құл (күң) - куəлікке (айғаққа) тартылмайды. 

46. Құл (күң) - өз иесінің үстінен билер алдына шағым жасауға хақысы жоқ. 

47. Құл (күң) - өз жасаған қылмысы үшін жауап бермейді, оның жасаған қылмысына иесі жауап 

береді. 

48.  Құлды  (күңді)  жазалау  мөлшерін  иесі  шешеді  (құлақ  кесті  құл).  Құлдың  (күң)  құны  құдай 

алдында сұраусыз, иесі өлтірсе де, оған ешкім кінə арта алмайды. 

49.  Иесінің  (бай,  сұлтан,  хан)  құл(күңді)  айыпқа  (құл  бастаған  тоғыз),  жасауға  (күң  бастаған 

жасау - түйенің басын жетелеу), бəйгеге тігуге т.б. шексіз мүмкіндігі бар. 

50. Иесі азат етемін десе құл мен күңді өз еркінде (азаткер құл). 

51. Егер бір қазақ өзге қазақтың не жүйрік тазысын, не қыран-бүркітін кездейсоқ өлтірсе, оның 

құнына құл-күң ұсынуға ерікті. 

52. Азаткер құл еркін қазақ руынан қыз алып, сол руға сіңсе, оған ру жəне оның биі жауапты. 

53. Азаттық алған құлдың баласының еркін қазақ азаматы хақы бар. 

54.  Егер  құл  (күңді)  азат  етіп  жəне  асырап  алам  десе,  ол  адамға  ешқандай  шектеу,  айыптау 

жоқ. 

55.  Өзге  елден  келіп  (саудамен,  молдалықпен,  хатшылықпен)  қазақ  арасына  сіңген  адам-

шалақазақ атанады. 

56. Шалақазақтың хақысын сол ру қорғайды. Егер ол ұрлық жасап, есе бермесе, даугер жақ сол 

рудың ақсақалы, биінің малын қуып алуға хақылы. 

57.  Ру  қорғамаған,  немесе  "жан  беретін"  адам  табылмаған  жағдайда  шалақазақтың  өмірін

қалай шешуді даугер жақ өзі біледі. 

Қарым-қатынас: 

1. Егер ұлыс сұлтанын қара қазақ сөзбен жəбірлесе - бір тоғыз (сұлтанның беделіне қарай: құл 

бастатқан немесе түйе бастатқан, немесе ат бастатқан).  

2. Егер ұлыс сұлтанына қара қазақ қамшы көтерсе "үйірмен үш тоғыз" айып салынады. 

3. Сұлтандардың өз ішінде үлкенін жəбірлесе, "ат тон" айыппен шешіледі. 

4.  Егер  сұлтан  биді  сөзбен  жəбірлесе,  ел  алдында  кешу  өтінеді,  ал  қамшы  көтерсе  қолындағы 

қамшысын береді.  

5.Егер биді қара қазақ баласы жəбірлесе -бір тоғыз, қамшы жұмсаса - екі тоғыз айып салынады 

6. Əлеуметтік жағдайы қатар адамдар бір - бірін ренжітсе ел алдында кешірім сұрап бітіседі. 

Егер ел алдына шыққысы келмесе ғана би кішісіне бір тоғыз немесе ат тон айып кеседі. 

7. Егер күштінің бірі нашар адамды ренжітсе би алдында “азусыз ат, жиексіз тон” береді /яғни 

бір қой, бір байлам мата /. 

8. Əйел адамды ренжіткені үшін /сөзбен, қолмен/ əлеуметтік дəрежесіне қарай айып төленеді / 

ат тон - үйірімен үш тоғыз/. 

9.  Əйел  адамның  немесе  баланың  үстінен  айтылған  арызды  би  қабылдамайды / дұрыс  еркек 

əйелмен, баламен байланыспайды/ . 

10.  Егер  екі  адамның  арасындағы  жанжалда  бір  жағы  жарақаттанса,  оның  емге  кеткен 

шығынын кінəлі жақ өтейді. Оған қоса айыбын береді. 

