Резюме  Мукушева Назира Рахмановна

Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Хабаршысы,«Көркемөнерден білім беру:өнер – теориясы -әдістемесі»сериясы,№2(47),
2016 ж. 
49 
Summary 
Mykisheva Nazira  Rahmankyzy – assistant professor of the chair of  «Art science» of Kazakh national 
university of Arts, 
arizan.kino@mail.ru
 
«Zhazira» – is the first version of the scenery of fictional film «The step of the horse» 
At that article we can observe one of the classic films of the «golden store» of  Kazakh cinema as – «Step 
of the horse» (scenery: A. Таrazi, director: М. Begalin) and its foundation as cinema scenery «Zhazira» with 
its characters and social image. First of all, the author carefully and with different positions points on history 
of  creation  of  cinema  scenery  «Zhazira».  The  mail  idea  and  theme  of  the  scenery  is  seriously  analyzed. 
Characters are searched with communication according their inside psychological condition, their nature and 
environment.  And  we  can  say,  that  imagination  of  scenery  characters'  life,  material  causes,  aul's  (Kazakh 
village's) atmosphere are accurately analyzed with its mail idea and theme. The author made next conclusion: 
theme,  idea,  image  of  characters,  genre  and  e.t.c.  of  the  scenery  «Zhazira»  has  enough  definitions  with 
scenery of film «The step of Horse» and with that film. 
Keywords: author of scenery, fictional film, cinema playwright, psychological drama, character of film, 
atmosphere of the film, aesthetics of film, plod  
 
 
 
УДК 681.8 
 
ОЙЫН ТЕХНОЛОГИЯСЫ АРҚЫЛЫ ОҚЫТУДЫҢ ШАРТТАРЫ 
 
Қаламбаева А.А -  ҚазМемҚызПу, «Өнер және мәдениет факультеті», 
II курс магистранты – 
Arailym_ka91@mail.ru
 
Ғылыми жетекші Ш.Б. Құлманова – п.ғ.д., профессор, 
Kulman_sholpan@mail.ru
 
 
Мақалада аспаптық музыканы ойын технологиясы арқылы оқушыларға оқытудың негізгі шарттары  жайлы 
жазылған. Ойын арқылы аспаптық музыка саласында оқыту негізі, әдіс-тәсілдері айтылады. 
Кілт  сөздер:  қобыз,  оқыту,  тәрбие,  шығармашылық,  музыкалық-педагогикалық,  бағалау  критерийлері, 
аспапта ойнау, эстетика, музыка. 
 
ХХ  ғасырдың  басында  өмір  сүрген  педагог-ғалым  Ж.Аймауытов:  «Мұғалімнің  айналысатыны 
үнемі қозғалып, өзгеріп өсетін, өркендейтін тірі адамдар болғандықтан, біркелкі әдіспен табан аумай 
шектеліп  қалуға  болмайды.  Сабақ  беру  үйреншікті  жәй  шеберлік  емес,  ол  үнемі  жаңадан  жаңаны 
табатын өнер[1] .  
Әдіс  –  оқу-тәрбие  жұмысында  оқытушымен  білім  алушының  міндеттерін  бірлесе  орындау 
мақсатында  қолданатын  тәсіл.  Әдіс  арқылы  жұмыс  ретке  келтіреді,  жұмыстың  нәтижесін  көруге 
болады [2]. 
Ойын технологиясы білім саласында жаңа инновация  болып табылады. Ойын элементі кез келген 
балаға  қызығушылық  тудырады,  тіпті  үлгерімі  нашар  баланың  өзі  ойын  арқылы  өз-өзін  көрсетіп, 
белсенді балалар қатарынан көруіңіз мүмкін.  
Ойын  ол  адамның  ой-өрісін  дамытады,  өтілген  тақырыпты  саналы,  берік  түсінуіне  жол  ашады. 
Нақты  ойын  технологиясын  педагогика  және  психология  сабақтарында,  тренингтерде,  ұжымдық, 
топтық  жиналыстарда  өте  көп  қолданады.  Ең  қызығы,  топтық  бірлескен  ойын  қызықтырақ  өтеді. 
Себебі, ол жерде адамның  қабілетін, кү қуаттылығын, белсенділігін, жан жақты қалай дамығанын, 
ашық, еркін сөйлей алуын, топ капитаны немесе топ ең үнсіз мүшесі екенін анық айқындай аламыз.  
Музыканы  қабылдау,  әрине  күрделі  процесс,  осыған  орай  Д.  Кабалевский  былай  деп  жазды: 
«Музыкаға деген қызығушылық музыкаға әуестену және оны ұнату, оның ғажайып сұлулығын түсіну 
үшін  қажетті  шарт.  Сонда  ол  өзінің  тәрбиелік  және  танымдық  ролін  атқара  алатын  болады.  Ал 
музыкаға  қызықпаған,  онымен  айналыспаған,  оны  ұнатпаған  адамға  білім  мен  тәрбие  беремін  деу 
сәтсіздікке ұшыратпай қоймайды» [3]. 
Әрбір  оқушының  сана-  сезімі,  мінез-құлқы,  мәдениеті,  өмірге  көзқарасы,  музыкалық  қабілеті 
бірдей  болып  келе  бермейді.  Олардың  өзіндік  ерекшелігі-  тәрбиесіне,  шыққан  ортасына  да 
байланысты.  Демек,  оқытушы  өзінің  тәрбие  жұмысында  әрбір  оқушыға  өз  алдына  жеке-жеке 
педагогикалық  тәсілдер  қолданады.  Болашақ  маманның  ең  негізгі  міндеті  –  таңдаған  мамандығы 

