Абай өлеңдері Түрік әлемінде 1
жүктеу/скачать 65,5 Kb.
|
1 2
Байланысты:Мақала 1
|
Абай өлеңдері Түрік әлемінде 1Картаева А.М.,2 1Аманжолов университеті, Өскемен қ., Қазақстан e-mail: kartaeva2011@mail.ru 1Аманжолов университеті, Өскемен қ., Қазақстан e-mail: ХІХ ғасыр Абай Құнанбаев – қазіргі қазақ әдебиетінің маңызды өкілі. Әдебиет пен қоғам өміріне қатысты жаңашыл ойларымен кейінгі қазақ зиялыларына үлгі болды. Атақты жазушылар Шыңғыс Айтматов, Гете, Толстойлармен салыстырғанда Абай (Ибраһим) Құнанбай – сирек ақын-жазушылардың бірі. Әсіресе, қазақ әдебиетінде жаңа дәуір ашқан Абай қазақ мәдениетін ғана емес, әлемдік мәдениетті де жоғары бағалады. Сондықтан 1995 жылы ЮНЕСКО бүкіл әлемде Абай жылы деп жариялады. Абай философ, өз халқының жолбасшысы. Олар өз халқының жақсы жақтарын айтып қана қоймай, қажет болған жағдайда өз халқының осал тұсын, қателігін, кемшілігін сынап отырады. Абай өлеңдері мен шығармаларында әйелді қорлау, ұрлық, күншілдік, жалқаулық, білімсіздік сияқты келеңсіз сипаттар өткір сынға алынып, бұл сын кейіннен қазақ зиялылары мен халқының санасын көтеруде маңызды рөл атқарды. Абайдың «Қара сөздері» мен өлеңдерінде сынағандары сол кездегі қазақ халқына ғана емес, күллі түркі мұсылман әлеміне ортақ мәселе. Сондықтан Абай өз шығармаларымен, ой-пікірлерімен бүкіл түркі халықтарының мәселелерін айтып, оның шешу жолдарын ұсынды [1,3]. Сондықтан да Абай тек қазақ халқының ғана емес, күллі түркі әлемінің аса маңызды ойшылдарының бірі. 1995 жылы ЮНЕСКО бүкіл әлемде Абай жылы деп жариялады. Зиялы Абайды әлемге осылай танытты. 1990 жылдардан кейін Абай және оның шығармашылығы түрік әдебиетінде үлкен орын алды. Түркияда Абай саябағы, көптеген көшелер, мектептер салынды. Абай Құнанбаев туралы түрлі ғылыми кездесулер өтті. Түрік зерттеуінде Құнанбай да, Абай да айтылады. Қазірге дейін Абайдың өлеңдері, аудармалары, қара сөздері Түркияда да танымал. Түрік ғалымдары Абайды, оның шығармаларын көп зерттеген. Абайдың қара сөздері, өлеңдері халқымыздың рухын асқақтатып, дүние жүзіне таралды. Абайтанудың алғашқы үзінділері өткен ғасырдың басынан бастау алғаны белгілі. Абайдың классикалық стилі туралы Ахмет Байтұрсынов: «Сөз аз, мағынасы көп, терең. Абай не жазса да тамырға, ішкі сырға, қасиетке бой алдырмай жазды»,- деп ақынның бай шығармашылығын осылай бағалаған. Қазақ халқының қамын ойлаған Абай халықтағы сан алуан құбылыстарды айыра білуді шыншыл, шешендікпен айтқан. Жақсылықты дәріптеп, жамандықты айыптайды. Абай атамыз айтқандай: «Өсек, өтірік, мақтаншақ, еріншек, бекер мал шашпақ» бүгінде көбейіп барады. Мұның барлығына қоғам саласындағы келеңсіздіктердің көбеюі себеп дер едім. Ащы шындық екені рас, десе де, халық тәрбиесі, ұлттық құндылықтарымызды саясатқа, жастар тәрбиесіне қажетті бойтұмар етіп кию мүлде ұмыт болды. Ұлы ақын Абай өлеңдері түрік әдебиетінде кеңінен танылғанып жоғарыда айтылған болатын. Көптеген түрік ғалымдары, әдебиетші-аудармашылары түрік әлеміне қазақтың ұлы ақыны Абайдың шығармашылығын, соның ішінде қара сөздерінен бөлек, өлеңдерін кеңінен аударды. Адамдардың бойында рухани-адамгершілік қасиеттердің болуын, олардың санасына, ой-өрісіне, таным-түсінігіне, ақыл-ойына, ғибратты дүниесіне тікелей байланысты. Аба йдың осы тақырып төңірегіндегі шығармашылығы түріктердің әдебиет әлеміне, кітапсүйер қауымына өтімді болды. «Адам боп келдім өмірге, адам боп өтсем деп едім» деп ақын жырлағандай, жастардың ар-ожданы мен рухани байлығын сақтау да қажымас қайрат пен табандылыққа байланысты. Абайдың «Қара сөздері» мен өлеңдеріндегі көтерілген мәселелер тек қазақ халқына ғана емес, күллі түркі мұсылман әлеміне ортақ мәселе. Демек, Абайдың өз шығармалары мен идеялары ол бүкіл түркі халықтарының мәселелерін айтып, олардың шешу жолдарын ұсынған деуге саяды. Сондықтан да Абай тек қазақ халқының ғана емес, күллі түркі әлемінің маңызды ойшылдарының бірі. Елімізде Абайды тану үшін ғылыми зерттеулер социалистік режим орнағаннан кейін ғана мүмкіндік тауып, құндылыққа ие болды. Төңкеріске дейін Абайды танып-білу туралы зерттеу, оның шығармашылығы туралы зерттеу болған жоқ деп айта алмаймыз. Бірақ бұл зерттеулер жеткіліксіз болды, мәселеге тиісті мән берілмеді. Абайдың өлеңдерінің жалпы шығармашылығының әдебиетке, халық арасына танылуы үш түрлі үлгіде. Оның халық арасында алғаш тарағанын есте ұстаған жөн. Біріншісі – өлеңдерді баспалар арқылы тарату; екіншіден, көпшілік алдында яғни жатқа айту арқылы тарату: үшіншісі – қолжазбаларды әртүрлі тәсілдермен көшіру. Осылайша ақынның өлеңдері мен шығармаларының қоғамға жеткізілуі қамтамасыз етіледі. Оның шығармашылығы мен стереотиптік сөздерінің бізге жетуіне мүмкіндік беретін осы дереккөздерді білуіміз керек. Революцияға дейін қай ақындар белгілі болды, Абайдың қандай шығармалары баспалар арқылы белгілі болды дегенге тоқталайық. Қазақ әдебиетінің ең ірі өкілі Абай талай жастарға тәлім-тәрбие берді. Ысақтың баласы Кәкітайды (Абайдың немере інісі, Ысақ) атап өту керек. Кәкітай Абайдың өлеңдерін жинақтап, 1909 жылы Петербургтегі баспаханада басып шығарады. Осы хақында ғалым Әли Қаймақ «Kekitay, şiirleri kendince düzene sokmuştur. “Oy tuvralı/Düşünce Hakkında”, “Özi tuvralı/Kendi Hakkında”, “El tuvralı/Memleket Hakkında”, “Ğaşıqtıq tuvralı/Âşıklık Hakkında” gibi konu başlıklarına ayırarak, bestelenen şiirleri içeriklerine göre de sınıflandırmayı amaçlamıştır. Abay sağlığında şiirlerini bu şekilde toplamamıştır. Eserlerini bu şekilde toplayacak bir kişi de yoktur. Dışardan bir redaktörün şairin isteğine göre onun eserlerini kendince sınıflandırması, ilmi redaktörlük açısından doğru değildir. Bunlar dış etkilerle, güçlü müdahalelerle yapılan çalışmalardır. Abay’ın şiirlerinin mazmunlarına bakacak olursak “Oy tuvralı/düşünce” bölümünde kendi hakkındaki sözleri dile getirir. “Aqındıq Tuvralı /Şairlik Hakkında” bölümünde şairlikle ilgili fikirleri; “Gaşıqtıq tuvralı/Aşk Hakkında” şiirlerinin içerisinde gönül ilişkisiyle ilgili lirik şiirleri yer almaktadır ve bu bölümlerde de karışıklıklar vardır»[2],-деп атап өтеді. Ал зерттеуші-аудармашы Ашур Оздемир болса, «Elbette bu dönemde Abay’ın “Jaz/ yaz” gibi birkaç şiirinin 1890 yıllarında Omsk’ta “Dala Velayatı/ Bozkır Vilayeti” gazetesinde yayınlandığını söylememiz gerekir ve bu yıllarda Abay kendisi hayattayken “Jigitter, Oyın Arzan, Külis Kımbat/ Gençler, Oyun ucuz, Gülüş kıymetli” adlı bir şiirini Jüsipbek adlı biri kendisininmiş gibi göstererek Kazan yayınevi vasıtasıyla bir külliyatın başına koyar. Bu yayınevinde zengin bir kişiye yazdığı selam mektubunda; Bizlerge oyın arzan, külki qımbat, Nerse ğoy eki türli sır men sımbat. Bizlere oyun ucuz, gülüş kıymetli, Her neyse ya iki türlü sır ile erdem diyerek Abay’ın uzun sanatsal şiirini, edebî bir esere yerleştirmiş; kendisi bastırıp yayınlatmıştır »[3,101],- деп тоқталады. Қорыта айтқанда, революцияға дейінгі Абай өлеңдерінің жарық көруі, әсіресе, хрестоматиялық басылымы аса құнды, тарихи қызмет болды. Кәкітай басылымдары Абайдың көптеген өлеңдерінің бүкіл Қазақстанға таралуына мүмкіндік бергені сөзсіз. Шығармаларының бәрі жарық көрмесе де, таңдап, жарық көрген өлеңдерінің арқасында Абайды Батыс Қазақстан халқы, Сыр өзенінің төңірегіндегілер, Аладағы елі және бүкіл орталық Қазақстан халқы құрметті ақын ретінде тани бастады. Абайдың осы алғашқы хрестоматияға енбеген кейбір өлеңдері мен шығармаларына тоқталайық. Кекітай Қара лириканы толығымен Абай шығармаларынан алған. Одан кейін ақынның өмір салты, әкелік, достық, толғаныс, сағыныш туралы халыққа жеткізген өте ерекше, ғажайып өлеңдері, өкінішке орай, баспасөз беттерінен шықпай қалды. Мысалы, Абайдың сүйікті ұлы Әбдіррахман қайтыс болғаннан кейін ауырып, қайтыс болғаннан кейін шеберлікпен жазған өлеңдері. Кәкітай бұл өлеңдер Абайдың жеке ісі екенін айтты. Оны көп жылдар бойы баспаға бермей жүрді. Кейін Абайдың сол дәуір билеушілеріне қатысты өткір сындары жазылған өлеңдері мен қара сөздерін бірінші кезеңде басылымға жібереді. Абайдың әйгілі «Қараша, желтоқсанмен сол бір-екі ай» /«Kasım rüzgarı ile bu bir iki ay» атты екі шумағы, Кәкітай шығарған баспадан шыққан хрестоматиядан алынып тасталған. Кәкітайдың әдетте мұндай жырларды баспаға бермеуінің себебі анық [4]. Ондай шығармалар шығарылса, Абай сынаған осы кісілерге немесе олардың балаларына, аға-әпкелеріне халық ықылас білдірер деген оймен шығармаған. Осындай себептермен Абай шығармаларының жартысы Кәкітай басылымына енбей қалды. Революцияның алғашқы жылдарында Кәкітай басып шығарған бұл хрестоматияны Қазан мен Ташкентте жаңа қалпында басып шығарған редакторлар болды. Бұлар Кәкітайдың, тіпті Ташкенттегі басылымына да жаңалық қосқан жоқ. Түрік аудармаларында Абай өлеңдеріндегі “ölekşin/ leşin” сөзінің мағынасын ‘’büyük-küçüğün hepsi aynı’’ деп ит мағынасын өзгерткен. Er jigit tañdap tavıp, eppen jürsin, Töbetke ölekşenin beri bir bas Her yiğit seçip alıp, edebiyle yaşasın Köpek için leşin hepsi aynıdır Революцияға дейін және төңкерістің алғашқы жылдарында Абай өлеңдерінің халыққа таралуы тек баспасөз арқылы ғана болды деп айту мүмкін емес. Оның көптеген өлеңдерін композитор ақындар, жас-кәрі жаттап, ауыздан-ауызға таратқанын білеміз. Абайдың көзі тірісінде Семей губерниясының князьдіктері мен көршілес Ақмола Жетісу губернияларынан, тіпті көршілес жатқан барлық князьдіктерден Абай өлеңдерін жаттап алу үшін ғана келіп, туған жеріне тарататын өнер сүйер қауым болған. Олардың көпшілігі ерлер мен әйелдерді қамтиды. Абай төңірегіндегі Көкбай, Мағауия, Ақылбай, Еріп, Бейсенбай, Елмағамбет сынды ақындар мен зиялы сазгер ақындардың жырлауы арқылы Абай шығармаларының көбі жоғарыда аталған хандықтар мен уәлаяттарға ауызша тараған. Осылайша, Абай өлеңдері мен шығармалары губерниялық жәрмеңкелерде, базарларда, әр түрлі мереке, той сияқты ойын-сауық жиындарында жиі айтылады, халық арасында тез тарады. Сонымен қатар, Абайдың өмірі, өскен ортасы, есейген шағы туралы мәліметтер беріледі. Қазақ халқының ауыз әдебиеті мен жазба әдебиетінің тарихын бастаған ақын оқырмандар мен тыңдармандарға осылай таныстырылды [5,95]. Революцияға дейін және төңкерістің алғашқы жылдарында Абай мұрасын халыққа жеткізу жолында еңбек еткен көптеген адамдар оның шығармаларын көшіру арқылы өзгертті. Олардың кейбірі Абайдың өз ортасынан шыққан адамдар. Олардың ішіндегі ең атақтылары Көкбай, Ақылбай, Мағауия, Кәкітай сынды тұлғалар. Бұлардан бөлек Абайдың өз ауылы мен көрші ауылдардың біраз молдалары осы істі атқаратындар қатарында болды. Осы кезде Қазанның әскери борышын өтеуден қашып Абайды паналаған және онымен дос болған татар имамдары қазақ арасында өскен Сәбитхан, Кішкене молла, (Мұхаммед Керім), Махмұт (Кішкене молланың баласы) та таратуда маңызды рөл атқарды. Мүрсейіт, Самарбай, Ыбырай, Хасен, Дайырбай сияқты бала тәрбиешілері де Абай өлеңдерін көшіріп, көшіріп алған. Бір сөзбен айтқанда, уақыт өткен сайын Абай салған Абай үніне сан түрлі жолдар салынып, тәрбие тағылымы аталып өтілуде. Тек соны бағалай білу, дұрыс пайдалана білу керек. Әдебиеттер тізімі: 1.Абайдың туындыларын аудару хақында бірер сөз/Ж.Қамайұлы //Азия. -1993.-қазан. – (№42).-6 б. 2.Ali KAYMAK, Abay Kunanbay'ın 'Qalın Elim, Qazağım' Örneğinde Kazak Türkçesi Fiil Çekim Ekleri, Niğde Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, Adana 2007. 3. Aşur Özdemir, “Kazak Edebi Dilinin Kurucusu Kazaklar'ın Klasik Şairi Abay (İbrahim) Kunanbayulı (1845-1904)”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, S. 5, 1996, s. 189-201. 4. Muhittin Gümüş, Ahmet Güngör, “Abay’da İz Bırakanlar”, Ankara Üniversitesi TÖMER Türk Lehçeleri ve Edebiyatı Dergisi, Ağustos 1995, Sayı: 2, Ankara: 1-19. 5.Ислами Расул. Предисловие к книге «Произведения и мысли Абая». Творчество Абая Кунанбаева в зарубежной рецепции. Алматы. Әдебиет Әлемi. 2016, с. 109–110.
жүктеу/скачать 65,5 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
| ||
1 2