11. Сырттан айтылған сөз үшін билер ешкімді айыптамайды /хан сыртынан жұдырық /. 

12.  Ата-анасына,  ауылдың  үлкеніне  (сыйлы)  қарсы  келгендерді  қара  сиырға  теріс  мінгізеді  де, 

ауыл аралатады. 

13. Елді басына көтеріп аттандаған жəне жалған хабар таратқан адамдарды /өрт, қасқыр, су 

тасыды т.б./ жұрт алдында қамшымен сабайды жəне өтірікші атайды.  

14. Жиын -той, ас беру кезінде елдің шырқын бұзған адамды ас немесе той иесінің пайдасына деп

қылмысына қарай айып /ат-тон/ тартқызады. Ондай адамдарды “жиын бұзған тентек” дейді. 

15. Ауылға жайшылық уақытта ат қойып келген адамды “ауылға ат жүгірту” ат-тон айыпқа 

тартады жəне сабайды. 

16.  Ауыл  көшіп  келе  жатқан  уақытта  көшке  қарай  ат  қою  үлкен  қылмыс  болып

табылады  /көшке  тию/.  Егер  оны  көш  үстіндегі  жауынгерлердің  бірі  атып  түсірсе  құн

төлемейді. “Көшке тиюші” аман қалса ат-тон айыбын төлейді.  

17.  Қаралы  көшке  ат  қою  үлкен  бейбастақтық  болып  табылады  жəне  кінəлі  бір  тоғыз  айып

тартады. Рудың үлкендеріне абырой əпермейтін іс саналады. 

18. Ауылға қарай ат қоюға тек сол ауылда адам өлсе ғана рұқсат, адам өлімінің белгісі қаралы 

үйде жалаулы найза /ақ жалау-кəрі, қара жалау-орта жас, қызыл жалау-жас адам/ көтеріледі. 

Ат қойғандар “бауырымдап” жылап, ат жалына еңкейіп ауылға шабады. 

19. Егер ойын-той кезінде немесе аңшылықта кездейсоқ өлім болса, кінəлі адам тарапынан өлімді 

жөнелтуге көмек көрсетіледі (“ас-атау көр-кебін”), құн тартпайды. 

20. Егер де адамды не малды бура шайнап өлтірген болса (үйірге түскен кезде бура өте ашулы 

болады) би бірнеше жағдайға көңіл бөлуі қажет : а/ егер бураның мінезі бұрыннан белгілі болса, 

оны  арқандап,  не  тұсап  отырмаған  үшін  иесі  өлген  адамға  құн  төлейді  /сүйек  құн  мен  қырық 

байтал  қосылмайды/,  өлген  малдың  басын  қайтарады;  ə/  егер  бура  бұрын  мінез  көрсетпесе 

бураның иесі өлген адамның туыстарына өлікті жөнелтуге көмек жасайды /ас-атау, көр -кебін/, 

бураны солардың қолына береді, егер малды өлтірсе ешқандай жауаптылық тартпайды. 

21. Егер де адам өлімі байлаулы тұрған аттың тебуінен болса, билер бірнеше жағдайды ескеруі 

қажет : а/ егер ат кигіз үйдің сыртынан белдеуге байланса, оған ат иесі құн төлемейді; ə/ егер 

ат  кигіз  үйдің  жанына  іргесіне  байланса  ат  иесі  жарты  құн  төлейді;  б/  егер  ат  үйдің  кіре 

берісіне /босаға/ байланса, ат иесі толық құн төлейді. 

Қонақ асы: 

1. “Қонақ  асы”  тəртібі  жолаушының  қонамын  деген  үйіне:  а/  ауылдың  сыртымен  оң

келуін  /қотан  арқылы  өтуге  болмайды/,  ə/  үйдің  сыртынан  жақындап  сəлем  етуін (“Сөйлес”), 

немесе “сөйлесетін кім бар ау?” деп дауыстайды/ талап етеді. 

2. Егер жолаушы ауылға қонғысы келсе, ауылдың сыртында аттан түсіп, ауылға қарап малдас 

құрып отырады. Ауылдан біреуі келіп шақырады. 

3.  Егер  жолаушы  ауылға  жақындап,  аттан  түсіп,  оны  тұсап,  өзі  жаяу  келсе  ол  да

дұрыс /құрмет/ саналады. 

4.  Жолаушының  ауылға  соқпай  жанамалап  өтіп  кетуін  басынғандық,  сыйламау,  не  жөн  білмеу 

есебінде айыптап, не ұрлық жасап, тəртіп бұзып жүрген адам деп күмəн тағу кінə емес. 

5. Жолаушы /қонақ/ үйге кірерде қару-жарағын босағаға сүйеп кетеді. 

6. Хан ордасына енген адам қолына қамшы да ұстамауы шарт.  

7.  Қонақжайлық  дəстүрі  бойынша  құрметті  қонақ  келсе  үй  иесінің  өзі  аттан  түсіріп,  не 

балалары, əйелі-қызы қонақтың атын байлайды. 

8.  Кез  келген  қазақ  үйі  /отбасы/  жолаушыға  /құдайы  қонақ/  тамағын  беріп,  төсегін  жайлауға 

тиіс. 

9.  Үй  иесі  /отағасы/  қонақ  асы  беруден  бас  тартса  жолаушы  сол  елдің  биіне  барып  арызын

айтып ат-тон айып алуға хақылы. 

10. Кез келген жолаушы /қазақ болуы шарт/ “атамыз Алаштан қалған бөлінбеген еншіміз бар” 

деп түскен үйінен “қонақ асы” талап етуге хақылы. 

11.  Егер  жолаушы  осы  шарттардың  бəрін  орындап,  ал  ауыл  иелері  қонақасы  бермесе  сол  елдің 

биіне барып, арыз айтып “ат – тон” айыбын алады.  

12.Ауыл иелері сыйлы жолаушыларға, қонаққа деп арнайы үй тігеді. Жағдайы бар бай қазақтар 

“қонақ үй” ұстайды. 

Бөлінбеген енші: 

1.  Қазақтың  түп  атасы  Алаш  қартайған  уақытында  үш  баласына  /Ақ  Арыс,  Жан  Арыс,  Бек 

Арыс/ енші бөліп, өзіне бір бөлігін алып қалыпты. Өлім алдында балаларын арыздасуға шақырып 

қолындағы  бір  бөлікті  тағы  үшеуіне  беріп  “бөлінбеген  елшілерің  болсын”  депті.  Жолаушы 

жүрсеңдер, көшіп қонып жүрсеңдер, қиындық көрсеңдер аяқ - табақтарыңды, жейтін малыңды 

алып  жүрмеңдер,  осы  үлестен  бір-біріңе  қонақ  асы  беріңдер  деп  тапсырса  керек.Осы  себептен 

қазақ баласы “Алаштан қалған бөлінгенге еншім бер” деп біледі.  

2.  Кез  келген  қазақ  шаруашылығы  жұттан,  не  жаугершіліктен  тозса,  қазақ  баласынан  жылу 

жинауға  хақылы.  Соғыстың  кезінде  жау  шапқан  рулар,  өзге  елден  жылу  талап  етуге  хақылы. 

Əркім өзінің мүмкіндігінше көмектеседі. 

3. Кез келген қазақ отбасы, не ата баласы шаруашылығына көмек сұрап /құн төлеу, қалың беру, 

жасау/  бірге  қонып,  бірге  жайлап  жүретін  көрші  ауылдардан,  отбасыларынан  көмек  сұрауға 

хақылы. 

4.  Егер  кедейлеу  отбасының  бір  үлкен  малы  кездейсоқ  өлсе  (мысалы:  құдыққа  құлап)  онымен 

жақын отырған көрші ауылдас ағайындары “он екі жілік” деп көмек көрсетіуі шарт. 

5.  Егер  бар  болып  отырып,  алыс-жақын  ағайын  немесе  қаймана  қазақ  нашарға  көмек  бермесе, 

оған кемі ат шапан айып салынады, зоры қоғамдық жиындардан шеттетіледі. 

6. Жаугершіліктен келген батырлар “сауға” деп алдынан шыққан қазақ баласына / олардың ішіне 

жауға өзі бару мүмкіндігі бар адам енбейді/ үлес беруге міндетті.  

7.  Бəйгеде  аты  озып  келген  адам,  елдің  үлкендеріне,  қатарлас  адамдарына  сый  көрсетуге, 

олжадан бөлісіуге міндетті. 

Бəйге: 

1. Аламан бəйгелерде  үлкен сый беріледі. Əсіресе  белгілі, дəулетті адамдарға  ас  берілгенде кемі 

20-25  атқа  бəйге  беріледі.  Бірінші  келген  атқа 100 жылқы, 100 қой,  бір  тоғыз  түйе,  жібекпен 

жауып төрт қанат отау, т.б. тігіледі. Кейін келген аттардың бəйгесі біртіндеп азая береді. 

2.  Аса  ірі  бəйгелердің  кезінде 40-100 атқа  бəйге  беріліп,  бас  бəйгеге  отау  үйімен, 100 

жылқысымен құл не күң тігіледі. 

3.  Күреске  түсіп  жеңіске  жеткен  балуан  ағайындарына,  ел  үлкендеріне  сый-үлес  беруге 

міндетті. 

Сауын:

1.Сауын-  жағдайы  келіскен,  шаруасы  түзу  адам  өзінің  көрші-қолаңына,  туыс  -жақынына 

сауынға мал/ жылқы, сиыр/ береді. Мал иесінің жағдайына байланысты сауынды пайдаланушы не

өсімімен, не өсімінсіз қайтарады. 

2.  Сауын  уақытында  пайдаланған  малдың  сүті,  жүні,  қылы  т.б.  мал  иесіне  қайтарылмайды. 

Сауынды  пайдаланудың  уақыты  екі  жақты  келісімге  байланысты  жасалады:бір-екі  жылға, 

немесе мал иесінің шаруашылығындағы шығынға дейін. 

3.Сауын  алып  пайдаланып  отырған  отбасылар-еркегі,  бала-  шағасы  бар  барлығы  да  мал  иесіне 

тілекшіл  болуы  тиіс.  Сонымен  бірге  келісім  бойынша  күнделікті  шаруашылыққа  көмектесу

немесе қыста жылқы бағу т.б. шаруаларды атқаруы мүмкін /соның ішінде барымтаға бару т.б. 

басқа  шаруалар/.  Егер  байдың  шаруашылығын  жұт  кедейлендіріп  не  жау  шапса  жақын

туыстарына, көрші қолаңға берген сауын малын мерзімінен бұрын қайтарып алуға хақылы. 

Көлік көмек /майы/: 

1.  Ағайын  -туыс  арасындағы , көрші  -қолаң  арасындағы  көмектің  бір  түрі.Қашанда  баққан 

малының  ыңғайымен  қоныс  ауыстырып  көшіп  жүретін  қазақ  елі  үшін  дүние-мүлкін  теңдейтін, 

алыс жолға шыдамды күш көлік басты қажеттілік. 

2.  Өз  малы  болмаған  жағдайда  немесе  бала  -шағасына,  дүние  -мүлкіне  жетпеген  жағдайда  өз 

көрші  ағайындарынан,  туыстарынан  алуға  хақылы.  Көлікке  түйе,  өгіз  жылқы  алады,  үлкен 

күймелерді қозғау үшін əсіресе өгіздердің еңбегі ерекше. Көлік майын əркім өз қал-қадірі келгенше 

келіседі. Оның ішінде шаруашылық мəселесіне көмектесу т.б. 

Қызыл көтеру: 

1.  Ағайынды  елдің  арасындағы , ауыл  ішіндегі  өзара  көмек . Егер  бір  адамның  үлкен  малы  аяқ 

астынан  өліп  /мəселен  сауып  отырған  биесі/,  қиындық  көрсе  жақын  туыс-көршілері  бір  ұсақ 

малдан береді. Ол үшін мал иесі өлген малының, адал бауыздап алса, бір-бір жілігін көршілеріне 

таратады. Сол жіліктердің (он екі жілік) орынына жиналған малға ірі мал сатып алады. 

Шүлен тарату: 

1.  Аса  байып  кеткен  адамдардың  немесе  бір  себептермен  құдайы  деп  елге  көмек  не  мырзалық

көрсеткісі  келген  адамдардың  арасында  кездесетін  өз  меншігіндегі  мал-дүниені  таратуды 

“шүлен тарату” деп атайды. Ағайын, алыс -жақын туыстың тілек етуімен немесе бір атақты

іс бітіргенде, немесе жақсы бір атаққа қалғысы келгенде де дəулетті адамдар өз ықтиярымен

шүлен тартады. Елдің билерімен, ақсақалдарымен ақылдаса отырып дəулеттеріне қарай І/5 , не 

І/10 бөлігін таратады /əр түрлі болады/. 

2.  Егер  шүлен  берсе  малын  қалың  елдің  алдынан  айдатып  əр  оншы,  не  жиырмасыншы  малды 

алдына  келгендерге  береді.  Ол  жолаушы  осы  елдің  адамы,  өзге  елдің  адамы  болсын  айырмасы 

жоқ.  Талап  -батасын  беруі,  ризалығын  айтуы  керек.Шүленге  берген  малды  иесі  қайта  ала 

алмайды, құдай алдында /тəңірі алдында/ сұраусыз деп береді. Шүленің кезегі келген мал (жүйрік, 

жорға болса да немесе атақты бəйге аты болса да) кезегі келген адамға береді. Егер шүлен малы 

мал иесінің мал дəулетінің құты болса өзге малға ауыстырады. 

Жылу: 

1.  Əр  түрлі  табиғи  апат  /жұт,  өрт  т.б./  салдарынан  мал  мен  дүниесінен  айырылып,  күн-көруі 

қиындап  кеткен  адамдар  қазақ  баласынан  жылу  жинауға  хақылы.  Жылуды  ел  болып  та,  жеке 

адам болып та жинайды, қандай да түрі болмасын жылу жинау туралы шешімді ел басшылары

мен билердің келісімімен алады.  

2. Егер апат бір адамға, бір ата баласына ғана келген болса, рулы ел өз бетімен- ақ көмектесіп, 

жұтаған адамдарға қарайласады. Ал жоқшылық тұтас руға келсе онда амалдың жоқтығынан 

өзге  елдерге  барып  өтініш  жасауға  тура  келеді.  Ел  билері  көрші  алыс-жақын  елдердің 

басшыларынан  жылу  жинау  үшін  келісімін  алады.  Кей  жағдайларда  өз  сыиласуларына 

қарай /құда-жекжат т.б./ көрші рулар өз бетімен көмек көрсетеді. 

3. Қазақ ішінде жылуды кез-келген дəулетті қазақтан сұрау айып болып табылмайды /егер шын 

жұтап  отырса/.  Жағдайы  келіп  отырған  адам  нашарға  деп  жылу  беру  тəңірі  алдындағы  іс

болып  табылады.  Егер  жылу  жинаушы  /адам  не  ру/  өзінің  берекесіздігінен,  жағымсыздығынан, 

не  өз  дəулетсіздігінен  ағайыннан  көмек  ала  алмай  өзге  елде  жүрсе,  айыпталады - “өз  ағасын 

ағаламаған, өзгенің ағасын жағалайды”.  