Вестник КазНПУ им.Абая, серия «Художественное образование:искусство-теория-методика», № 2 (47), 2016 г. 
50 
бойынша  теориялық  білім  мен  тәжірибелік  дағдысын  ұдайы  меңгеру  болса,  кәсіби  тұрғыдан 
қалыптасуына педагогикалық іс-тәжірибе кезеңінің зор көмегі болады. 
Адамның тұлға болып қалыптасуы жолында халық музыкасының әсері ұлан-ғайыр. 
Музыка  өнері  тек  эстетикалық  құрал  ғана  емес,  оның  өзге  сипаттары  да  бар:  ұлттық  болмыс, 
мазмұн,  сипат.  Бұл  турасында,  орта  мектеп  бағдарламаларында  осы  тұрғыдан  да  зер  салып, 
әдістемелік тәсілдеріміздің мазмұнын байыта түсуіміз керек-ақ. Сондықтанда жастардың тәрбиесіне 
ықпал  ететіндей  жаңаша  түрін  іздеу  керек  сияқты.  Байқасақ,  әрбір  жүргізілген  музыка  сабағының 
тәрбиелік мәні өте зор. Мектепке мұғалімдерді кәсіптік мамандыққа сәйкес даярлауда негізгі нысана 
музыка болуы керек. 
Оқушылардың  музыка  өнеріне  дүниетанымын  қалыптастыру  әдістері  алуан  түрлі  және  ол 
оқушының  жас  мөлшеріне  тәуелді.  Музыка  өнеріне  дүниетанымын  қалыптастыру  әдістерін  көрнекі 
және  ауызша  деп  бөлуге  болады.  Педагогикалық  ғылым  мен  практика  оқушының  шығармашылық 
қабілетінің неғұрлым тиімді әдістерін анықтап отыр. Олар: оқушылардың музыканы қабылдауы мен 
эстетикалық мәдениетінің бастапқы көріністерін дамытуға бағытталған сендіру әдістері: 
а) қоршаған ортаны жасампаздандыруға және мінез-құлық мәдениеті дағдыларын қалыптастыруға 
арналған практикалық іс-әрекеттерге үйрету, жаттықтыру әдістері; 
ә) шығармашылық және практикалық іс-әрекеттерге итермелейтін проблемалық жағдайлар сияқты 
әдістер  жатады.  Шығармашылық  қабілетті  қалыптастыруда  қолданатын  сендіру  әдісінің  ерекшелігі 
оны  қабылдайтын  құбылыс  әсем  болған  жағдайда  ғана  пайдалану  керек  екендігі.  Оқушыда 
эмоциялық үн қосу өнер шығармаларымен тікелей ұшырасқанда пайда болады. Бұл әдісті көрнекілік, 
сондай-ақ ауызша әдіс деп те санауға болады. 
Үйрету  -  жаттықтыру  әдісінің  мәні  -  оқушыны  тыңдай,  көре  бағалай  білуге  және  соған  сәйкес 
белсенді  іс-әрекет  етуге  үйрету.  Үйрету,  жаттықтыру  әдісі  көп  қайталауды  талап  етеді  және  түрлі 
жағдайларда  қолданылады.  Аталған  әдістерді  кешенді  пайдалана  отырып  оқушының  қабылдау 
белсенділігін  тәрбиелеу  керек.  Оқушылар  әдебиетті  оқуға,  музыканы  тыңдауға  ынталы  келеді. 
Әртүрлі  әдеби,  музыкалық  шығармалардағы  іс-әрекеттің  оқиға  желісін  дұрыс  түсіну  үшін 
оқушыларды көп ізденуге үйрету, бағыт беру ұстаздың міндеті. 
Оқушылардың шығармашылық қабілеті және белсенділігі тұтас педагогикалық процесте дамиды. 
Сондықтан  оның  барлық  еңбегі,  демалысы  шығармашылық  бағытта  тиімді  ұйымдастырылса,  ол  өз 
өміріне әдемілік элементтерін енгізе алады. 
Қазіргі таңда жас ұрпаққа тәрбие беру саласында көп өзгерістер жаңалықтар болып жатыр. Бүгінгі 
күнде  негізгі  мақсат  жан-жақты  дамыған  білімді  тұлғаны  тәрбиелеу.  Өзгерістер  өнер  саласын  да 
қамтыды.  Тәрбиелеудің  бір  құралы  кең  сан  қырлы  ұғымды  қамтитын  музыкалық  өнер.  Халық 
тағлымының  байлығын  өн  бойына  жинақтаған  ертеден  қалыптасқан  педагогикалық  тәжірибеде, 
тәлім-тәрбиеде оқу-ағарту мәселелері әлі де жетерлік.  
Музыка  адамзаттың  рухани  азығы,  жан  серігі,  ұшқыр  қиялы,  нәзік  сезімі. Қазақ  халқы  құлақтан 
кіріп  бойды  алар  әсем  ән  мен  тәтті  күйді  ұнатқан.  Домбыра  сөйлейді,  қобыз  жеткізеді,  сыбызғы 
білдіреді  деген  сөз  тіркестері  қазақ  мәдениетінде  кездейсоқ  кездеспейді.  Сабақта  оқушылардың 
шығармашылық қабілетін  дамытуда  музыка  мұғалімінің  негізгі  міндеті  толықтырылған кеңейтілген 
бағдарлама негізінде оқу-тәрбие үрдісін және ұстаздың педагогикалық шеберлігін дамыту.  
Эстетика мен музыкалық шығармашылық қабілеттің ортақ мәселесі адамның табиғат пен өмірдегі 
әсемдікті  қабылдап  бағалауға  және  түсінуге  тәрбиелеп  оқыту.  Мұғалімнің  міндеті  оқушының  жай 
ғана  музыкалық  икемін  дамытып,  оған  музыка  білім  ғана  беру  емес,  оған  музыкаға  күнделікті 
байланыс керектігін таныту арқылы оның шығармашылық белсенділігін арттыру. Музыкалық тәрбие 
әдебиет  бейнелеу  өнері,  тіл,  тарих  тағы  басқа  пәндермен  байланысты.  Сонда  ғана  біз  оқушының 
мәдениетті жан дүниесі бай ой-парасаты кемелденген білімді оқушы етіп тәрбиелей аламыз. 
Шығармашылық  –  стандарт  шегіндегі  білім  мазмұнынынан  жаңаны  жасау.  Шығармашылық 
ұғымы  тұлғалық  бастау,  және  соған  сәйкес  сөз  адам  әрекетіне  қолданудағы  басымдық  бойынша 
қолданылады.  Жалпы  қабылданған  мағынасында  шығармашылық  –  жаңа  формада,  көркем  және  іс-
тәжірибелік  әрекетте  біздің  санамызда  көрінетін  психикалық  актіні  белгілеу  үшін  шартты  ұғым 
дегенді аңғартады. 
Шығармашылық  іс-әрекеті  -  психологиялық  тұрғыдан  алғанда,  нәтижесінде  жаңа  материалдық 
рухани  құнды  дүние  тудыратын  қызмет.  Ал  педагогикалық  тұрғыдан  алсақ,  шығармашылық 
дегеніміз  –  адамның  белсенділігі  мен  өздігінен  дербес  жұмыс  істеуінің  жоғары  түрі  және  ол 

Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Хабаршысы,«Көркемөнерден білім беру:өнер – теориясы -әдістемесі»сериясы,№2(47),
2016 ж. 
51 
әлеуметтік  қажеттілігі  мен  өзіндік  ерекшелігімен  бағаланады.  Американдық  психолог  Э.  Фромм 
анықтамасы бойынша шығармашылық дегеніміз – бұл, тани білу, жаңа бір нәрсені анықтауға ұмтылу 
және өз тәжірибесін терең түйсіне білу қабілеті. 
Тұлғаның  өзіне  деген  сенімін  арттырып  және  іс-әрекетін  демеп,  қабілетін  дамытып, 
шығармашылық  жұмысының  бастамасын  дамытуға  және  тежеуге  жағдай  туғызатын 
шығармашылықты меңгеруге жағдай туғызу дегенді аңғартады.  
Жалпы  педагогикалық  үдерісте    шығармашылық  мәселесі  маңызды  орын  алады.  Озат  оқытушы 
студенттің шығармашылық қабілетін қалыптастыру барысында оқыту мен тәрбиелеу әдістерінің жаңа 
түрлерін  іздей  отырып,  өзі  шығармашыл  тұлға  болып  дамиды.  Бұл  республикамыздағы  танымал 
ғалым  Н.  Д.  Хмель  еңбектерінің  өзегі  болып  табылады.  Педагогикалық  еңбекті  шығармашылық 
үдеріс  ретінде  қарастырған  Б.А.Тұрғынбаева  [4],  зерттеулерінде  педагог  шығармашылығының 
психологиялық  негіздері,  педагогтың  жеке  шығармашылығын  қалыптастыру  жолдарына  талдау 
жасалады. 
Музыкалық  тәжірибелік  іскерліктерін  дағдыларын  қалыптастыру  болып  табылады.  Оқушының 
бойында  рухани  мәдениеттің  маңызы  мен  ажырамас  келбетін  байытатын  музыканың  әсері  мол. 
Олардың  бойында  түсінігі,  сезімдік  қабілеттілігінің  тұрақтылығы  музыка  тілінің  ерекшелігін 
меңгеру. Музыка сабағында, сыныптан тыс уақыттарда бастауыш сынып оқушыларымен музыкалық 
тәрбие жұмысын жүргізе білуге, күнделікті өмірге музыка өнерінің тәрбиелік мүмкіндіктерін кеңірек 
пайдалана білуге даярлау. 
Негізгі  мақсаты:  оқушының  бойында  рухани  мәдениеттің  аса  маңызды  ажырамас  бөлігі 
музыкалық  мәдениетті  қалыптастыру  арқылы  шығармашылық  қабілеттерін  арттыру.  Отанға,  өз 
халқына  деген  сүйіспеншілік,  халық  музыкасына,  өз  халқының  рухани  мәдени  мұрасына,  салт-
дәстүріне  сезімдерін  оятады.  Әр  түрлі  ұлт  өкілдерінің  бір-біріне  деген  достық,  ұлт  аралық  бірлікке 
сезімдерін  ояту,  оны  жетілдіру.  Балалардың  музыка  арқылы  түсінігін  сезіну  қабілетін  музыка 
ерекшелігін меңгеру.  
Бүгінгі таңда балаларды жастайынан өнерге баулу музыкалық тәрбие арқылы жаңа тұлғаны, жаңа 
адамды  тәрбиелеп  қалыптастыру.  Сухомлинский  былай  деді:  «музыка  адамның  табиғаттың 
әсемдігінен,  еңбекке  деген  құлшынысын  арттырады,  музыканың  арқасында  адамның  айналаға, 
өмірге, тіпті өзіне деген көзқарасты өзгертеді.» Оқушыларға музыкалық тәрбие беру олардың өнерге 
деген  сезімін  ояту,  таңдаулы  халықтың  шетелдік  және  классикалық  музыкасын,  Қазақстан 
композиторларының  шығармаларын  сүйіп  тыңдай  білуге  дағдыландырып  үйрету  негізінен  музыка 
сабағында, іске асырылады. 
Музыкалық бағытта ойындар да өте көп. Мысалы: жалпы музыка сабақтарында топтық ойындар, 
сергіту  сәттеріне  ойындар  ойнатылады.  Енді,  аспаптық  музыкада  ойын  технологиясын  қолдануға 
болады ма? Және оны қалай қолданып, шарттарын сақтай тұрып аша аламыз? 
Қобыз аспабы өзі де ойын. Нақтырақ айтқанда, басқа салаларға қарағанда, біз  45 минутымызды 
уақытымызды шығарманы ойнау арқылы өткіземіз. Музыка мектептеріне балалар аспапқа қызығып 
келгенімен,  көп  білім  алушылар  аспаптық  қиындығына  шыдамай  кетіп  те  жатады.  Сол  қателіктен 
қалай жол тауып шығуға болады? 
Музыкалық  мектептерде  қобыз  класына  жалпы  орта  мектепте  оқитын  білім  алушылар  10-11 
жастарынан  барып,  аспапқа  қызығушылық  танытып  үйренуге  жазылады.  Бастапқы  уақытта,  яғни  1 
класта, қобыз аспабы қызықты болып көрінгенмен өте қиын тұстары кездеседі. Қобыз аспабының ең 
қиындығы,  басқа  халық  аспаптары  немесе  әлемегі  дамыған  аспаптар  секілді  ішек  үстінен  басып 
ойнай алмайсыз, оның әр бір дыбысы да жазылмайды. Құлақ пен есту арқылы, сол қол қойылымын 
қойғаннан кейін тырнақтың етімен ойнау арқылы жүзеге асады.  
Музыкалық  мектептің  1  және  2  клас  оқушылары  осы  аралықта  көбіне  кездеседі,    әдістемесіне, 
қобыздың  қиындығына  шыдамайды.  Себебі,  тырнақтарын  ауырады,  екі  қолдың  координациясын 
біріктіре алмайды. Тек қана қол қойылымдарымен бос ішекте бүтін ысқышқа  жарты сағат тоқтаусыз 
ойнағаннан, бала жалығады,қызығушылығы азаяды.  
Егер, ойын технологиясын осы тұста қолданатын болсақ бала нені меңгере алады? 
1.
 
Оқушы нақты білім меңгереді; 
2.
 
Оқушы тек қана үйренуші емес, қиындық жерлерін өзі көріп аңғарады; 
3.
 
Оқу процесінде алған нақты білім тәжірбиесін ұмытпай, үйінде еркін қайталай алады; 
4.
 
Уақытты үнемдейді; 

Вестник КазНПУ им.Абая, серия «Художественное образование:искусство-теория-методика», № 2 (47), 2016 г. 
52 
5.
 
Оқушылар үшін психологиялық жағынан өте жағымды; 
6.
 
Ойын барысында шешім қабылау жауапкершілігін сезінеді; 
7.
 
Ойын кітап бойынша немесе, дәстүрлі сабақ барысына қарағанда қызықтырақ және ұтымды; 
8.
 
Көңіл күйді көтереді; 
9.
 
Қызығушылығын оятады; 
10.
 
 Деңгей бойынша алға жылжуына көмектеседі; 
11.
 
 Ата-аналарының алдында позитивті күймен үй тапсырмасын жаттап, көрсете алады.  
12.
 
Сабақтың мазмұнын ашып, мақсатын айқындап, уақытын тиімді пайдалана алады; 
13.
 
Оқытушы оқушының қызығушылығына байланысты әдістемелік материал жинау мақсатында, 
сабақ  барысының  жақсы  нәтиже  көрсеткеніне  ары  қарай  зерделеп,  ізденіс  жұмыстарын  жүргізе 
алады. 
А.И.  Субетто:  «Ойын  –  әркез  бақытты  өмір  үлгісі.    Ойын  тудырушы,  тудыра  отырып 
шығамашылық жолында өркендейді, адамды шығармашылыққа даярлағандай өмірге де даярлайды» 
десе  [5,  230б  ]  Мұғалім  үшін  де,  білім  алушы  үшінде  өте  түсінікті,  еңбекке  тәрбиелейтін,  үлкен 
шығармашылыққа жетелейтін құрал ол – ойын. 
Ойын технологиясының өзіндік шарттары бар: 
1.
 
Ойынның қызықты әрі түсінікті болу керек; 
2.
 
Ойын жеңіл, әр бір жастың өз талабына байланысты болуы шарт; 
3.
 
Ойынның тәрбиелік мәні болуы; 
4.
 
Ойын талабы бойынша көрнекіліктер мен материалдар алдын ала таныс болуы керек; 
5.
 
Ойын тақырыпқа сай, өзекті мәселені шешу мақсатында, қортындыға жету керек; 
6.
 
Ойын 15-20 минутты қамту керек; 
7.
 
Әр сабақ сайын ойынды қолданып отырған қызықсыз; 
8.
 
Білім алушы ойынды ойнатуын сұрап тұратындай әсер қалдыру керек; 
9.
 
Көңіл күй өте жоғары дәрежеде өтуі керек; 
10.
 
Ойын технологиясын қолдану арқылы өткізген сабақ қортындысында білім алушы өзіне баға 
беру және өзгеге баға беру арқылы аяқталуы керек (жас ерекшелігіне байланысты); 
11.
 
 Білім алушы алған әсерімен, өзіне қандай түйсік алғанын ашық оймен жеткізе алуы тиіс; 
12.
 
Оқытушы ойынды қорыта арқылы, баланы мақтап, мадақтап, кемшіліктерін айта отырып үйге 
тапсырманы беру тиіс; 
Оқытушы  білім  алушыны  бағалау  үшін,  ойын  технологиясының  шарттарын  толық  орындай 
алдыма  деген  бағалау  критерийлерін  маңызды  екенін  айтып  өтуі  керек.    Критериалды  бағалау  ол 
қазірге  білім  жүйесінде  дамып,    зор  маңызға  ие  болып  келе  жатыр.  Өйткені  қазіргі  кезде  тек  қана 
оқушының  білім  емес,  оның  тұлға  болып  қалыптаса  алуы,  өзінің  еңбегіне,  білімін  қалай  бағалай 
алатындығы өте маңызды.   
Критериалды  бағалаудың  басты  ерекшелігі:    алдын-ала  бағалау  кестесі  ұсынылады,  баға әділдігі 
айқындалады, өзін-өзі сын көзбен қарап даму сатысы бойынша әр бір ойыннан кейін байқап отырады 
[6, 27б]. 
Ойынға қызығу ойыншының жасына, жынысына, өмір жағдайына байланысты. Тілдің дамуына да 
ойын әсер етеді. Ойын ақыл-ой дамуына да әсер етеді, бала ойын үстінде заттар мен іс-әрекеттерді 
жалпылауды, сөздің жалпылама мағынасын қолдануды, т.б. үйренеді.  
Ойын баланың психикасында сапалы оң өзгерістер туғызады: онда мектеп жетекші болатын оқу 
әрекетінің негіздері қаланады. Сабақты ойын түрінде жүргізу оқушылардың білімге ынта-ықыласын 
арттырады. Ойын арқылы ұйымдастырылған сабақ балаларға жеңіл әрі тартымды,  түсінікті болады. 
Оқытудың  түпкі  мақсаты  –оның  сапалы  болуы,  яғни  сабақтың  түрлері  мен  әдістерін,  мазмұнын 
жетілдіруге  оның  әдіскерлік  танымдық,  білімдік,  тәрбиелік  қызметі  мен  практикалық  бағытын 
күшейту  де  осы  міндеттерден  туындайды.  Сабақты  ойын  түрін  пайдалану  –  сабақтың  әдістерін 
жетілдіру жолындағы ізденістердің маңызды бір буыны.  
Ойын  түрін  оқу  үдерісінде  пысықтау,  жаңа  сабақты  қорытындылау  кезінде,    қайталау 
сабақтарында  пайдаланған  тиімді.  Ойын  түрі  сабақтың  тақырыбы  мен  мазмұнына  неғұрлым  сәйкес 
алынса оның танымдық, тәрбиелік маңызы да арта түседі. Оны тиімді пайдалану сабақтың әсерлігін, 
тартымдылығын  күшейтеді,  оқушылардың  сабаққа  ынтасы  мен  қызығушылығын  арттырады.  Ойын 
технологиясы арқылы бала пәнге деген қызығушылығын дамытады
. 

Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Хабаршысы,«Көркемөнерден білім беру:өнер – теориясы -әдістемесі»сериясы,№2(47),
2016 ж. 
53 
1.
 
«Педагогика».  Дәріс  курсы.  Алматы  «Нұрлы  әлем»,  Абай  атындағы  Ұлттық  Педагогикалық 
Университеті, педагогика кафедрасы авторлар ұжымы. 2003-368 бет. 
2.
 
Педагогика. Учебное пособие для студентов педагогических вузов и педагогических колледжей/ 
Под. Ред. П.И. Пидкасистого. – М: Педагог. Общество, 1998- 640с. 
3.
 
Кабалевский Д.Б «Педагогические размышления: избранные статьи и доклады  -М., 1986.- 192. 
4.
 
Тургунбаева  Б.  А.  Біліктілікті  арттыру  жүйесінде  мұғалімдердің  шығармашылық  әлеуетін 
дамыту. Дисс.. д-ра  пед. наук. – Алматы, 2006. – 
37 б. 
 
5.
 
Қоянбаев Ж.Б, Қоянбаев  Р.М. Педагогика.- Астана -1998.- 375б 
6.
 
«Мұғалімге  арналған  нұсқаулық»,  «Назарбаев  зияткерлік  мектептері»  ДББҰ  педагогикалық 
шеберлігі 2014.-31б. 
 
Резюме 
Каламбаева А.А – КазГосЖенПу, факультет «Искусство и культура», 
Магистрант II курс  -  
Arailym_ka91@mail.ru
. 
Научный руководитель Ш.Б. Кулманова – п.н.д, профессор, 
Kulman_sholpan@mail.ru
 
Навыки обучения через игровой технологий 
В  данной  статье  рассматриваются  роль    игровой    технологий  в  обучений  инструментальной 
музыке.  Обучение  через  игровую  технологию  в  инструментальной  музыке  и  ее  аспекты,  навыки, 
методики. 
Ключевые слова: кобыз, обучение, воспитание, творчество, музыкальная педагогика, оценочные 
критерии, игра на инструменте, эстетика, музыка. 
 
Summary 
Kalambayeva A.A – Kazakh State Women’s teacher training university, 
Faculty of «Art and Culture», 2 – course master -  
Arailym_ka91@mail.ru
. 
Scientific supervisor: S.B. Kulmanova – p.h.d, professor. 
Kulman_sholpan@mail.ru
 
Terms of training the game texnologi 
This article discusses the role of the game texnology in teaching instrumental music. Training of the game 
texnologi, methods, terms and aspects. 
Key  words:  kobyz,  training  and  education,  creation,  music  pedagogy,  evaluation  criteria,  game 
instrument, aesthetics, music. 
 
 
 
УДК 008 (520 : 574) 
 
ПРОСТРАНСТВО И ВРЕМЯ В ДРЕВНЕТЮРКСКОЙ КУЛЬТУРЕ 
 
Мухтарова Г.С. –  доцент кафедры «Сценография и декоративное искусство» Казахского 
Национального университета искусств, кандидат философских наук,  gaini2008@hotmail.com 
 
Статья посвящена анализу образа мира в традиционных тюркских культурах и их базовых категорий, как: 
философское  и  эстетическое  восприятие  мира,  категория  пространства  и  времени  и  др.  Рассматриваются 
легенды  о  Асане  -  Кайгы  и  Коркыте  -  Ата.  В  рамках  развития  традиционных  культур  по  заномерностям 
универсальных  культурных  архетипов  выявляется  типологическая  общность  в  древнетюркских  культурах.  В 
частности,  в  рамках  изучения  архаических  культов,  таких  как:  культ  солнца,  культ  неба,  поклонение  силам 
природы,    культ  сакральных  мест,  курганная  культура  обнаруживаются  сходства  в  построение 
космогонической картины мира в древнетюрских культурах. 
Ключевые  слова:  эстетическое  мировоззрение,  время  и  пространство,  образ  мира,  архаические  культы, 
тюркская культура 
 
Любая  традиционная  культура  носит  синкретический  характер,  важнейшую  роль,  в  которой 
играют такие архаические представления, как: фетишизм, анимизм, тотемизм, шаманизм,  

Вестник КазНПУ им.Абая, серия «Художественное образование:искусство-теория-методика», № 2 (47), 2016 г. 
54 
Время  в  традиционных  древнетюркских  культурах  -  не  векторное,  а  цикличное  и  выражено 
пониманием  постоянного  повторяющегося  кругового  движения жизни,  что  отчётливо  проявляется  в 
рассмотрении бытия, как цикла смены времён года или человеческих поколений.  
Категория  пространства  и  времени  в  тюркской  культуре  наглядно  раскрывается  в  двух 
древнетюркских мифах и легендах, связанных с образами мудрецов – странников. 
Такими яркими образами в тюркском фольклоре являются образы Асана-Кайгы, искавшего  Жер - 
Уйык и Коркут - Ата, бежавшего от смерти.  
По  легенде  Асан  -  Кайгы  –  «Асан  -  Печальный»,    всю  жизнь  безуспешно    искал  обетованную 
землю  «Жер-Уюк».  Он  верил,  что  на  земле  существует  обетованное  место  «Жер  -  Уюк»,  где  люди 
живут  до  ста  лет,  где  людям  не  угрожают  вражеские  набеги,  не  бывает  жестоких  джутов.  В  этом 
райском  месте  много  озер  и  рек,  там  растут  густые  травы,  есть  прекрасные  пастбища,  где  скот 
рождает  молодняк  дважды  в  год.    Он  мечтал  о    том,    что  найдет  это  место  и  переселить  туда  свой 
народ, там они не знали бы печали и вражды. Символом счастья, покоя и мира стал образ жаворонка, 
вьющего  гнездо на спине овцы.  
По сюжету древнего предания Асан - Кайгы, сев на Жельмая, поехал по четырём сторонам света. 
Прошли годы, но он так и не  нашел заветную землю «Жер-Уюк».  Асан-Кайгы, мечтавший подарить 
народу счастье, возвращается с печалью к горе Улытау и умирает на её вершине. По другой версии: 
Асан  -  Кайгы  нашел  обетованную  землю,  но  люди  не  выдержали  суровых  испытаний,  и  не  сумели 
достичь Жер-Уыка.  
Легенда  о  Коркыте  –  Ата,  легендарном  тюркском  поэте-песеннике  и  композиторе  IX  века 
запечатлена в письменном эпическом памятнике тюркских народов  «Китаби деде Коркыт» («Книга 
деда Коркыта»).  Легенда гласит, о том, что Коркыт смолоду не смог примириться со скоротечностью 
человеческой  жизни,  поэтому  решил  бороться  против  неизбежной  смерти.  Он  изготовил  и  начал 
играть на кобызе, он вложил свои раздумья о бытие в свою музыку и нашёл бессмертие в служении 
человечеству, посредством искусству. 
Сравнивая данные две легенды, можно заметить, что в них  ярко выражен поиск человеком своего 
места  в  пространстве  и  времени.  Образ  Асана  -  Кайгы  так  и  не  нашедшего  землю  обетованную  и 
Коркута  –  ата,  не  сумевшего  избежать  смерти,  как  бы  резюмирует  человечеству  истину,  что 
пространство и время неразделимы.   Несмотря, на то, что в каком месте, и в какое время человек не 
находится, ход жизни не остановим; и её начало и конец предрешены.  
Оба мудреца, которые обошли весь свет, но так и не нашедших лучшей жизни, лучшего места, где 
человечество  жило  бы  без  забот  и  нужды,  либо  где  человек  мог  избежать  смерти  -  констатируют 
истину о взаимосвязанности жизни и смерти и целостности  мироздания.  
 Этот  поиск  себя  и  смысла  бытия  просходит  в  пути.  У  тюркских  народов  слово  «жол»  имеет 
образное пространственно - временное значение, помимо прямого перевода, как дорога. Часто, «жол» 
используется в значении путь, в пожеланиях доброго пути. Словосочетания «жолын ашык болсын», 
«ак жол» означают не только пожелание доброго путешествия, а скорей пожелания всяческих благ на 
протяжении  всей  жизни.  «Дорога  -    предназначение,  дорога  как  алътернатива  добра  и  зла  или 
олицетворение какой - то конечной практической цели, или как благославление» [1, с.172]. 
Кочевая  культура  всегда  ассоцировалась  с  движением,  динамикой.  В  связи  с  этим  среди 
многочисленных  тотемов  у  древнетюркских  кочевников  сложился  культ  коня.  В  результате 
исследований  курганов  на  территории  Евразии    фиксируются  захоронения  с  большим  количеством 
останков  лошадей.  Вместе  с  тем  конь  –  иноходец,    был  излюбленным  персонажем  древнетюркских 
эпосов, в качестве друга и спутника кочевника.  
Конь  помогал  своему  хозяину  преодолевать  степные  просторы,  выносил  с    поля  битвы  или  из 
плена (сказка «Хамытай и его скакун»), получал вместе с хозяином  славу  и лучшие  призы  на байге  
(сказка  «Тепен-кок»,  предание  «Чубар-ат»  и  др.)  В  сказках    крылатый  конь  помогает  герою 
преодолевать препятствия и добывать чудесные предметы или красавицу - невесту. Поэтому кочевник 
одухотворял, поэтизировал коня, отождествляя его даже с солнцем. 
Как писал А. Вебер «вторжение кочевых народов из Центральной Азии, достигших Китая, Индии, 
стран  Запада  (у  них  великие  культуры  древности  заимствовали  использование  лошади,  имело... 
аналогичные  последствия  во  всех  трех  областях...  Они  завоевали  государства  великих  культур 
древности.  Опасные  предприятия  и  катастрофы  помогли  им  понять  хрупкость  бытия;  в  качестве 
господствующей расы они принесли в мир героическое и трагическое сознание, которое нашло свое 

Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Хабаршысы,«Көркемөнерден білім беру:өнер – теориясы -әдістемесі»сериясы,№2(47),
2016 ж. 
55 
отражение  в  эпосе»,  а  потому  «история  превращается  в  борьбу  между  этими  двумя  силами  - 
культурой  матриархата,  древней,  стабильной,  связанной,  непробудившейся,  и  новой  динамической, 
освобождающей,  осознанной  в  своих  тенденциях  культурой  кочевых  народов»  [2,  с.58].    О 
существовании культа коня свидетельствуют результаты исследований Берельских курганов, где были 
зафиксированы более 50 останков лошадей.   
Духи, а также многие животные и птицы были  наделены способностями  совершать путешествия 
по мирам (возможностью посещать и  верхний и нижний миры). Во многих эпических произведениях 
герой попадает в мир иной в состоянии беспамятства и время движения не отмечается. Отправляясь в 
путь, богатырский конь может исчезнуть мгновенно.  
«И  провалился  под  землю  Ер  -  Тостик  вместе  с  конём.  Долго  летели  они  вниз.  Наконец 
остановились.  Встал  Шалкуйрык  на  четыре  ноги  и  заговорил  человеческим  голосом:  -  Мы  в 
подземном  царстве»  [3,с.23].  Путешествие  героев  из  в  фольклоре  совершается,  как  –  бы  не  в 
конкретном  времени  и  пространстве,  а  в  переходе  из  одного  временного  измерения  в  другое.  Это 
выражено в мгновенном «перемещение» в другие миры.  
Миры подземный, земной и небесный существуют здесь, параллельно и почти не соотнесены один 
с  другим.  Путь  героя  сводится  к  пересечению  границы  между  мирами.  Сам  путь  в  большинстве 
случаев  описывается,  как  сложное  испытание.  Не  случайно  герой  попадает  в  другие  миры  в 
состоянии беспамятства или удивления, в котором шаман проникает в иной мир во время камлания. 
Попасть  в  иное  пространство  -  время  можно  было,  при  помощи  чудо  -  коня,  или  птицы  -  самрук, 
несмотря на огромные расстояния, герой попадает с одной местности в другую, в считанные минуты. 
Такой  путь  подразумевает  не  только  пересечение  пространства,  но  и  времени.  Представляется 
убедительной трактовка, предложенная С.Г.Кляшторным, согласно которой «жол тенгри»  - божества 
пути  «являются  младшими  божествами,  младшими  родичами  Тенгри,  которые,  выполняя  его  волю, 
постоянно находятся в пути и связывают верхний и средний миры, так же, как каганы, обращаясь к 
небу с вопросами и мольбами, осуществляя «обратную связь» среднего мира с верхним» [4 с.80].  
Древнетюркские  каганы  были  связаны  с  небом,  их  называли  «небесными  правителями».  О 
поклонении небу, о том, что правитель был ниспослан, самим небом свидетельствует надпись в честь 
полководца Куль - Тегина, памятника, найденного в долине р. Орхон.  Созданная в 731 году надпись 
гласит  следующее  «Для  (на  радости)  её  величества  моей  матери  –  катунь,  подобной  «Умай»,  мой 
младший  брат  получил  геройское  имя  Кюль  -  Тегин  (стал  зваться  мужем,  богатырем).  «Умай  –  тег 
егем катун кутына iнiм кюль-тегин ер ат болды».  
В данных надписях отчётливо прослеживается культ неба, поклонение Тенгри, правители - каганы 
были дарованы небом, являлись посланниками неба.  «Тогда Небо,  которое,  чтобы  не пропало имя и 
слава Тюркского народа, возвысило моего отца - кагана и мою мать - катунь. Небо, дарующее (ханам) 
государства,  посадило  меня  самого,  надо  думать каганом,  чтобы  не  пропало  имя  и  слава  тюркского 
народа» [5, с.87].  
Также  в  тексте  часто  встречаются  примечания  о  воле  неба,  как  «да  будет  ко  мне  небо 
благосклонно»,  «так  как  небо  даровало  им  силу»,  «когда  небо  вверху  не  давило»  и  др.  Остались  в 
употреблении казахов такие идиомы, как «бiр тәнiр куә» - «тому свидетель властитель неба», «тәнiр 
жарылқасын» - «да наградит тебя небо». 
Божества пути,  как – бы связывали миры, и обеспечивали функции связи, соединения. Дорогой, 
связывающей  миры,  могли  быть  и  дерево,  и  река,  и  гора,  и  камень.  О  том,  как  древние  народы, 
обитавшие  на  территории  Казахстана,  представляли  себе  строение  Вселенной  можно  понять  по 
форме  и  строению  Иссыкского  кургана.  Склеп,  в  который  помещался  саркофаг  с  телом  царя,  был 
засыпан несколькими слоями земли и щебня из каменной осыпи. Эти подземные многоярусные своды 
символизировали собой космические сферы, окружающие землю.  
Внешняя  форма  кургана  уподоблялась  мировой  горе.  Вокруг  кургана,  были  кольцевые  рвы, 
наполнявшиеся  дождевой  водой,  а  также  круговые  выкладки  из  речных  валунов  и  гальки, 
выполнявшие роль «мировых вод». Во многих архаических обществах, в том числе и на территории 
Великой степи, царь представлялся как владыка Вселенной, для людей он был олицетворением бога 
на  земле.  Поэтому  каждая  деталь  его  одежды,  всё  вещи,  окружавшие  его,  несли  определённую 
смысловую нагрузку, были символами, отражавшими представления людей о строении мира. Причём 
эти  представления  у  многих  народов  во  многом  совпадают,  о  чём  свидетельствуют  изображения 

Вестник КазНПУ им.Абая, серия «Художественное образование:искусство-теория-методика», № 2 (47), 2016 г. 
56 
«мировой горы», «мирового древа», животных-охранителей частей света у греков, древних иранцев, 
индийцев, китайцев, японцев.  
Форма головного убора «иссыкского царя» есть символическое изображение «мировой горы», на 
которой сделанные из золота, крестообразно расположенные фигурки мифического тигро - грифона, 
тигра,  козла  и  коня  указывали  стороны  света.  Корону  украшают  рельефные  изображения  парных 
крылатых  коней,  связанные  с  культом  солнца.    Душа  в  представлениях  архаических  обществ  была 
способна покидать тело и переноситься с места на место. Она способна входить в тела других людей, 
животных и даже вещей, овладевать ими и влиять на них.  
Дерево,  корни,  которого  проникают  в  землю,  а  крона  тянется  к  небу,  видимо  представлялся 
объектом,  охватывающий  все  три  сферы:  подземную,  земную  и  небесную,  то  есть  всю  Вселенную. 
Отсюда и берёт начало в мифологии образ «Мирового Древа». Подобный обряд обвязывания деревьев 
встречается  у  всех  тюркских  народов.  В  упрощенной  форме  он  сохранился  в  обряде  украшения 
священного дерева  «аулие агаш» ленточками, чаще от своей одежды. Возможно истоки поклонения 
деревьям, растениям заложены в восприятии дерева, как связующего звена между землей и небом.  
Далее рассмотрим астрально - солярные культы, которые относятся к числу древнейших культов. 
Данные культы дали развитие ранним формам верований, таких как: фетишизм, анимизм, тотемизм и 
шаманизм.  
Поклонение  солнцу  в  архаической  культуре  казахов  можно  наглядно  увидеть  в  изображениях 
петроглифов  на  наскальных  урочищах  Тамгалы  эпохи  бронзы.  Среди  множества  рисунков  диких  и 
домашних  животных,  сцен  охоты,  ритуальных  танцев  изображения  солнцеголовых  божеств  и 
солярных  знаков  учёные  датируют  самыми  ранними..  Солнце,  по-видимому,  было  верховным 
божеством,  нет  сомнений  тому,  что  эти  изображения  были  связаны  с  функционировавшим  в  эпоху 
бронзы в Тамгалы святилищем поклонению солнцу, со своим алтарём из крупных скальных блоков.  
Культ Солнца был древнейшим культом многих народов, который фигурировал и в качестве культа 
огня, так как мифология в архаических культурах была тесно сопряжена с верой в силу стихий, как: 
огонь,  воздух,  вода,  земля  и  др.  Огонь  зачастую  наделялся  сверхъестественными  качествами,  и, 
прежде  всего  способностью  очищать  человека.  Известны  различные  обряды  очищения,  в  которых 
основную  роль  играл  огонь.  Так,  Геродот,  описывая  обычай  массагетов,  сообщает:  «Из  богов  чтут 
только  солнце,  которому  приносят  в  жертву  лошадей.  Смысл  жертвы  этой  то,  что  быстрейшему  из 
всех  богов  попадает  быстрейшее  животное».  В  другом  месте  он  приводит  письмо  массагетской 
царицы  Томирис  Киру,  захватившему  её  сына:  «...Возврати  мне  моего  сына  и  удаляйся  из  нашей 
страны...  Если  же  не  сделаешь  этого,  клянусь  солнцем,  владыкой  массагетов,  я  утолю  твою  жажду 
кровью» [6, с.216].  
Атрибуты  солярного  культа  имело  широкое  распространение  по  всей  территории  Казахстана.  В 
курганах  каменные  гряды  всегда  были  открытые  «выходом»  на  восток».  Поскольку  значительная 

жүктеу/скачать 3,24 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: