Адам физиологиясы
V БӨЛІМ. МИДЫҢ БІРЛЕСТІРУ ҚЫЗМЕТІ
жүктеу/скачать 28,52 Mb. Pdf көрінісі
|
Физиология кітап
| V БӨЛІМ. МИДЫҢ БІРЛЕСТІРУ ҚЫЗМЕТІ
18 - тарау. МИ ҚЫЗМЕТІНІҢ БИОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ Организмнің мінез-құлыгы ең эуелі өзінің тіршілігі мен түр срекшеліктерін сақтауға багытталады. Әралуан мінездің туа біткен жоне жүре пайда болған түрлері болады. И.М. Сеченовтың айтуынша, олар физиолоі иялық жэне психолоі иялық құбылыс. Туа біткен рефлекстер орталық жүйке жүйесі арқылы организм мінезін қоршаган ортаның жағдайларына сэйкес бейімделуін камтамасыз етеді. И.П. Павлов оларды шартсыз рефлекстер деп атады. Шартсыз рефлекстердің дайын қүрылымы болады. Олар барабар түрткілерге жүйке жүйесінің төменгі деңгейінде лайықты жауап ретшде туады. Шартсыз рефлекстердің бірнеше түрлерін ажыратады. И.П. Павлов жануарлардың тағамдық, корганыш, багдарлау, жыныстық т.б. рефлекстерін анықтады. Ол шартеыз рефлекстерді анатомиялық негіздеріне қарай қарапайым, күрделі жэне өте күрделі деп үш топқа бөлді. Қарапайым рефлекстер жүлын деңгейінде, күрделі - ми бағаны, ал өте күрделі рефлекстер ми қыртысы мен қыртысасты қүрылымдарда атқарылады. Өте күрделі шартсыз рсфлекстердің ішінде мынадай түрлерін атауға болады: 1) даралық - тағамдық, белсенді жэне селқос корғаныш, зерттеу, бостандық, ойын; 2) түрлік - ата-аналық, жыныс рефлекстері. Бұлардың біріншісі организмнің дербестігін, ал скіншісі түрін сақтайды. И. П. Павлов жануарлардың туа біткен рефлексінің тетіктеріне өте зор мэн берді. Өйткені бұл рефлекстерді үғыну адами эрекеттің филогенездік негізін қүрайды жэне адамның озін толық танып, жете меңгеру қабілеггерін жетілдіреді. Организмнің туа біткен іс-эрекеті сакталыс жэне қорғаныс рефлекстері болып екі үлкен топқа болінеді. Сақталыс рефлекстер катарына организмге тагам немесе оттегі кслуімен байланысты (тағамдық жоне тыныстық) іс-әрекеттің ыдырау өнімдерін (дем, несен) шыгару, түқым жалғастыру жэне сақтау (жыныстық, үрпаққа қамқорлық) эсерленістері жатады. Қорганыс рефлекстері бүтін организмді немесе оның бөлшектерін қатерлі, зиянды гітіркенудің ықпал өрісінен аластатады (бүгетін, жазагын, шегеніс рефлекстері). Организмге енген зияндызаттарды шыгарады (қасыну, түшкіру, жөтелу т.б.), зиянкес агенттерді жояды немесе зарарсыздандырады (шабуылдау, кастандық эсерленістер). Сөйтіп сақталыс рефлекстері дара түрдің тіршілігін жэне тектік қасиетін деректі жағдайларга қарамастан сақтайды. Ал қорганыс рефлекстері кездейсоқ, төтенше жағдайда организмді қоршаған органың залалды эсерлерінен қорғайды. . П.В. Симонов туа біткен рефлекстерді тіршіліктік (виталдық), рөлдік (әлеуметгік) жэне өздігінен даму шартсыз рсфлекстері деп 3 топқа бөледі. 431 Тіршіліктік шартсыз рефлекс организмнің даралык касиетін жэне түрін сактауды қамтамасыз етеді. Оларга тағамдык, ішерлік, ұйкыны реттейтін, корғаныс жэне бағдарлау, күшін үнемдеу рефлекстері кіреді. Рөлдік шартсыз рсфлекстер жеке түрлердің басқа өкілдерімен қатынасынан туады. Бұлардың катарына өзара жыныстык. ата-аналык, аймақтык мінез-қүлықтар жатады. Өздігінен даму шартсыз рефлекстсрі жаңа ксңістік-уакыг ортасын меңгеруге, болашаққа бағытталадды: зерттеу, еліктеу, ойын, бостандық, кедергілерді жеңу т.б. Ерекшс топты бағдарлау рефлексгері құрады. Олар тітіркендіргіштің жаңа қасиеттерін, түрткілердің белгілсрін ажыратуга, зерттеп тануга арналган. Сондықтан бүл рефлекстер кейбір жаңа немесе ксіісттен шыққан тітіркендіргіштерді сезім мүшелері арқылы нотижелі кабылдауга жэне олардың биологиялық маңызын анықтауға колданылады. Багдарлау рефлекстерінің ең оңай түрлері - көру, есту жэнс иіс ссзу. Бұлардың калыптасуына лимбия жүйесі мсн ми кыртысының тиісті жобаланыс аландары қатысады. Багдарлау рсфлексінің кейбір күрдслі түрі шамамен багдарлап зерттеу немесе жануарлардыц іздеу белсснділігі. Багдарлау рсфлекстсрінің жогары дэрсжелі жануарлар элемінде болатыи үшінші түрі айлалы (манипуляция) әрекетпсн зсрттсу. Бұлар жануарлардыц бейімдслу мінез-қүлығының ксмслінс жетілуін жэнс иксмділігін камтамасыз стсді. Адамдарда багдарлы әеерленістің ең оңай түрлері де кездеседі. Алайда, Л.Г. Ворониннің айтуы бойынша, олардың іздену, багдарлы-зсрттеу бслсснділігі таным ыкыласына және күнделікті элеумсттік өміріне қажстті, адамға тэн зерттеуші іс-эрекеттерімен алмасады. Сөйтіп күрделі шартсыз рефлекстер (инстинкт), жогары жүйке қызметіңін іргелі құбылысы рстіндс, жануарлар мен адам мінезінің белсенді қорғаушы күші болады. Инстинкт Инстинкт (ырыксыз сезім) дегеніміз түкым куалайтын эрбір жануарға тэн, оның күйіне карай немесе тап осы жагдайда сойкес жүзеге асырылатын, күрделі туа бітксн мінез-құлыгының жиынтыгы. Оның сапалы срскшсліктсрін жануарлар түр-сипатының морфологиялық өзгешеліктерімен қатар жүйетоптастык (таксономия) белгісі ретінде пайдаланады. Инстинкт әрбір жануарда айтарлыктай тұрақты болады. Алайда ол нактылы жагдайларда барынша өзгеріп отырады. Дегенмен мінез-құлыктың табиғи қүрамында түр сактайтын және тұкым жалгастыратын эволюциялык дамудын барлык тэжірибесі сакталады. Әрине, мүндай әрекет багдарламасының катан шарттары өзгермейді жэне сырткы кездейсок эсерлер ыкпалынан да өзгере бермейді. , Мінез-кұлыкты жете тексеретін, онын шыгу тетіктерін зерттейтін гылым этология деп аталады. Этолоі иялык тексерудін нэтидесінде мінез-кұлыктың 4 3 2 ішкі кажсттілік аркасында пайда болатындығы дэлелденді. Инстинкт эсерленісті іске косатын қозғағыш күш - сырткы түрткілер. Әрбір козғағыш стимул өзіне лайықты стереотиптік эрекеттерді қосады. Қозғағыш іүрткілер жануарлар мінезіне ықтиярсыз эсер етеді. Сөйтіп оларды, сріксіз айқын инстинкті эрекет жасауына можбүр етеді. Бүл эуелі керекті қозгагыш жолды белсенді іздетеді жэне мінсз-қүлықтың тиімді тәсілін іріктеп алады. Сондықтан инстинкт мінездің іздеуші жэне аяқгаушы ксзі болады. Орталық жүйке жүйесі іштегі үстемді талапқа сэйкес мінездің тиісті стереотиптік (таптаурын) эрекеттерін жүзеге асырады. Мидың мінез қүратын іс-әрекеті даярлық және атқарушы болып бөлінеді. Даярлык іс-эрекст (ниет, мотивация) көбінесс ішкі мүқтаждық сезімдері арқылы қадағаланады. Сондықтан оны сенсорлық немесе мотивациялык жүйе деп атайды. Атқарушы іс-әрекет көптеген арнамалы эсерленістерге байланысты болады. Ол аныңтап тану үшін колданылады. Сол себепті мүны танымдық немесе гностикалық жүйе дейді. Танымдық жэне сезімдік жүйелерде мидың эртүрлі кұрылымдары қатысады. Танымдық жүйе орталык жүйе орталық жүйке жүйесінің арнайы бөлімдсрі (таламустың арнамалы жолдары, ми кыртысының жобаланыс алаңдары), ал ссзімдік жүйе мидың торлы кұрылымы, лимбия жүйссі, таламустың арнамалы бөліктсрі арқылы қызмст атқарады. Даярлық жэне атқарушы ісәрекет арасында туа біткен байланыс болады. Мэселен, атқарушы эрекетгің кейбір түрі мейілді (драйв-рефлекстерді) белсендіріп немесе тежеп, организмнің сезініс көңіл-күйін озгертіп отырады. Сонымен қатар эрбір драйв атқарушы ісэрекеттің белгілі жүйелерін белсендіреді. Драйв ашыгу, шөлдеу, үрей, долылық т.б., ал олардың негізін түзетін жүйке ісэрекеті драйвтық рефлекстер. Сонымен бірге оларға қарсы (антидрайв) рефлекстер болады (мэселен, аштық пен тоқмейілдік сезімдср). Барлык драйв-рефлекстсрдің нсгізін мотивация (месел) кұрайды. Мотивация Мотивация тіршіліктік жэне әлеуметтік болып бөлінеді. Ол түрлі сезімдерге организмнің ішкі жетскші қажеттілікті канағаттандыру үшін талаптануы. Ми қүрылымында іріктелген қозудың негізінде қалыптасқан мотивация олардың мақсатты іздену мінезін тудырады. Тіршіліктік меселдер (ашыгу, шөлдеу, үрей, лэззат, агрессия, жыныстык, ата-аналык, жылулык т.б.) оргнаизмнің жетекші мұқтаждыктарын қанагаттандыруға багытталады. И. П. Павлов мотивацияның бүл тобын организмнің негізгі эуестігі деп атады. Бұлардың барлыгы да тумыстан жэне тұқым қуалау негізінде қалыптасады. Дегенмен, көптегсн мотивация П.А. Анохиннің системогенез ілімі бойынша іріктеліп, дэйскті түрде эрбір жас кезеңдеріндс жетіп отырады. Тіршіліктік меселдср көбінесе, оргнаизмдегі заталмасудың калыпты көрсеткіштері (нэрлі заттардың молшері, осмостык кысым, гормондар т.б.) өзгерістеріне байланысты, ішкі ортаның тікелей себептерінен туады. Осы гомеостаздык көрсеткііптердің озгеруі салдарынан организмнің ішкі мұқтаждыгы пайда болады. Сөйтіп тіндсгі жэнс гуморалдық өзгерістер тіршіліктік меселдің мәдилік (материя) түрткісі болады. Тіршіліктік месел арнайы сыртқы түрткілердің әссрінси де туады. Кейде оны күрделі шартсыз рефлекс пен инстинктін қатарына жатқызады. Алайда меселдің рефлекспен салыстырғанда сапалы өзгешеліктері болады. Адамның элеуметтік дэрттсрі: білім алу, мамандык игсру, көркем-өнср, әдебиет танымы, тіршіліктік мотивациядан ерекше, қогамдык тәрбис аркылы қалыптасады. Биологиялық жэне элеуметтік түрғыда жстекші мұктаждык ор уакытта үстемдік етеді де, ал қалғандары иерархиялық тэуелділікпен соған жапсарласады. Сондықтан мотивациялық козудың А.А. Ухтомский ашқан доминанта қүбылысымен көп үқсастыгы бар. Организмнің үстемді мүқтажы туралы жүйке жэне гуморалдық сигналы мидың белгілі аймағына - гипоталамусқа, көк ноқатқа, ортаңғы мидыц торлы қүрылымына келетіндігі аныкталды. Ми қыртысы астында мотивация орталыгыныц қозуы триггсрлік (жүргізгіш) тетік аркылы пайда болады. Ол аумалы дсңгейгс дейін жинақталған нсйрондардың белгілі серпіністсрінсн туады да, кашан мұқтаждык қанағатталғанша сақталады. жүктеу/скачать 28,52 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|