Абай және А. Янушкевич: қазақ пен еуропалық мәдениет арасындағы көпір

жүктеу/скачать 75 Kb. бет 1/2 Дата 05.05.2023 өлшемі 75 Kb. #90096

Абай және А.Янушкевич: қазақ пен еуропалық мәдениет арасындағы көпір. 1. Мәдени мұраны сақтау және абайтану. 2. А.Янушкевичтің қазақ даласындағы гуманистік қызметі; 3. А.Янушкевич шығармаларындағы қазақ болысының, сұлтандарының, билерінің, батырларының бейнелері. 10 тамыз Абай күні ретінде аталып өтіп, мемлекеттік атаулы күндер тізіміне енгізілді. Ұлы ақынға деген жоғары құрмет – ұлттық руханият пен әдебиетті дамытудағы тарихи қадам, сөз өнеріне деген құрмет деп санаймыз. Біз ақын әлемін тануға, оның "тұтас адам" туралы идеясын зерттеуге көңіл бөлдік, оның шығармашылығын еліміздің қарқынды дамуы үшін басшылыққа ала бастадық. Француз ғалымдары Джокелин Перер мен Мариван Перер Абай идеяларының мағынасын талқылау үшін әлемді "адамзаттың ойшылы" деп танылған және Қазақстанның бренді болып табылатын бірегей философымызбен таныстыра бастады. Мемлекет Басшысы Қасым-Жомарт Тоқаевтың "Абай және ХХІ ғасырдағы Қазақстан" атты іргелі бағдарламалық мақаласы Ұлы даланың көрнекті ойшылы және ағартушысы Абай Құнанбаевтың мерейтойын мерекелеудің басталуы мен стандарттарын ғана емес, сонымен қатар Елбасының Қазақстандық бірегейлік негіздерін қалыптастыру және қоғамдық сананы жаңғырту жөніндегі бағытының логикалық жалғасы болды. Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың "Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру" бағдарламалық мақаласында "біздің ұлттық салт-дәстүріміз, тіліміз бен музыкамыз, әдебиетіміз бен той салттарымыз, бір сөзбен айтқанда, ұлттық рухымыз мәңгі бізбен бірге болуы тиіс", сондай-ақ "Абайдың даналығы, Әуезовтің ғұламалығы, Жамбылдың жырлары, Құрманғазының сиқырлы әуезі, аруақтың Мәңгілік үні"деп нақты айтылған. Елбасы жаңа тұрпатты жаңғыртудың бірінші шарты ретінде "өз мәдениетін, өзіндік ұлттық кодын сақтауды" айқындады. Сондай-ақ Елбасының "Ұлы даланың жеті қыры" атты келесі мақаласында қазіргі әдебиеттегі, музыкадағы, театрдағы және бейнелеу өнеріндегі ұлы ойшылдар, ақындар мен билеушілер бейнелерінің галереясын қалыптастыру туралы айтылады. Олардың арасында қазақ жерінің данышпан ұлы және жаһандық ауқымдағы тұлға Абай Құнанбаевқа ерекше орын берілген. Елбасы айтқандай: "Абай-қазақ халқының рухани қазынасына баға жетпес үлес қосқан ғалым ғана емес, сонымен қатар мемлекеттіліктің қалыптасу жолында шексіз қызмет еткен кемеңгер тұлға. Абай-әлемдік деңгейдегі ойшылдар арасынан шыққан ғажайып тұлға". Шынында да, Абай Құнанбаевтың данышпандығының ауқымы шексіз, ол философ, ақын, ағартушы, жаңа ұлттық әдебиеттің негізін қалаушы, тамаша аудармашы, композитор, патриот, ағартылған ислам негізінде еуропалық және орыс мәдениетімен жақындасу рухында мәдениеттің реформаторы ретінде біздің тарихымызда жарқын із қалдырды. Әр халықтың бүкіл әлемге оның мәдениетін, дүниетанымы мен философиясын білдіретін танымал тұлғалардың алтын қоры бар. Олардың арқасында ұлттық өнердің жауһарлары пайда болып, ғылым мен техникада жаңалықтар ашылуда. Ұлылардың есімдері - оларды өсірген халық пен жердің бет-бейнесі. Абайдың арқасында бүкіл әлем Қазақстан туралы терең мәдениеті бар ел ретінде айта бастады. Шетелдіктер Қазақстанды Абайдың есімімен тануда. Баға жетпес мұраның жаңа қырларын ашып отырмыз, біз, қазақстандықтар, жаңа шынайылық жағдайында өсиеттер мен қара сөздердің өзектілігі мен қажеттілігін сезіне аламыз. Біз тағы бір мәрте Абайдың заман мен уақыттан тыс екендігіне көз жеткіземіз. Ұлы философ қайтыс