Жұртшылық: 

1.  Көрші  адамдар  мен  көрші  рулардың  арасындағы  өзара  көмек  “жұртшылық”  атанады.  Бір 

жұртта тұрып, мəселен ел көшкен кезде, туысқанын, көршісін тастап өзі жайлауға көшіп кету 

қайрымсыздық болып табылады. Мұндай адамдарды ел айыптайды, билерін-байларын қоғамдық 

істерге  қатыстырмайды,  төрден  орын  бермейді  /өзін  жарылқамаған/.  Қыстың  күні  мал-

жайылымы  қиындап,  мəселен  бір  жерді  көктайғақ  мұз  басса,  ол  ел  жұртшылық  дəстүрін 

пайдаланып көрші-жақын рулардың жерінен жайылым сұрауға хақылы. 

2. Жазды күні жайылым болғанымен, тұшы суы жоқ ауылдар малын суару үшін көрші елдердің

құдығын, қонып отырған өзен-көлін пайдалануға хақылы. 

Сұрап алу кəделері: 

1.  Немеурін  сұрау-енші  алып,  бөлек  шыққандар  туған-  туысқандарынан  немеуірін 

сұрап /көмектесулерін сұрап/ мал-мүлік алғанды айтады.Қандас туыстар əрқашанда отау тігіп, 

бөлек  шыққан  туысқанына  немеуірін  сұрап  келсе,  мал-мүлкінен  қолынан  келгенше  көмектесуге 

тиісті. 

2. Сауға сұрау: жорықтан не бəйгеден олжалы болып келе жатқандардан туыс, сыйлас жандар 

сауға сұрағанда, түскен олжасының бірер мөлшерін сұраушыға беруге тиісті. 

3.  Сыралғы  сұрау-ең  аулап,  олжалы  келе  жатқан  аңшыдан  сұрап  алатын  сыйлық.  Егер  аңшы, 

мысалға бір киік атып алса, сыралғы сұраушыға сол аңның бір мүшесін беріп кетуі керек. 

4.Байғазы сұрау-мінген ат, киген киім немесе жаңа мал-мүлікке туысқандарынан көрімдік сұрау. 

Байғазы сұраушыларға “Құтты болсын” - айтып, сыйлық беру шарт. 

5 . Қолқа сұрау - құрбы - құрдас, не досына сапарға бір жақсы атын бере тұруын өтіну. Қолқа 

сұраушыға сұрағанын беріп көңілін қайтармау міндет.  

6. Телім сұрау : жасы келіп өлген, жұртқа қадірлі адамдардың киімінен сұрау.Сол секілді əулие, 

абыз атанғандардың киімін жыртып, телім ету. Ақ киізге көтеріп, хан сайланған сон, сол кигізді 

тіліп- тіліп телім (тəбəрік) алуға рұқсат. 

7.  Бұйымтай  сұрау - келген  қонағына  сыйлық  беру,  не  шаруамен  келіп  едің  деп  сұрап,  жөнін 

білгеннен  кейін,  кетейін  деп  жатқан  қонағынан  нендей  бұйымтайың  бар  еді  деп,  қонақжайлық 

көрсетуі  шарт.  Қонаққа,  сəлеи  беруге  өзіне  тиісті  сыбағасын  алып  келгендерден,  кетерінде 

бұйымтайың не деп сұрау міндет. 

8.  Тон  сұрау-  киім-кешектің  тапшы  кезеңдерінде - тон , киім-  кешектің  сəн-салтанаттысы 

есебінде сыйлы ақсақалдардың үйінде сақтаулы тонды‚ құдалыққа‚ жəрмеңкелерге барғанда‚ сол 

отбасы иесінен сұрап алып киіп баруға рұқсат.

9.От  сұрау-  көрші  ауыл‚  көрші  үйлерге  (күлдің  арасына  көмілген  қызыл  шоқты)  сұрай  келіп‚ 

тамыздық алып отыруға рұқсат. 

10.  Сүйінші  сұрау  -қуанышты  хабар  жеткізушілерге  берілетін  сыйлық.  Сүйіншінің  мөлшері  сол

мал-мүліктің /егер жоғалды деген мал болса/ бестен бір мөлшеріне тең. 

11.  сұрап  алудың  қандай  түрі  болсада  өз  ара  сыйластыққа  негізделеді.  Басты  шарт – “алаған 

қолым береген”. 

Ас беру: 

1.  Ас  беретін  ру  /ата  баласы/  алдымен  сауын  айтады/  шақыратын  елдерге/.Сауын 

айтылмаған /хабаршы келмеген/ елге келу міндет емес. 

2. Хабар жеткен ел қатысатынын, қатыспайтынын бірден анық айтады. 

3. Асқа жиналған ел басылары өз тентектеріне жауап береді жəне астың шырқын бұзбау ата

намысы болып табылады. 

4. Егер ас иелері аза салып келгендерді дұрыс қабылдамаса /тиіс деңгейде үй тігу, мүше/олар ас 

иелерінің үстіне арыз айтуға хақылы. 

5. Егер келген адамдар тəртіпті бұзса /кешігіп келу, төбелес бастау/ ас иелері олардың үстінен 

арыз айтуға хақылы. 

6. Ас беру кезінде жанжал-төбелес болса кінəлі жақ билердің шешімімен ас иесіне ат-тон айып 

төлейді. 

7. Егер дау бəйгеге байланысты болса, бірдей келген екі жүйріктің бəйгесін ат иелері/рулар/ тең 

бөліседі, 

оған 

көнбеген 

жағдайда 

аттарды 

тынықтырып 

алып 

қайта

жарыстырады/дауласушылардың аттарын ғана/.  

Ел  басшыларының,  дəулетті  адамдардың  өлгеннен  соң  бір  жылдан  кейін  жылын  өткізуді“ас 

беру“  деп  атайды.  Шамасы  келгендер  бірнеше  қайтара  ас  береді  /үш  ретке 

дейін/.Мүмкіндіктеріне  қарай  алыс-жақын  елдерге  сауын  айтады  /хабарлайды/.Қазақ  ішіндегі 

өте  ірі  тұлғалардың  асына  аза  салып , саба  жиып , жол-жоралғысымен  Алаш  баласы  түгел 

келген.Сол  себептен  де  ас  беру  кезінде  ел  ішіндегі  ірілі-ұсақты  мəселелер  билердің  талқысына 

түседі, əсіресе ру арасындағы араздық мəселесі, рулардың жолы, барымта т.б. Ас беру кезіндегі 

төрелік “Кеңес“ тəртібімен өтеді. 

Ас  берудің  шығынын  тұтас  рулы  ел,  ағайын  көтеріп  алады:сойыс  деп  мал  жию,  үй  тігу,  бəйге 

беру.Осы шығынның əр қайсысын белгілі бір аталар немесе марқұммен сыйлас, қатарлас адамдар 

да көтеруі мүмкін. Марқұмның туысқандары ондай адамдарға ерекше ықылас көрсетіп, жолын 

беруге хақылы (сый сатулы, аза қарулы). 

Ас  беру  кезіндегі  əр  түрлі  шаруашылық-қоғамдық  мəселелерді  басқарып  отыру  үшін  ақ  иелері

елдің басшыларынан таңдаған адамына ұсыныс жасайды. Бəйгеге /ат бəйгесі/ ерекше жауапты 

адам сайланады /билердің арасынан/, өнердің /күрес, ақындық т.б./ басқа түрлеріне де жауапты 

адамдар сайланады. 

Төрелер мен қожалар, əр рудың бас көтерер адамы өздерінің жолына сəйкес ерекше тігілген үйге

түседі,  олардың  өз  жолдарына  қарай  сый  құрмет  талап  етуі  заңды.  Жол  тəртібін  реттеп 

отыру асты басқаратын адамның міндеті саналады. Асқа байланысты туындайтын даулардың 

ішінде:  егер  келуші  астың  белгіленген  уақытынан  кешіккен  болса,  өзіне  тиесілі  орынды  талап 

ету  мүмкіндігі  азаяды.  Ас  бəйгесінде  бірнеше  ат  қатар  келсе,  ас  иелерінің  талабымен  бəйгені 

бірнеше күннен кейін қайта өткізуге рұқсат беріледі. 

  

жүктеу/скачать 0,96 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: