ҚАРЫМ-ҚАТЫНАС МӘСЕЛЕЛЕРІНЕ ҚҦЗЫРЕТТІЛІК ҚАТЫНАС

Әр адам ӛмір бойы, ерте балалықтан бастап, ҥнемі қарым-қатынасқа ҥйрену керек, яғни ол дегеніміз коммуникативті тәжірибесін ҥнемі толықтыра отырып, ӛз дағдылары мен икемділігін жетілдіріп, коммуникативті қҧзыреттілікті дамыту. Қарым-қатынас заңдарын және оның техникасын меңгеру, ана тілінің қуатты әлеуеті, сендіре білу, тҥрлі сӛйлесулер және келіссӛздер жҥргізу, басқа адамдарға жағымды әсер ету, жанжал жағдайлар мен оқиғалардың ересек адамның басқаруы ӛмірдің барлық салаларында тәжірибелік пайда әкеледі, мансапта кӛмектеседі, кәсіби жетістікке әкеледі, ӛз мақсаттарына жету ҥшін, әркімге бәсекеге қабілетті тҧлға болуға мҥмкіндік береді.

Сонымен қатар, коммуникативтік қҧзыреттілік туралы айтқанда, шынайы ӛмірде жиі анықталатын «қарым-қатынас» және «қарым-қатынас» тҥсініктері арасындағы айырмашылықтарды тҥсіндіру пайдалы. Коммуникация (лат. тілінен communicatio — хабарлама) - адамға, топқа немесе ҧйымнан эмоционалдық және интеллектуалды мазмҧнды басқа адамға, топқа немесе ҧйымға беру процесі болып табылады. Маманның жҧмысындағы қарым-қатынас байланыс процесінің бір бӛлігі ғана және, осылайша, тар тҧжырымдама болып келеді. Жоғарыда айтылғандай, ӛзара әрекеттесу процесінде (ӛзара әрекеттесу) жҥзеге асырылады және ӛзара тҥсіністікке (қабылдау) негізделген.

Коммуникациялық процесті тиімді жҥзеге асыру жеке тҧлғаның коммуникативтік қҧзыреттілігінің даму деңгейіне, яғни ауызша және кинетикалық қарым-қатынас дағдыларын, ӛзін-ӛзі танытуды, стресске қарсылықты, командалық жҧмысты, ынтымақтастықты,

жанжалды басқаруды және ӛзара әрекеттесу ҥдерісіндегі ӛзін-ӛзі басқару дағдыларын дамыту деңгейіне байланысты.

Белгілі болғандай, бҥгінгі кҥні қарым-қатынаста оқытудың басқа да кӛптеген бағыттарында тәрізді құзыреттілік тәсіл бар болып отыр. Дегенмен, білім беру жҥйесіндегі кӛптеген тәжірибелі мамандар, әсіресе, белгілі бір қҧзыреттілік мәселелерінде және «шығу кезіндегі» білім алушыларды диагностикалауда кӛптеген тҥсінбеушіліктер мен тҥсіннісіздіктер кездеседі.

Біз байланыстың оқыту ҥдерісіндегі қҧзыреттерді дамыту ҥшін, содан кейін тҥлектер арасында олардың даму деңгейін бағалау ҥшін, алдымен, қҧзырет пен қҧзыреттілікті ажырата білу қажет. Әдебиетте де, нақты тәжірибеде де бҧл ҧғымдар жиі шатастырылады.

Осылайша, Д.Н. Ушаковтың сӛздігінде құзыреттілік, ең алдымен, адамның билігі, танымы, тәжірибесі бар мәселелер, қҧбылыстардың шеңбері ретінде тҥсіндіріледі, екіншісі - ӛкілеттіктер шеңбері, белгілі бір адам жҥргізетін мәселелердің шеңбері , қҧбылыстар (қҧқықтар). Шетелдік сӛздердің сӛздігінде біршама жақын талдау, атап айтқанда: қҧзыреттілікке, білуге, бір нәрсе айтуға мҥмкіндік береді, ал құзырет - кез келген органның немесе лауазымды тҧлғаның ӛкілеттіктері және сайып келгенде құзыретті - қҧзыретке ие болушы; белгілі бір аймақта білімді, білікті. С.И. Ожеговтың сӛздік қорында құзыреттілік кез келген саладағы білім, таныс болу, билік ретінде анықталады.

Қҧзыреттілік проблемаларын талдау және қҧзыреттілік терминдері айырмашылығы және қҧзырет тҧрғысынан айырмашылықтармен педагог-ғалымдар да айналысады. Ол ҧғымдардың кейбір анықтамаларын қарастырайық, атап айтқанда:

■ қҧзыреттілік — бҧл иелену, адамның тиісінше қҧзыреттілікке ие

болуы, ӛзіне және оның қызмет субъектісіне деген кӛзқарасы (А В Хуторская). Осы анықтамаға сәйкес қҧзыреттілік - қоғамда жҧмыс істеу ҥшін қажетті жеке қасиеттер жиынтығы, белгілі бір саладағы тәжірибе;

■ қҧзыреттілік, тҧлғаның әлеуметтік және кәсіби ӛмірінің интеллектуалды және жеке тҧрғыдан негізделген тәжірибесі ретінде біліміне негізделген, қҧзыреттілік «қолданысқа» келмеген «жасырын», «әлеуетті» резерві, білімі мен практикалық дағдылары мен біліктерінің жиынтығы (И.А.Зимняя );

■ тар пәндік білімді, пәндік дағдылардың ерекше тҥрін, ойлау тәсілдерді, ӛздерінің іс-әрекеттері ҥшін жауапкершілік сезімін қоса алғанда, пәндік саладағы нақты әрекеттерді тиімді орындаудың арнайы тҥрі ретінде, ӛз әрекеттері ҥшін жауапкершілікті тҥсіне отырып, онда «жоғары қҧзыреттілік» ерекшеленеді, ол адамда жоғары бастамашылық деңгейінің болуын, қойылған мақсаттарды орындау ҥшін, адамдарды ҧйымдастыра білу қабілеті, бақылау дайындығы мен ӛз әрекеттерінің әлеуметтік нәтижелерін талдауды жҥзеге асыруды болжайды, (Дж. Равен, британдық психолог), яғни бҧл талдаманың авторы қҧзыреттілікті қабілет ретінде қарастыруды ҧсынады, сондай ақ белгілі бір әрекеттерді ӛндіру мҥмкіндігі ретінде де, тиісінше, екі жоғарыда аталып ӛткен анықтамалар едәуір кӛлемді болып табылады, себебі алынған, мақсатты қалыптасқан іскерлік ғана емес, сондай ақ оларды жҥзеге асыру мҥмкіндігін де қарастырады.

Жоғарыда айтылғандарға сҥйене отырып, педагогикада қҧзыреттілік туралы негізгі ҧғым ретінде келесі анықтамалар жиі пайдаланылады: бҧл жеке қасиеттер мен қабілеттер, сондай-ақ адам ӛз міндеттерін табысты орындау ҥшін қажетті кәсіби дағдылар. Мысалы, мҧғалім ҥшін келесідей қҧзыреттер қажет:

■ нақты білім беру және тәрбие беру мақсаттарын белгілеу мҥмкіндігі;

■ оқу ҥдерісін жоспарлау және ҧйымдастыру;

■ кӛшбасшылық және жаттықтыру дағдылары;

■ білімді, дағдыны және білікті дамытуға бағытталған нәтижеге бағдарлану;

■ идеяларды қалыптастыру және жинақтау;

■ тиімді қарым-қатынас дағдылары (сӛйлеу және тыңдау);

■ топта жҧмыс істей білу, рӛлдерді дҧрыс бӛліп кӛрсету, командаларды қҧру, ӛзара әрекеттесу;
16

■ оқушылардың психологиялық сипаттамаларын және оларға техникалық әсер етуді меңгеру;

■ ӛзгертуге, ӛзгеруге тез бейімделу;

■ жеке даму, ҥздіксіз білім алу және т.б.

- қҧзыреттілік - бҧл білім, дағды, тәжірибе, білік, қабілет, қҧзыреттілікке ие болу;

- қҧзырет - жеке сипаттамалар жиынтығы, ӛкілеттілік шеңбері, мінез-қҧлық аспектілері, жеке мінез қасиеттері, мінез-қҧлық сипаттамалары жиынтығы (тҧлға аралық қатынас дағдылары, кӛшбасшылық, аналитикалық дағдылар және жетістіктерге бағдарлану және т.б.).
Осы тҥсініктің негізінде құзырет туралы айтатын болсақ, байқау объектісі - бҧл тҧлға, жеке басының сипаты (серіктестермен тиімді ӛзара әрекеттесуі), мінез-қҧлық (коммуникативтілігі, басқалармен ақпарат алмасу), мінез-қҧлық контексті (тиімді қарым-қатынас негізгі серіктестериен қарым-қатынасты дамытуға кӛмектеседі).

Құзыреттілікке келер болсақ, байқау объектісі – лауазым болып келеді (мысалы, мҧғалім, аудармашы), лауазымдық міндеттері (ақпарат алу және ӛңдеу, ӛзара әрекеттесу процесін ҧйымдастыру), жҧмыс нәтижесі (сәйкес мәтінді және контекстті беру, бақылау - кері байланыс).