А. М. Сма но ва Кө ке баева Г. К
жүктеу/скачать 1,19 Mb. Pdf көрінісі
|
Тарихи түсініктер мен терминдер сөздігі by Кокебаева Г.К. (z-lib.org)
| Нәсiлшiлдiк – адам зат ты жо ға ры жә не тө мен нәсiлдер ге, жетiлген
жә не жетiлме ген нәсiлдер ге бө лу ту ра лы ғы лы ми негiзсiз, керiтарт па тео рия.
нә ти же сін де бі рін-бі рі ауыс ты рып тұ ра тын ал ғаш қы қауым- дық, құл иеле ну ші лік, фео дал дық, ка пи та лис тік жә не ком му- нис тік фор ма циялар дың да му үр ді сі ре тін де тү сін ді ре тін тео- рия. Бұл теория бо йын ша, фор ма ция лар дың әр қай сы сы ның пай да бо луы мен дам уын ың өзін дік заң да ры бар; ол заң дар бел гі лі бір фор ма цияда тұр ған бар лық ел дер үшін жал пы заң- ды лық бо ла оты рып, со ны мен қа тар әр бір ел дің дам уын ың та- ри хи жә не ұлт тық ерек ше лік те рін жоқ қа шы ғар майды; әр бір фор ма цияда олар ды әлем дік та рих тың бір тұ тас үр ді сі не бі рік- ті ре тін жал пы заң дар әре кет жа сай ды. Бар лық ел дер мен ха-
43 лық тар дың өзі нің да муы ба ры сын да фор ма циялар мен оның же ке са ты ла ры нан өтуі мін дет ті емес.
тың тап тық идео ло гиялық докт ри на сын бей не лейт iн фи ло со- фия лық, эко но ми ка лық жә не әлеу меттiк-саяси көз қа рас тар жүйесi. Марк сизмнiң түйiндi идея лық қа ғи да ла ры – қо сым- ша құн жә не өндiрiстi қо ғам дас ты ру түсiнiктерiне негiздел ген ка пи та лизмнiң эко но ми ка лық жүйесiнiң ана лизi, та ри хи ма- те ри ализмнiң фи ло со фия лық жүйесi, со ның iшiнде про ле та- риат тың та ри хи рөлi ту ра лы қо ры тын ды ла ры ХIХ ғасырдың екiншi жар ты сын да жұ мыс шы қоз ға лы сы ның негiзгi идеоло- гиясы на ай нал ды. Марк сизм дү ниенi ау қым ды лық пен қайта құ ру дың белгiлi бiр үлгiсiн қа лып тас ты ру ға ба ғыт тал ды, жап- пай әлеу меттiк, ру ха ни, көз қа рас тық ре во лю ция идея сын жа- рия ла ды.
тап тың, сос ло виенің) дү ниета ны мын анық тайт ын жә не оның мә де ни сал ты ның бір лі гін қам та ма сыз ете тін әлеу мет тік-пси- хо ло гия лық кө ңіл-күй. Мо но це нт ризм – бар лық ха лық тар, бар лық мә де ниет бiр ға на жол мен жү редi, олар дың айыр ма шы лы ғы тек қа на әр қай сы- сы ның да му дың осы тү зу жо лы ның қай са ты сын да тұр ған ды- ғын да деп түсiндiретiн ғы лы ми ба ғыт. Нәсiлшiлдiк – адам зат ты жо ға ры жә не тө мен нәсiлдер ге, жетiлген жә не жетiлме ген нәсiлдер ге бө лу ту ра лы ғы лы ми негiзсiз, керiтарт па тео рия.
де ті нің ше ші мі, со ны мен қа тар атал ған ғы лы ми қо ғам да бел- гі лі бір та ри хи ке зең бо йын да ба сым бол ған зерт теу әдіс те рі- нің жиын ты ғы. По зи ти визм – шы найы («оң») бі лім же ке ғы лым дар дың қыз мет етуі нің нә ти же сін де ға на алы нуы мүм кін тұ жы рым да ма сы на не гіз дел ген гу ма ни тар лық ой дың ба ғы ты.
да құ бы лыс тар дың, инс ти тут тар мен ме ке ме лер дің шең бе рі. 44 Про ви ден циа лизм – та рих ты құ дай дың ер кі, ал дын ала адам ды «құт қа ру» үшін жа сал ған жос па ры ның іс ке асы ры луы тү рін- де көр се ті ле тін ді ни тү сі нік.
нт те рін қан дай да бір тұ тас қа бі рік ті ру мен бай ла ныс ты, қа ра- ма-қар сы ой лау опе ра циясы.
цес ті та ну мақ са тын да құ раушы эле ме нт тер ге ойша бөл шек- теуден тұ ра тын та ным әді сі.
ның де тер ми нистiк си па ты, оның белгiлi бiр эко но ми ка лық, тех но гендiк, ру ха ни жә не бас қа фак тор лар мен анық та ла ты- ны ту ра лы түсiнiкке, та ри хи да му ды осы қа сиет тердiң уа қыт шегiнде тоқ та май өрiстеуi деп түсiну ге, осы қа сиет тердi кү- шейту жә не осы негiзде қо ғам ды са па лы түр де қайта құ ру ту ра лы түсiнiкке негiздел ген ис то риосо фия лық тұ жы рым да- ма.
Та ри хи зерт теу лердiң ме то до ло гиясы – та ри хи үрдiстi түсiндiру бол мыс пен са на ның, ма те ри ал дық дү ние мен ру ха ни өмiрдiң, ұжым (ха лық, топ) мен же ке адам ның та рих та ғы рөлiнiң, т.с.с. ара қа ты на сын анық тау дың қан дай фи ло со фия лық заң- ды лық та ры на сүйе недi де ген мә се ле, со ны мен қа тар та ри хи үрдiс үнемi прог рестi түр де жо ға ры лау жо лы мен да ми ма әл де оның дам уын да қа лып та су, өр леу, құл ды рау, өшу, қайта жан- да ну сияқ ты цикл дар бо ла ма де ген сұ рақ қа көз қа рас. Та ри хи үде ріс – адам зат ұр пақ та ры ның іс-әре ке ті нің нә ти же сі бо лып та бы ла тын оқи ға лар мен құ бы лыс тар дың уа қыт ше- гін де гі жал ғас ты лы ғы ның кө рі ні сі. Та ри хи үдеріс тің не гі зін адам зат өмі рі не елеу лі түр де әсер ет кен та ри хи фак ті лер жә- не та ри хи құ бы лыс тар құ рай ды. Алай да та ри хи үдеріс та ри хи оқи ға лар мен құ бы лыс тар дың жүйе сіз ағы мы (не ме се жиын- ты ғы) не ме се ха лық тар мен мем ле кет тер дің та ри хы ның қо- сын ды сы емес. Та ри хи үдеріс – жал пы адам зат тың өт кен нен бү гін гі ге жә не бо ла шақ қа қа рай қоз ға лы сын, дам уын бей не- лейт ін үдеріс. 45 Та ри хи үде ріс теориясы – әдіс на ма лық ин те рп ре та ция. Та ри хи үдеріс теориясы – та ри хи фак ті лер ді тү сін ді ре тін се беп-сал- дар лық бай ла ныс тар дың ло ги ка лық сыз ба сы. Ол та рих тың пә ні мен анық та ла ды жә не та ри хи факті (оқи ға, үр діс, құ бы- лыс) мен со ған сәй кес ке ле тін қо ры тын ды лар дың ара лы ғын да тұ ра ды. Та рих ты ке зең дер ге бө лу кри те рий ле рі – та рих ғы лы мы қан дай ме то до ло гия лық тұ жы рым да ма ға негiздел генiне орай анық та- ла тын при нци п тер.
ар найы фи ло со фия лық тұр ғы да ғы ой-пiкiрдiң жә не тал дап- түсiндiрудiң за ты на ай нал ған кез дегi та ри хи ма те ри ал ға де ген ай рық ша көз қа рас. Ұзақ мерзiмдi цикл дар – өр ке ниет тің не ме се әлеу мет тік-саяси ор- га низм дер жүйе сінiң әм бе бап цикл дық са ты лар (өр леу, дағ да- рыс, то қы рау, жан да ну) ар қы лы өтетiн, ке шендi фак тор лар- дың әре кетiмен бай ла ныс ты да му ке зеңi. Уни фи ка ция – әл дебiр зат тар ды, құ бы лыс тар ды, т.б. бiртектiлiк- ке, бiртүрлiлiкке, бiр жүйеге ай нал ды ру. Фе де ра лизм – мем ле кеттiк-саяси ав то но мия құ қы ғы бар субъек- тiлер ден тұ ра тын мем ле кеттiк құ ры лыс. Шо ви низм – аса сырт қа ры ұлт шыл дық, ұлт тық ар тық шы лық ты уа ғыз дайт ын, ұлт тар дың бiр-бiрiн жек кө рушiлiгi мен қақ ты- ғы сын ту ғы зу ға ба ғыт тал ған сая сат.
тәр ті бі, заң ды лық та ры ту ра лы тү сі нік; қан дай да бір жүйе нің жағдайын анық тайды, оның ал дың ғы жағ дайы ның аз не ме се көп өз ге рі сі нің нә ти же сі ре тін де қа рас ты ры ла ды; тар ма ғы на- сын да дағ да рыс қа қа ра ған да өте баяу әрі са ты лы өз ге ріс тер бо лып та бы ла ды. Эга ли та ризм – әлеу меттiк әдiлеттiлiк қа ғи да сын мүлiктiк теңдiк, меншiктi тең бөлiсу ар ма ны мен ұш тас ты ру ға негiздел ген идеоло гия.
|