болғаннан бері 100 жылдан астам уақыт өтті, бірақ оның ойлары қазіргі әлемде де өзекті. Абайдың шығармашылық мұрасын идеологиялық тұрғыдан қайта қарастырып, оның өлмес шығармаларын оқитын кез келді. Президентіміз Қасым-Жомарт Тоқаев: "Абайды тану-өзін-өзі тану. Өзін-өзі білу үздіксіз даму мен білім, сонымен қатар даналық береді. Бұл зияткерлік ұлттың рецепті. Осыған байланысты Абайдың сөздері ұрпақтардың бағдарына айналуы керек екені анық". Ұлы Абай данышпан сияқты өз заманынан озды. Қазіргі қазақ тілінің жаратушысы және өз жерінің патриоты, ол ғасырлар бойы әдебиеттің, мәдениеттің, тілдің даму векторын қалыптастырды. Сондай-ақ, ол тек бағытты көрсетіп қана қоймай, дамуға қуатты серпін берді. Идеяларымен және әрекеттерімен бірнеше халықтардың мәдениетіне елеулі әсер еткен адамдар бар. Осындай көрнекті қайраткерлердің ішінде қазақтар, орыстар, белорустар үшін есімі бір мағыналы революционер, ақын, этнограф, саяхатшы және жазушы Адольф Янушкевич бар. Оның келесі ғылыми еңбектері кеңінен танымал: «Күнделіктер мен қырғыз даласына саяхаттан хат» кітабы, «Қырғызстан», «Сібір сапарының күнделігі» өлеңдері. Оның шығармалары бірнеше тілге аударылған. Оның күнделіктері мен хаттары зерттеушілер мен тарихшылар үшін баға жетпес қазынаға, деректі деректер жинағына айналды. А.Янушкевичтің хаттары мен күнделіктерінің айтарлықтай артықшылығы оның қазақ болыстарының, сұлтандарының, билерінің, батырларының жарқын да есте қаларлық бейнелерін жасағанында. Адольф Янушкевичтің өмірі екі түрлі кезеңнен тұрады: бірінші кезең – 1831 жылға дейінгі – туған жерінде өмір сүрген кезең, екіншісі – ұлт-азаттық көтеріліске қатысқаны үшін қамауға алынған 1831 жылдан кейінгі кезең. Киевте 1832 жылы 3 наурызда сот шешімімен Адольф Янушкевич атағынан айырылып, мүлкі тәркіленіп, Сібірге жер аударылды. 1833 жылы мамырда Тобылға, сол жылы 10 желтоқсанда Есіл ауданының Желяково селосына жіберілді. 1835 жылы Есілге қоныстануға рұқсат алды. Ол кезде қала жер аударылған поляктарға толы болатын. Ол осы қалаға жер аударылған романтик ақын Густав Зелинскиймен танысады. Екеуінің әңгімесі жақсы өтіп, жақын дос болып кетті. Бірақ көп ұзамай Зелинский туған жеріне оралды. Екеуі бір-бірімен хат жазысқан. 1841 жылдан бастап Адольф Янушкевич Омбы облыстық сотының кеңсесінде жұмыс істеді, ал осы жылдың күзінде «Сібір қырғыздары» (қазақтар) шекара басқармасының бастығы қызметіне ауыстырылды. Мұнда ол алдымен қазақ тілімен танысып, қазақ даласына іссапарларды бастайды, «Қырғыз заңын құру жобасы» комитетінің хатшысы болып тағайындалады. 1843 жылы маусымда қазақ жеріне алғаш рет келген Адольф қазақ даласына ғашық болды. 2 маусымда анасына жазған хатында ол осы сапардан алған әсерлерін жазады. «Аю, елік, марал, елік мекендеген жасыл ағаштармен көмкерілген биік тауларды асып, Еуропада ешкім көрмеген ғажайып өзендерді кешіп өттім, мұнда 12 жыл бойы естімеген бұлбұлдың сайрағанын тыңдадым. Мұнда мен өз жеріне мыңдаған киіз үй тіккен көшпелі қырғыздарды, үйір-үйір жылқысын, үйір-үйір түйе мен қойын көрдім. 1845 жылы Янушкевич қайтадан қазақ жеріне келді. 1846 жылы шекарашы генерал Вишневский басқарған экспедиция құрамында Омбыдан қазақ жеріне ұзақ уақытқа келген. Бұл туралы Янушкевич 1846 жылы 8 мамырда анасына жазған хатында айтқан. «Қазір мен шет елдерге барамын. Қырғыз даласының бір бұрышында көшпенділермен бірге тұрғым келеді. Онда мен қару алып, өзендерді жүзіп өтіп, жабайы атқа мініп, әлі бірде-бір поляк аяқ баспаған таудың басына шығамын. Бірақ мен бұл сапардан қорықпаймын. Мен Құдайға сенемін және әлемдегі ең керемет аналардың бірі маған осыны тілесе, мен әрбір қадамымды сеніммен жасаймын», - делінген хатында. Құрамында А.Янушкевич бар экспедиция тобын оның досы Виктор Ивашкевич басқарды. Ол поляктар «Қара ағайындылар» деп аталатын құпия қоғам құрғаны үшін, «күмәнді өлеңдер мен әндер» жазғаны үшін тұтқынға алынды. Экспедицияның алғашқы күнінен бастап Янушкевич күнделік жазып, туыстары мен достарына хат жолдады. Маусым айында інісі Януариге жазған хатында ол былай дейді: «Осы жердегі қырғыздар бір айдан астам уақыт бұрын қыстауларын тастап, қоныс аудара бастады. Олар үшін үйден немесе қараңғы жерге түйе мініп, бар жүкті тасып, алдынан мал айдаудан асқан бақыт жоқ. Көшпелі халық қыс басталғанда ғана көшуді тоқтатады. Көшпелілердің өмірінде де қиыншылықтар аз емес». Янушкевич бірнеше қазақ ауылында болып, біраз қиындықтарды көрді. Ол мұны былай сипаттайды: «Бос уақытымда жақын маңдағы ауылдарды аралап, даланың тыныс-тіршілігін, біздікі мен олардың айырмашылығын көргім келді. Сонда қарапайым үйлердегі шопандардың мұңды жүздерін көріп қынжылдым. Қойшылар өте кедей болғандықтан, жоқшылықтан қажыған. Байлар ақ киіз үйде отырса, кедейлер қара киіз үйде шешек, қотырмен ауырған балалар көп. Білімі жоқ бақсылар мен жалған емшілер көп. Ауыр дертке шалдыққан адамдарды көргенде жүрегің сыздап кетеді». Янушкевич қазақ даласына жасаған сапарларында әртүрлі әлеуметтік топтардың өкілдері туралы өз бақылауларын ғана емес, сонымен бірге қазақ халқының шығу тегі туралы аңыздарды, мифтерді, ертегілерді де жазып алған. Міне, солардың бірі. Түркияда түрлі-түсті адамдарды, яғни қызыл, сары немесе басқа түсті дақтары бар адамдарды қаладан қуып шығу дәстүрі болған. Содан кейін сұлтан қуып жіберуді бұйырған Якуб пайғамбардың ұрпағы ала-құла (алаш) бір адам пайда болды. Жер аударылған адам тонаумен айналысқан, қаңғыбастардың үлкен тобы болған. Содан Сұлтанның сүйікті ұлы ауырып, қайтыс болды. Оны тірілту үшін елдің түкпір-түкпірінен емшілер жиналды, бірақ оны ешкім жасай алмады. Сол кезде осыны естіп, Алаш келіп, сұлтанды тірілтеді. Ризашылығы үшін әкесі Тархандық, яғни бекзаттық дипломын береді. Алайда, Алаш елінде қалмай, өз тобымен Түркиядан шығып, Парсы арқылы Хиуа төңірегіне дейін жетіп, сол жерде қайтыс болды. Оның ұлдары үш жүз адамнан тұратын бандыларымен хиуандықтарды тонады. Олар үш өзеннің жағасында көшпелілерге айналғанда, Хиуа билеушісі оларды дұрыстап жеңгісі келіп, үлкен күшпен оларға қарсы шықты. Бұл ниетін естіген банды өзінің ақылды, шешен бірнеше билерін аттандырды, олар ең жақсы киім киіп, ашулы монархқа қарай жылжиды. Олар аттан түсіп, сондай әдемі сөздермен қарсы алып, ұзақ және мәнерлі сөйлегені сонша, олардың шешендігі мен даналығына бағынған хиуалықтар: «Әй! Демек, сендер қаззап емес, казаксыңдар! (Сендер бұзақы емес, қарақшы емес, жақсы адамдарсыңдар, өйткені казак деген күшті, батыл дегенді білдіреді; біреу өзін ақылды етіп көрсетсе: а! Казак!). Казактардың аты осыдан шыққан. Олардың үш өзен бойын кезіп жүргенін байқаған соң: «Ой, мынау сендер үш Ордасыңдар: үлкен, орта және кіші!» Осыдан Орданың үш аты шыққан. Хиуалықтар олардан тарханизм дипломын тартып алмақ болды. Кейін олар ары қарай жылжи бастады, Торғайда ұзақ көшіп жүрді. Бірақ олар көбейген кезде, олар қысылып қалды, олар даланың әр жақтарын басып алды. Құнанбайдың атасы да Торғайдан қоныс аударған. Үйсін, арғын және алшын үш Орданың негізін салушы, олардың басшылары болды. Бірақ үйсіндер Ташкент арқылы үш өзеннен өтіп, Жетісуда қалды. жүктеу/скачать 75 Kb. Достарыңызбен бөлісу: