А. М. Турлыбаева, М. С. Москальцева, А. С. Хажиякпарова, Ю. С. Махмутова жалпы геология

140 
 
ҚОРЫТЫНДЫ 
Оқу  əдістемесі  "Жалпы  геология"  курсы  бойынша  теориялық  жəне 
тажірибиелік  сабақтарға  студенттерді  дайындаудың  нақты  жоспарын 
қамтиды. 
 Əдістемеде  берілген  материал  студенттерге  оқу  бағдарламалар 
стандарттарына  сай  білім  алуға  бағытталған,  тəжірибелік  жұмыстардың 
дағдырларын  алуды  дамытуға  мүмкіндік  береді,  тек  сабақтарға  теориялық 
білімерін  дайындауға  емес,  онымен  қатар  мақсаттарды  кешенді  шешуге 
деңгейлерін көтереді жəне т.б. 
Оқу  əдістемесінде  жынысқұраушы  минералдар  мен  тау  жыныстар 
туралы,  олардың  жатыс  пішіндері,  жержылнама  туралы,  тектоникалық 
элементтері туралы мəліметтер берілген. Далалық жұмыстардың əдістемелері 
жəне  далалық  зерттеулерге  қысқаша  нұсқамалықтар  берілген.  Əр  түрлі 
геологиялық бақылау жүргізу кезінде, нақты материалды жинау жəне өңдеу 
кезінде  жəне  оны  өңдеу  кезінде  тəжірибелік  тəсілдерге  ерекше  назар 
аударылады. Жер үсті жұмыстары кезінде жəне геологиялық карталау кезінде 
ашылымдарды сипаттау кезінде өз жадына үміттемей, жұмыс орнында жазу 
дағдысы.  Құжаттаудың  дəлдігіне  геологиялық  картаның  сапасы  ғана  емес, 
дала жұмыстары туралы есептің толықтығы де байланысты. 
 Əрбір тарау өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтармен қатар жүреді, бұл 
оқу  тақырыптарын  өз  бетінше  дербестілікті  жеңілдетеді  жəне  алған 
білімдерін бекітуге ықпал етеді. 
 
Оқу  құралы  оқытушының  оқу-тəрбие  процесінің  сапасын  арттыруға 
көмектесетін графикалық материалмен (кестелер, карталар) жабдықталған. 
   

141 
 
ГЛОССАРИЙ 
Абразия – бұл Əлемдік мұхит сулары өндіретін жойғыш жұмыс кешені. 
Аккумуляция  – 
жер  бетінде  бос  минералды  заттың  жиналу  процестері. 
Мұздықтардың  шоғырлануы-мұздықтағы  қатты  атмосфералық  жауын-
шашынның  барлық  түрлерінің  жиналуы.  Биоаккумуляция-қоршаған 
ортадағы əртүрлі қосылыстардың тірі организмдермен жиналуы.
 
Ассимиляция  - магмамен жанасатын немесе оған сынықтар - ксенолит 
түрінде түсетін сыйысымды жыныстарды толық өңдеу процесі. 
Ашылым  – 
жер  бетіне  байырғы  тау  жыныстарының  шығуы.  Табиғи 
жалаңаштар  эрозияның  нəтижесі  болуы  мүмкін - су,  жел  немесе  мұздық, 
сондай-ақ ауырлық күшінің əсерінен борпылдақ жыныстардың төгілуі. 
Геохронологиялық  (жержылнама)  шкала – Жердің  геологиялық 
тарихының  негізгі  кезеңдерінің  бірізділігі  мен  үйлесімділігін  көрсететін 
салыстырмалы геологиялық уақыт шкаласы. Жержылнама шкаланың нысаны 
геологиялық уақыт болып табылады.   
Дефляция  –  тау  жыныстарының  ұсақ  бөлшектерін  желмен  үрлеу  жəне 
себу процесі. 
Друмлиндер - 
(ағыл. Drumli, ирл. droimnín) - төбе  овалды  нысандары, 
моренамен  құралған  бағытталған  қозғалысы  бойынша  мұздық.  Əдетте 
плейстоценды  жабынды  мұздықтардың  таралу  аудандарында  кластерлер 
орналасқан жəне друмлиндік ландшафт, үңгірлер құрайды. 
Жерсілкіну  –  бұл  жер  бетінде  жəне  ішінде  таралатын  толқындық 
тербелістер. 
Жіктеме – құбылыстар, заттар немесе ондағы (осы жүйеде) объектілер 
кластары  арасындағы  заңды  байланысты  анықтайтын  қасиеттер  кешені 
бойынша тіркейтін жанама ұғымдардың жүйесі. Геологияда құбылыстардың 
(үдерістер:  эндогенді  жəне  экзогенді  жəне  т.б.),  объектілер  мен  заттардың 
(минералдар,  тау  жыныстары)  жіктелуі  кеңінен  қолданылады.  Ғылыми 
жіктелу терең ғылыми талдау мен қорытудың нəтижесі болып табылады, ол 
жалпы  жəне  жеке  құбылыстарды,  заттарды  немесе  объектілерді  бөлу 
негізінде құрылады. 
Егіздік  –  бір  минералдың  екі  кристалының  заңды  өсуі.  Өсу  сипаты 
(екілік  түрі)  минералдардың  маңызды  диагностикалық  қасиеті  болып 
табылады.  Мысалы,  гипсте  "Қарлығаштың  құйрығы"  түрінде,  Ставролит – 
кесілген Крест жəне т. б. түрінде байқалады. 
Қатпар - пластикалық  деформация  салдарынан  пайда  болған 
қабаттардың толқын тəрізді бір жақты бүгілуі. 
Кенорын    –  жер  қойнауында  немесе  оның  бетінде  адам  қызметінде 
пайдалы,  минералдың  немесе  тау  жыныстарының  табиғи  жиналуы,  оларды 
ғылымның,  техника  мен  технологияның  қазіргі  жағдайы  кезінде 
экономикалық орынды алуға мүмкіндік беретін мөлшерде жəне сапада. 
Құлпырма – тотығудың  белсенді  процестерінің  пайда  болуы 
нəтижесінде  пайда  болатын  минералдың  жалған  бояуы.  Бұл  жиі  нүктелік 
орналасу,  түрлі  бояулардың  күрделі  үйлесімі.  Тотығу  аймағында  мыс  пен 

142 
 
темір сульфидтері басқалармен жиі кездеседі. 
Құрылым – құрылысының  ерекшеліктері  жыныстарына  негізделген 
нысаны, көлемі мен қарым-қатынасы олардың құрамдас бөліктері. 
Магманың  дифференциациясы  –  біртекті  бастапқы  балқыманы 
химиялық құрамы бойынша əртүрлі фракцияларға бөлу процессі,олардан əр 
түрлі минералды құрамның тау жыныстары түзіледі. 
Магма  –  литосферада  жəне  жоғарғы  мантияда  жеке  ошақтар  түрінде 
түзілетін табиғи жоғары температуралы балқымалар. 
Магматизм  –  бұл  жердің  жылу  жəне  гравитациялық  өрістеріне 
негізделген терең процесс. 
Метаморфизм 
– 
жер 
қыртысындағы 
физикалық-химиялық 
жағдайлардың  өзгеруін  туындататын  эндогендік  себептердің  (қысым, 
температура,  химиялық  белсенді  заттар)  əсерінен  кез  келген  текті  тау 
жыныстарын жəне құрамды түрлендіруден тұратын геологиялық процесс. 
Минерал – табиғи  физика-химиялық  жəне  термодинамикалық 
жағдайлар  нəтижесінде  литосферада  немесе  оның  бетінде  түзілген  құрамы 
мен  құрылымы  бойынша  біртекті  табиғи  химиялық  қосылыстар  немесе 
химиялық элемент. 
Минералдың  морфологиясы – нысаны  минералдық  заттар  немесе 
кристалдар  (изометрлі,  баағаналы,  созылынқы-призмалық,  жапырақты, 
пластинкалы, дендрит тəрізді жəне т. б.). 
Минералогия – минералдар  туралы  ғылым,  олардың  сыртқы  түрін, 
геометриялық  пішіндерін  (кристаллография),  физикалық  қасиеттері  мен 
химиялық құрамы мен қасиеттерін зерттейді. 
Морена - бұл мұздың еруінен кейін қалған шөгінділер. 
Пликативті дислокация - бұл тау жыныстары қабаттарының бүтіндігін 
үзбей орын алатын дислокация. 
Регрессия  –  құрлықтың  көтерілуінен,  мұхит  түбінің  түсуінен  (су  асты 
жер сілкінісінен) немесе мұхит бассейндеріндегі су көлемінің азаюынан (мұз 
дəуірінің  кезеңдерінде)  орын  алады.  Теңіз  регрессиясы  жердің  əр  түрлі 
аудандарында оның геологиялық тарихы бойы жиі орын алды. 
Седиментация 
(шөгілу) — гравитациялық  өрістің  немесе  ортадан 
тепкіш  күштердің  əсерінен  сұйықтықта  немесе  газда  дисперсиялық  фаза 
бөлшектерінің шөгу. 
Стратиграфиялық  шкала – жер  қыртысын  құрайтын  жəне  жердің 
өткен  тарихи  даму  кезеңдерін  көрсететін  стратиграфиялық  бөлімшелердің 
бірізділігі  мен  үйлесімділігін  көрсетеді.  Стратиграфиялық  шкаланың 
объектісі тау жыныстарының қабаттары болып табылады. 
Суффозия  –  əртүрлі  жыныстардан  қатты  бөлшектерді  жер  асты 
суларымен шығару процессі. 
Сырғыма  – 
жердің  үстіңгі  қабаттарының  шөгуі,  ауырлық  күшінің 
əсерінен төмен қарай жылжуы.
 
Тау  жынысы – шамамен  бірдей  жағдайларда  түзілген  табиғи 
минералдардың  табиғи  қауымдастығы.  Түзілу  жағдайлары  бойынша  тау 

143 
 
жыныстарының үш негізгі түрі бар: шөгінді, магматтық жəне метаморфтық. 
Тектоникалық  бұзылыстар -   жердің  терең  қойнауында  болатын 
процесстердің əсерінен жер қыртысы заттарының орын ауыстыруы. 
Тереңдік  интрузия – бұл  магма  Жердің  бетіне  жетпеген,  терең 
магмалық денелерді қалыптастыра отырып, қабықтың ішінде қатқан. 
Трансгрессия  – 
жер  қыртысының  түсуі  немесе  теңіз  деңгейінің  артуы 
нəтижесінде теңіздің құрлыққа түсуі.
 
Түзілім – тау-кен  жыныстарының  ішкі  құрылымы  ерекшеліктерінің 
жиынтығы,  оның  жекелеген  құрамдас  бөліктерінің  кеңістіктік  өзара  қарым-
қатынасы жəне олардың қабаттасу бетіне қатысты бағдарлануы. 
Үзілмелі  дислокация  -  бұл  тау  жыныстары  қабаттарының  жаппай 
үзілуімен қатар жүретін дислокация. 
Фирн – бұл тығыздалған түйіршікті қар. 
Хионосфера – бұл қар жиналып, мұзға айналатын аймақ. 
Цементтелу – цемент ерітіндісін ұңғыма жүйесі арқылы оларға айдау 
жолымен  жарылған  жыныстардың  монолиттілігін  арттыру  жəне  су 
өткізгіштігін азайту тəсілі. 
Шайлу – 
су  ағындарын  механикалық  шайып,  тегістеу  жəне  сүрту 
арқылы қалыптасатын тау жыныстарын бұзу процессі.
 
Эффузивті магматизм – бұл магма жер қыртысының ұсақтау жəне жер 
бетіне  құйылатын  сынықтардың  пайда  болуы  жағдайында  пайда  болған 
магма. 

жүктеу/скачать 2,9 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: