Абай және А. Янушкевич: қазақ пен еуропалық мәдениет арасындағы көпір
жүктеу/скачать 75 Kb.
|
1 2
| Янушкевич бізге Абылай хан туралы жазбалары мен мәліметтерін де қалдырды.
Абылай жас кезінен басқаша аталып, Хиуада кезіп жүрген атақты әулеттің мүшесі болған. Бірақ сол жерге әлдебір затты лақтырып жіберіп, «із-түзсіз» жоғалып кетті де, Ақмола облысының бір жерінде қырғыз байларының қарапайым жұмысшысы болды. Сол қырғыздан бір қызды ұрлап әкетіпті, оны қалай табамыз деп бас қатырған кезде Абылай қызды табуға міндеттенеді. Табыннан бірнеше жақсы жылқыларды таңдап алып, далаға аттанды да, алтыншы күні ұры мен қызды қуып жетіп, екеуін де иесіне әкеледі. Содан бері қырғыз оған көңіл бөліп, киіндіріп, шолақ бие берді. Бұл кезде Қыпшақ Сырымының басшылығымен жабайы тас қырғыздарға қарсы жорық жүріп жатты. Абылай он жауынгерден құралған отрядқа қосылды. Жорық кезінде Сырым қасына келіп: «Сен неге үлкен әулеттің баласысың, неге шолақ бие мініп жүрсің?» – дейді. «Сіз қателесесіз, – деп жауап берді Абылай, – мен үлкен әулеттің баласы емеспін, қарапайым қырғызмын, жұмысшымын, басқа ештеңе емеспін. Сырым ұзақ уақыт бойы оны жақсы танитынын, отбасының алдында әкесінен, тіпті атасынан қалған міндеттері бар екенін, оған алғыс айтқысы келетінін айтып, оны мойындауға көндіруге тырысты. Оның шығу тегіне сәйкес деңгейде; ақыры, талап пен өтінішпен жұмсарған Абылай үшінші күні сырын ашты. Сонда Сырым оған: «Мені тыңда, мен сені ұлы адам етемін. Ертең мен соғыс кеңесін шақырамын, қалай әрекет етуіміз керек деген пікірімді айтсам, сен менің пікірім ақымақ деп батыл айтасың, мен бұған ашуланғанда қамшыңды ұстап, мені ұруға ниет білдіресің. Мен айналып жүгіремін, ал сен менің соңымнан жүгіресің. Солай болды. Қырғыздар әлдебір ақымақ олардың басшысына қол көтеруге батылы барғанын көріп, көздерін бақырайтып жіберді. Барлығы жындыны ұстауға асықты. Тоқтаңдар, — деп айғайлады Сырым, — мынау осындай.... баласы, олай істеуге батылы барғанында таң қаларлық ештеңе жоқ. «Содан кейін қырғыздар рыцарь мен оның биесіне құрметпен қарады. Сол күні жауға жақындаған Сырым әскерін төртке бөліп, олардың бірін, яғни сақшыларды Абылайға беріп, ұрыс кезінде қалай әрекет ету керектігін жасырын түрде үйретеді. Янушкевич өз хаттарында қазақ руларының көсемдері, халық батырлары, ақын-жыраулары туралы жиі жазады. Сұлтандар ерекше тап – ақсүйек (ақ сүйек) болып табылады және олар ежелгі хандардан, дәлірек айтсақ, Шыңғыс ханнан тарайды деп есептейді. Қарапайым қырғыздар руға (ру), ал олар отрядтарға (тайпа) және бөлімшелерге бөлінеді. Мысалы, Жағалбайлының он екі ұлы болды: Манутан және басқалары, яғни Жағалбайлы руы тайпаларға: Манутан, т.б. бөлінді, бірақ Манутанның да Тарақтын сияқты ата-бабасының атын алып тараған балалары болды. , т.б. Қарттар қашанда құрметке бөленеді. Жағалбайланың кіші ұлдарының ұрпақтары манутан ұрпақтарына үлкен құрметпен қарайды, кейде олар болмаған кезде тіпті отыруға да батылы бармайды. Мұхаммедтің ұрпақтары Қожа деп аталады, олар басқа руға жатпайды және өте құрметті. А.Янушкевич ағасына жазған хаттарында Семей маңындағы Шыңғыстау тауларында болып, табиғатқа, дүниені дүр сілкіндірген Шыңғыс ханға деген сезімін суреттейді. Ол былай деп жазады: «Құрметті ағайын! Біз Шыңғыстау тауларының арасындамыз. Бұл менің қырғыз даласында екі ай бойы аралаған үшінші таулар: Алатау, Тарбағатай және Шыңғыстау, Еуропалық Альпі, Апеннин және Карпат тауларының азиялық апалы-сіңлілері менің алдымда төменгі қабаттарымен кезектесіп көрінді, оңтүстіктен солтүстікке қарай жүреді. Қазірдің өзінде маған Алатаумен салыстырғанда Тарбағатай таулары ергежейлі болып көрінсе, бүгінде Тарбағатайдың іргесіндегі Шыңғыстау таулары түйенің қасына қойылған қошқарларға ұқсайды. Бірақ егер біріншілері мені өзінің ұлылығымен және жомарт табиғатының алуан байлығымен баурап алса, екіншісі саяхатшыны жабайы сұлулығымен таң қалдырса, соңғысының да мен үшін өзіндік, одан кем емес сүйкімділігі бар. Өйткені, Шыңғыс ханның есімі оларға мәңгілік шынжырланған және осының өзі, әсіресе менің көзімше, олардың шыңдарын көтеріп, әлдебір тылсым күш пен ұлылықтың нұрлы тәжімен қоршап тұр. Кәрі Азияның осы бір алыбына тәнті болып, оның атымен аталатын тауларға келгенде мен оның артында қалған іздерін іздедім. Бірақ олардың омыртқасын жауып тұрған тас пен тастардан бекер сұрадым. Бірде-бір ескерткішті еске түсіретін бірде-бір ескерткіш - оның осы бөліктерде болуы туралы бүгін ештеңе айтылмайды. Мен көп адамнан сұрадым, бірақ адамдар да ол туралы өлі тастардай ғана біледі. Шатқалдан шатқалға қарай көшіп жүрген, осы жақтарға жақында ғана келген қонақ–қырғыз өзінің даңқты бабасы туралы сұрақтарғ «бесписьменный киргиз на все вопросы о своем прославленном предке отвечает «ким биледы?» жауап береді. Міне, қаншама мемлекетті күлге айналдырған, жер жүзіне қаншама адам қанын ағызып, аласапыран құйрықты жұлдыздай артына ашаршылық, індет, бақытсыз адамзатты азаптайтын мыңдаған апаттарды ұзақ уақытқа қалдырған адамның даңқы осында. Алайда қырғыздар Шыңғысхан туралы мүлде естіген жоқ деп ойламаңыз. Керісінше, бәрі келісіп алғандай, өзінің қыстаулары осында деп мәлімдейді, ал сұлтандар, қырғыз ақсүйектері өздерінің ата-бабалары-хандары арасында Азияның қуатты билеушісінің атын мақтанышпен атайды. Аягөзден Зелинскийге 11 маусымда жазған хатында: «Барақ сұлтан мен Құнанбай би туралы бірер сөз айтайын. Барақ сұлтан – Шыңғыс ханның ұрпағы. Ол мықты, өнегелі адам, өте текті отбасынан шыққаны анық. Табиғат жаратқан жан даланың Гераклындай. Оның ақыл-ойы, талапшылдығы, қайсарлығы қандай. Ол рыцарьлық дәстүрде өскен феодалдық кезеңдегі баронның баласы іспетті. Ешкім олай садақ ата алмайды, ешкім олай ата алмайды... Жарыс - қырғыз турнирі. Аңшылық пен тонау арқылы даңқы далаға тарады. Құнанбай би Барақ сұлтаннан сәл үлкен. Ол да дала атақтыларының бірі. Қарапайым қырғыздың баласы, жаратылысынан дарынды Құнанбай – тамаша шешен, есте сақтау қабілеті жоғары, халқының қамын ойлайтын, қырғыздар үшін дала заңдарын, орыс жарғысын жақсы білетін адам. Ол өте адал қазы және діндар мұсылман. Бай да, кедей де, кіші де, кәрі де Құнанбайдан ақыл сұрайды. Қазақ халқының ең бір мықты тобының бірі Тобықты руынан болысына сайланған Құнанбай би өз міндетін асқан шеберлікпен, күшпен атқарады. Оның әрбір өсиеті, әрбір сөзі екі еселенген күшпен орындалды. Құнанбай – әйтеуір, сөйлейтін машина, жүргізілмеген кезде ғана жұмысын тоқтататын сағат. Оянған бойда тілімен сөйлеп, ұйықтап кеткенше шаршамай сөйлейді. Әр минут сайын қырғыздар оған кеңес сұрап келеді, ал ол штативтен хабар тарататын оракул сияқты, жиі екі жағын қолымен сүйеп отырады; әрбір үш сөзге шариғаттан бір үзінді, есте сақтау қабілетінің таңғаларлығы сонша, үкіметтің барлық жарлықтары мен өкімдерін кітаптан оқып отырғандай келтіреді. Янушкевич өзінің күнделігінде қазақ даласының табиғатын өте шебер суреттейді. Мысалы, оның 16 маусымдағы жазбасында: «Мен Айтөбенің құмды тауының үстінде атқа мініп бара жатқанмын. Біздің топтағылардың бәрі сұлулыққа таңғалғаны сонша, олар бір уақытта: «О, қандай сурет!» деп айқайлай жаздады. Дүниеде тіпті осыған ұқсайтын керемет бар ма деп ойлаймын. Біздің көз алдымызда қол жетпейтін судың айнасы. Бұл қалың қамыспен қоршалған таңғажайып қырғыз көлі, Алакөл көлінің бір көрінісін тамашалау үшін әркім өте алмайды. Күн сәулесі толқындардың үстіне шағылысып, көлдің ортасындағы аралдың көрінісін көрсетеді. Бұл Арал төбе. Бұл арал тылсым күштердің сарайына ұқсайтын немесе осы аралда су иесі өмір сүретін сияқты. Бұл жерде бірде-бір Колумб ескекке тиген жоқ. Сол жақта – Тарбағатайдың сілемдері, алыстан, оң жақта – Алатау, басынан аппақ қар түспеген. Міне әдемі пейзаж! Кең байтақ дала, мөлдір су, мөлдір аспан кез келген ақынды шабыттандырады. Адольф Янушкевичтің күнделік жазбаларынан оның халық шығармашылығына, аңыз-әңгімелерге, музыкаға қатты қызығатынын байқауға болады. Мысалы, кезінде атағы шыққан, кейін ұмыт болған қарт Түбек ақынды айтады. Қарапайым халықты қанаған болыс пен жергілікті билеушілерді сынаған дала ақын-жырауларының бірі Жазықтың поэзиясын да прозаға аударған. Адольф Густав Зелинскийге жазған хаттарында Орынбай мен Жанақ ақындардың айтысы туралы жазған. «Ұрыс басталды. Киіз үйде құлаққа ұрып тұрған үнсіздік. Олимпиада ойындарындағыдай екі ақын айтысқа түседі. Бір ауыз сөзбен шабуылдаса, екіншісі оған жауап ретінде шебер қорғанып, бірте-бірте екеуінің де шабыты оянып, үйреншікті шайқас басталады. Қазір бұл өте таңғажайып көрініс». Осыдан кейін Адольф Янушкевич қазақ халқы туралы, оның болашағы туралы тамаша ойларын жазды. «Мен олардың арасында өмір сүрдім, олардың жабайы, варвар деп саналатын дала тұрғындары ретіндегі өмірін естідім және көрдім». Осыдан бірнеше күн бұрын бір-бірімен жанжалдасып жатқан екі партияның дау-дамайына куә болдым. Дала шешендерімен салыстырғанда Демосфендер, Цицерондар елеусіз. Ал бүгін оқуды да, жазуды да білмейтін, талантымен таң қалдырған ақындарға тап болдым. Олардың айтқандары менің жанымды, жүрегімді елжіретіп жіберді. Ал олар варварлар ма? Ал бұлар тек мал бағу үшін жаратылған адамдар ма? Жоқ бұл олай емес!» Литература: 1. Абай Құнанбаев// Монография // Мұқанов Сәбит. Таңдамалы шығармалар//Он алтыншы том. – Алматы: Жазушы, 1980. 2. Адольф Янушкевич «Дневники и письма из путешествия по казахским степям»//Простор, №4, 2019 3. Е.И. Григорьев Прометей великой степи / Издательство ВКГТУ, Ассоциация выпускников УКСДИ – ВКТУ – ВКГТУ «Алтын бесік».- 4-е изд., перераб. - Усть-Каменогорск, 2005. жүктеу/скачать 75 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|
1 2