Абай поэзиясындағы жҥ рек концептісінің Қолданылуын нейролингвистикалық бағдарлау т

 

 

АБАЙ ПОЭЗИЯСЫНДАҒЫ «ЖҤ РЕК КОНЦЕПТІСІНІҢ ҚОЛДАНЫЛУЫН 

НЕЙРОЛИНГВИСТИКАЛЫҚ БАҒДАРЛАУ ТҦ РҒЫСЫНАН ТАЛДАУ 

 

Әжібекова М.Е., marzhanermektai@mail.ru 

 

Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ҧ лттық университеті, 

Астана Ғылыми жетекшісі – Қ.Қ.Сарекенова 

 

Адам – Абай ақындығының,  Абай философиясының орталық нҥ ктесі. Абайдың «Адам 

баласын  сҥ й,  адам  баласы  –  бауырың»  деген  ҧ лағатында  Ҿ мір  мен  оның  қҧ ндылығы  – 

Адамның  қҧ ны  мен  бағасын  толық  танып-білген  бағалауы  жатыр.  Абай  ҿ зінің  сҿ з 

қолданысында  Адам  туралы  танымдық  мҽ ліметтерді  шебер  де  жетік  пайдаланады. 

Адамның жақсы, жаман  қылықтары  туралы  Абайдың білімі  кҿ п деңгейлі категориялармен 

танылады. Егер НЛБ (нейролингвистикалық бағдарлама) адам баласына  ҿ зін-ҿ зі жетілдіруі 

туралы тиімді ҽ діс-тҽ сілдерді танып-табуына кҿ мектеседі десек, Абай мҧ расында мҧ ндай 

жолдың  мың-мың  тҥ рі  жатқанын  ҽ рбір  Абайды  оқыған  адам  тҥ сінеді.  Мҥ мкін,  Абайдың 

басқа  ҧ лы  ақындардан  ерекшелігі  де  осындай  асылдығында,  яғни  философиялық-

дидактикалық шеберлігі тым зор болып келетіндігінде жат

қан шығар

 

[1,131].

 

 

Абай танымын бҥ гінгі таңда ҽ р алуан қырынан зерттеу – бҥ гінгі кҥ ннің талабы. Абай 

болмысымен  қазақ  халқының  сом  тҧ лғасын  таныту,  данышпан,  ойшыл,  шешен  т.б. 

қырларын  ашу  болмақ.  Қазақ  халқына  дара  біткен  туманың  жҧ мбақ  ҽ рі  терең  танымын 

зерделей  берсек,  Абай  бейнесінің  «толық  адамның»  қырларын  ашу  арқылы  танымын, 

тҥ сінігін  толықтырамыз.  Абай  поэзиясына  нейролингвистикалық  бағдарлау  тҧ рғысынан 

талдау  жасау  арқылы  ҿ мірді  тану  механизмдері  мен  адамзат  баласына  жақсы  ҿ мір  сҥ ру 

жолдарын игеруге арналған ойын жеткізіп кҿ релік. 

 

Алдымен 

нейролингвистикалық 

бағдарлама, 

нейролингвистикалық 

бағдарлау 

ҧ

ғымдарына,  адамның  ҿ мір  сҥ ру  барысындағы  даму  «картасы»  қағидаларына  тоқталып 

ҿ

туді жҿ н санадық: 

 

Нейролингвистикалық  бағдарлама  (НЛП)  деп  адам  ҿ міріндегі  кҥ рмеуі  кҿ п 

мҽ селелерді  тиімділікпен  шешуге  қажетті  стратегиялық  жолдардың  тҧ тас  бір 

конгломератын атауға болады. тіпті болмаса нейролингвистикалық бағдарламаларды белгілі 

бір ҿ згеріс жасауға бағыт алу жҽ не сол бағыттағы тиімді етіп қҧ ру туралы ҿ нер деп атаса 

да болады [1,131]. 

 

Нейро-лингвистикалық  Бағдарламалаудың  (НЛБ)  негізін  салушы  Американдық  Джон 

Гриндер,  америка  университетінде  математикалық  лингвистикадан  дҽ ріс  берген,  оның 

шҽ кірттерінің бірі Ричард Бендлер. НЛБ ғылыми пҽ н есебінде зерттелуі жас, алғашқы кітап 

жетпісінші  жылдары  жарық  кҿ рген.  Бҧ л  ғылымның  Ресейге  келуі  1989  жылы  болса,  ал 

Қазақстан жеріне 1998 жылы, яғни 20 ғасырдың соңғы жылдары келген. НЛБ –ның алғашқы 

қалыптасуы  моделдеу  деп  аталды.  Адамдар  қалай  ойлайды,  олар  қалай  қимылға  келед і 

кҿ мектесетін  аймақтарын  тҥ сінуді  қарастырды,  ол  (Нейро)  деген  физиологиялық  жҽ не 

(лингвистикалық) сҿ здік (бағдар- ламалау) алгоритм жҽ не модель болып табылады. Алғаш 

НЛБ  американдық  психотерапевтерде  жҧ мысты  моделдерге  бҿ луге  арнайы  қолданылды. 

НЛБ-  ның  алғашқы  модель  –  техникалары  формалы  тҽ сілдер  қҧ рады.  Бҧ л  НЛБ  арқылы 

психологияға  енуге  жылдам  кҿ мек.  Кейінірек  НЛБ  мен  айналысқандар  Аристотельден 

бастап, Уолт Диснеймен аяқталады[2]. 

 

НЛБ  –  да  ҥ ш  негізгі  элемент  бар.  «Нейро»  бҿ лігі  неврологияға  қатысы  бар  –  жҥ йке 

жҥ йесі біздің ақылымыз бен тҽ німіздің арасын байланыстырушы. «Лингвистикалық» тілге 

қатысты  –  бір-бірімізге  жҽ не  ҿ зімізге  тілі  арқылы  ҽ сер  етуіміз.  «Бағдарлау»  біздің 

ойларымыз 

бен 

ҽ

рекеттеріміздің 

қайталанатын 

бірізділігінің 

кҿ мегімен 

ҿ

з 

мақсаттарымызға қол жеткізуіміз жҽ не біздің мінез-қҧ лқымыз ҽ келетін нҽ тижелер [2]. 

 

6

 

Берілген  тҥ сініктемелерді  қарап  отырсақ,  нейролингвистикалық  бағдарлаудың  сан 

алуан  қызметімен  таныс  болдық.  Ендігі  біздің  ҥ лесіміз  адам  санасының  ҿ мір  сҥ руді 

жетілдіру  амалында  тілдің  кҿ мегі  арқылы  Абай  сҿ з  қолданысын  тҥ сіндіру  болып  отыр. 

Жҥ рек  негізінен  дене  мҥ шенің  сезіну  мҥ шесі  ғана  емес,  діни  тҧ рғыдан  ҿ згеше 

қасиеттерге ие екені бізге мҽ лім. Жҥ рек адам бойындағы тек сезімді, эмоцияны ғана емес, 

сонымен  қатар  адам  танымындағы  алуан  тҥ рлі  іс-ҽ рекеттерді,  амалдарды  «ақыл,  қайрат, 

жҥ рек»  ҥ шеуі  біріге  отырып,  басты  орган,  бастаушысы  «жҥ ректің»  қызметіне,  яғни  лҥ п-

лҥ п  деп  соғып,  қан  тамырлармен  ҿ не  бойымызға  тарап,  ҿ мірдегі  кез  келген  ҥ деріске 

ойлану,  бір  нҽ рсеге  ҿ з  еркімен  шешім  қабылдау,  сезіну,  махаббаттың  пайда  болуы,  ар-

намыстың  пайда  болуы,  жауапкершілікті  сезіну,  мейірімін  тҿ гу,  ҿ кіну,  тіпті,  алдағы  іс-

ҽ

рекеттің болашақтағы  орындалуы жҿ нінде алдын ала  сезу,  т.б. алапат сезім, алуан  тҥ рлі 

сипатқа ие болады. Соңғы когнитивтік зерттеулерде «жҥ рек» атауының мҽ ніне кҿ п кҿ ңіл 

бҿ лу  ҥ рдісі  басталды,  оның  да  ҿ з  себебі  бар.  Жҥ рекке  берілген  анықтамаларды 

қарастырып кҿ рсек: 

 

Қазақ  тілінің  тҥ сіндірме  сҿ здігінде  «жҥ рек»  сҿ зіне  берілген  анықтама  былайша 

сипатталады: «Жҥ рек. 1. Бойға қан жҥ ргізуші басты орган. 2. Ауысп. Кісінің жан дҥ ниесі, 

рухани  сезімі»  [3,324].Ал  «жҥ рек»  концептісіне  қазақ,  орыс,  ағылшын  тілдерінде 

салғастырмалы  тҧ рғыда  зерттеу  жҥ ргізген  А.А.Султангубиева  мынадай  жалпылама 

тҥ сініктеме  береді:  «Жҥ рек»  адам  ҿ міріндегі  физикалық  жҽ не  рухани  ҿ мір  сҥ рудің 

негізгі  кҿ зі  болып  табылады[4,189].  Абай  тілінің  сҿ здігінде  «жҥ рек»  сҿ зіне  толық 

тҥ сініктеме  беріп,  тіпті  қандай  сҿ збен  тіркесетін  тҧ старына  тоқталып,  яғни  олардың 

эпитеттік  қолданысына,  фразеологиялық  тҧ тастық  тҥ ріндегі  қолданысына,  қосымшалар 

арқылы  сҿ здермен синтетикалық, аналитикалық  тҽ сілдерімен берілуіне кеңірек тоқталған, 

сонымен 

қатар 

«жҥ рек» 

сҿ зіне 

жалпы 

сараптама 

жасай 

отырып, 

ақын 

шығармашылығындағы  169  рет  қолданысын  кҿ рсеткен.  «Жҥ рек».  «Кҿ кірек  қуысындағы 

қан  айналымын  басқаратын  орталық  мҥ ше.  Қайрат,  ақыл,  жҥ рек  ҥ шеуі  ҿ нерлерін 

айтысып,  таласып  келіп  ғылымға  жҥ гініпті.  Тіл  жҥ ректің  айтқанына  кҿ нсе,  жалған 

шықпайды. Бойдағы мінді санасам, Тау тасынан аз емес. Жҥ регімді байқасам, Инедейін таза 

емес. Тірі адамның жҥ ректен аяулы жері бола ма?» [5,231]. 

 

«Адам  кҿ кірегі  –  сезімнің  ҧ ясы.  Оны  бірінен  соң  бірін  туындатып,  бірімен-бірін 

шарпыстырып,  бірін  тҧ тандырып,  бірін  тҧ ншықтырып  жататын  майдан  алаңы  –  жҥ рек» 

[6], - Ж.Ысмағҧ ловтың тҥ сініктемесі жҥ ректің тікелей қызметін сипаттайды. 

 

Кҿ зіміз жетіп отырғандай, «жҥ ректі» тҥ сіндіру ҥ шін оған берілген тҥ сініктемелердің 

ҿ

зі  жеткіліксіз,  ҿ йткені  оның  қызметі  кейде  ҿ зіміз  тҥ сініп  байыбына  жете  алмай  кететін 

тылсым, жҧ мбақ қасиетке ие. 

 

«Қазақ  ҽ дебиетінің  сан  ғасырларға  созылған  тарихында  бір  де  бір  қазақ  ақыны 

жҥ ректің адам ҿ мірінен алатын орны мен атқарар қызметін соншалықты жан-жақты терең 

мағынада  философиялық,  гуманистік  астар  беріп,  оны  ақындық  тіл  ҿ нерінде  қҧ лпырта 

ойнатып  Абайша  толғай  алған  емес.  Абайдың  жҥ рек  жайындағы  танымдары  арнайы 

зерттеуді қажет етеді» [6]. 

 

Абай  поэзиясындағы  «жҥ рек»  сҿ зінің  қолданылуына  зер  салсақ,  шынында  да 

ҿ

леңдерінің  ҿ н  бойы  жҥ рек  сҿ зімен  ҿ ріліп,  астасып  жатыр.  Танымдық  бағыттты  негізге 

ала  отырып,  «жҥ рек»  сҿ зіне  дискурсивті  талдау  арқылы  нейролингвистикалық  бағдарлау 

тҧ рғысынан талдаудың сҽ ті тҥ сіп отыр.«Асау жүрек, асыл жүрек, ет жүрек, жау жүрек, 

жүрегі еру, жүрегі орнықпау, жүрегі суылдау, жүрегін ұстап сату, жүрегіне 

ӛ

рт түсу, аз 

жүрегін жалғау, жылы жүрек, ит жүрек, мұз жүрек, сұм жүрек, ыстық жүрек, 

 

жүректегі  сақталған,  т.б.»  сынды  ақын  қолданысынан  жҥ рек  сҿ зінің  семантикасына 

байланысты  кеңірек  сипат  беруімізге  болады,  яғни  ақын  қолданысынан  «жҥ рек»  сҿ зіне 

байланысты  ҽ лдеқайда  толық  тҥ сінік  ала  аламыз,  сонымен  қатар,  «Жүрегімнің  түбіне 

терең  бойла,  Мен  бір  жұмбақ  адаммын  оны  да  ойла»  деп  ескерткеніндей  ақын  поэзиясы 

ҿ

зінің  жҧ мбақ  сырларын,  терең  танымын  тҥ сінуге  жол  ашатын  қҧ рал  болып  табылады. 

«

Ӛ

лең, 

 

шіркін, 

ӛ

секші жұртқа жаяр, Сырымды тоқтатайын айта бермей» деп ҿ зі кейде 

жҧ мбақ 

 

 

7

 

кҥ йінде  қалғысы  келетінін  жасырмай,  ҿ зіне  тосқауыл  қойып,  барлық  жҧ ртқа  жария 

болғысы келмейтінін аңғарамыз. 

 

Нейролингвистикалық  бағдарлаудың  басты  нысаны  адам  ҿ міріндегі  кҥ рмеуі  кҿ п 

мҽ селелерді  тиімділікпен  шешуге  қажетті  стретегиялық  жолдарын  қарастыратын 

болғандықтан,  дидактика  мен  терең  философияға  толы  ақын  поэзиясының  қҧ ндылығына 

бас июге болады. 

 

«Әуелде бір суық мұз – ақыл зерек, 

Жылытқан тұла бойды ыстық жүрек. 

Тоқтаулық, қалыпты, шыдымдылық, 

Бұл қайраттан шығады, білсең керек. 

Ақыл, қайрат, жүректі ірдей ұста, 

Сонда толық боласың елден б

ӛ

лек» 

«Үш-ақ нәрсе – адамның қасиеті 

 

Ыстық  қайрат,  нұрлы  ақыл,  жылы  жүрек»  ҿ леңіндегі  «кҽ міл  инсан»  -  толық  адам 

тҥ сінігі Абайдың шығармашылығында ҽ р қырынан жан-жақты ашыла тҥ седі. Кемелділікке 

жету  ҥ шін  ақыл,  қайрат,  жҥ ректі  тең  ҧ стағанда  ғана  жетуге  болатынын  айтады.  Осы 

ҥ

шеуінің  бірлікте  болғанын  қалаған  ақын  он  жетінші  қара  сҿ зінде:  «Осы  ҥ шеуінің 

басыңды  басыңды  қос,  бҽ рін  де  жҥ рекке  билет»,  -  деп  жҥ ректі  басты  орынға  қояды, 

шындығында  солай  екеніне  мойынсынаың.  Ҿ йткені,  «Жүректен  қызу-қызба  кете  қалса, 

Ӛ

зге  тәннен  еш  қызық  іс  табылмас»  деп  ақын  жырлағандай  жҥ ректің  қызметі  тоқтаса, 

тіршіліктің шырағы сҿ ніп, пенделік ғҧ мыры аяқталады. Ал он тҿ ртінші қара сҿ зінде «Тірі 

адамның жҥ ректен аяулы жері бар ма?» - деген сауал қойып, он жетінші сҿ зінде жҥ ректің 

атынан  оның  адам  денесінің  патшасы  екендігін,  жанның  тҧ рақ  еткен  мекені,  тіршіліктің 

кҿ зі  екендігін  айтады.  Абай  толғанысындағы  ойды  тҥ сіндіру  ҥ шін  позиясымен  қоса  қара 

сҿ здің де толықтыратын тҧ стары кҿ п-ақ. 

 

Жас жүрегім қозғалса, 

Бір аллаға тілегім. 

 

Ол қарағым оңалса, Тыншыр еді 

жүрегім.жүз елу бес Дененің 

барша қуаты 

Ӛ

нерге салар бар 

күшін. Жүректің ақыл суаты, 

 

Махаббат қылса тәңірі үшін. Он үш Қайта-

қайта оқысам бір дұғаны, С

ӛ

ніп қалған 

жүректе жанады шоқ. Он тоғыз 

 

Ақын жҥ регі ҿ з-ҿ зімен толғана отырып, кейінгі ҧ рпаққа дҧ рыс ҿ мір сҥ рудің салтын, 

яғни  ҽ р  уақытта  даналыққа,  ізгілікке  жол  бастайтын,  «ақылдың  суаты»  жҥ ректі 

нҧ рландыру,  ізгілендіру  қажеттілігін  тҥ сіндіреді.  «Алла  Тағалағаның  пенделеріне 

ҽ

зірлеген  нығметтерінің  ең  зоры  –  Аллаһ  тағаланы  есіне  алып,  дҧ ға  қылғандардың 

несібесі...  Дҧ ға  –  қатқан  жҥ ректі  жібітіп  шипа  болады»,  -  деген  ізгі  істі 

шығармашылығында жиі толықтырып, дҧ рыс ҿ мір сҥ рудің механизмін дҽ ріптейді. 

 

Ол жүректің жалынын басар бірақ, 

 

Ӛ

лсе, к

ӛ

рде бастырған су топырақ,  - осы жолдардан ақын адамдарды тойымдылыққа, 

тҽ убеге келуге шақырады. «Ескендір» поэмасының идеясымен астасып келген бҧ л жолдар 

М.О.Лермонтовтан аудару арқылы қазақ халқының санасын адамгершілікке баулу, ізгілікке 

жол кҿ рсететін қҧ ндылықтарды жеткізеді. 

 

Абай  поэзиясындағы  «жҥ рек»  қолданысына  жан-жақты  талдау  жасау  қажеттілігі 

кҿ рініп тҧ р.  Ақын танымы  терең-терең толғаныстарды зерттеп, зерделеумен қатар бҥ гінгі 

ҧ

рпаққа дидактикалық жолмен тҥ сіндіру міндеті қойылуы тиіс. Адамзат баласына ҿ мірдің 

мҽ нін  тҥ сіндіру,  модельдеу  мақсатында«асыл  қазына  бәрі  бір  жүректен  басталатынын» 

ҥ

йрету,«

ӛ

з  жүрегін  сақтап,  сонан  тапқан  шын  асылды  тастай  к

ӛ

рме»  деп 

«жҥ рекке»кҿ п 

 

 

8

 

мҽ н-мағына сыйғызып, оның ҽ лі де біз танысып, ҥ лгермеген жҧ мбақ қырларын 

Абайдың ҿ лең жолдары арқылы тҥ сіндіру бізге жол ашады. 

 

Қолданған әдебиеттер тізімі 

 

1.

 

Абайдың сҿ з қолданысына нейролингвистикалық бағдарламалар тҧ рғысынан талдау 

жасаудың алғашқы тҽ жірибелері. Қҧ рманова Н.Ж.  

 

2.

 

Турарова Г.У. НЛБ жҽ не техника негізі. – Ҿ скемен, 2007. (электронды оқулық)  

3.

 

Қазақ тілінің тҥ сіндірме сҿ здігі. – Алматы: Дайк-Пресс, 2008.-968б.  

 

4.

 

ҚазҦ У  Хабаршысы.  Филология  сериясы.  №3(111).2008.  Султангубиева  А.А. 

«Жҥ рек»  сҿ зінің  семантикалық  ҿ рісі  (Қазақ,  ағылшын,  жҽ не  орыс  тілдеріндегі 

«жҥ рек» концептісі бойынша).  

5.

 

Ахметова Ш., Балғынбаев Ҽ ., Жҽ ркешова Г. Абай тілі сҿ здігі. – Алматы: Ҿ нер, 2011. 

-  

612б.  

6.

 

Ысмағҧ лов Ж. Абай ақындық тағылымы. Алматы: Ғылым, 1994.  

7.

 

Мырзахметҧ лы М. М.Ҽ уезов жҽ не Абайтану проблемалары. – Алматы. 1984.  

8.

 

Абай. Шығармаларының екі томдық толық жинағы. – Алматы: Жазушы. – 2004жыл.  

9.

 

Абай. Қара сҿ з. Поэмалар. – Алматы: Ел. – 1997. - 272б.