Адам физиологиясы
Гері кабылдаі ыштарынын бейімделуі
жүктеу/скачать 28,52 Mb. Pdf көрінісі
|
| Гері кабылдаі ыштарынын бейімделуі. Тері қабылдатыштарының
көбісі тітіркендіргіштер ұзак эсер еткенде бейімделу жылдамдыты бойынша тез жэне баяу бейімделушілер болып жіктеледі. Терінің түктері түбінде орналаскан сипап сезу кабылдағышарымен катпарлы денешіктер өте жылдам бейімделеді. Бүл бейімделуде денешіктер капсуласыныц зор маңызы бар. Оны алып тастаган кезде икемделу едэуір төмендейді (қабылдагышгық потенциал ұзарады). Себебі капсула қысымның тез өзгерісі жақсы еткізеді де, ал оның баяу өзгерістерін басады немесе өшіреді. Сондықтан да қатпарлы денсшік 40-1000 Гц аралықтағы тербелісті сезініп (оның оңтайлы сезімталдығы 200-300 Гц-ке тең), кабылдағыш ретінде қызмет атқарады. Терінің түйсіну қабылдағыштарының бейімделісі сондай, біз тіпті киімнің денете егетін тұракты қысым әсерін сезбейміз. Әркім тактилдік жүйе аркылы терісінің белгілі бір жеріндегі тітіркену эсерінің орналасымын жеткілікті дэл аныктап, түйсінеді. Адамның мұндай кабілеті онтогенездік даму кезінде көру мен проприорецепциялық жүйелердің көмегімен қалыптасады жэне ныгайтылады. Терінің эр жеріндегі абсолют сезімталдыгының елеулі, 50 мг-нан 10 г-ға дейін, айырмашылықтары бар. Адамның тері бетіндегі кеңістікті ажырату немесе қатар жатқан екі нүктесіне жанасуды бөлек сезуі әркелкі болады. Тілдің шырышты кабығында кеңістікті ажырату шегі 0,5 мм-ге, тең, ал арка терісінде - 60 мм-ден артық болады. Бүл айырмашылык көбінесе тері қабылдағышы аумақтарының эртүрлі көлемді болуынан және олардын бірін-бірі жапсарлау дәрежесіне байланысты болады. Такгилдік талдағыштың откізгіш бөлімі ілмектік (лемниск) және қапталған жолдарынан құралады. Ілмектік жолдар миелин кабықпен көмкерілген, жуан жэне тез өткізгіш жүйке талшықгарынан тұрады. Олар мига терінің жанасу, қысым сезетін қабылдағыштарынан жэне буын кимылдарынан туатын серніністерді жсткізеді. Бүл жолдар, жүлынның жогары өрлейтін жіңішке (Голля) жэне сына тэрізді (Бурдах) будалары аяқгалатын, сопақша мидың ядроларынан басталады. Сопақша мидың жіңішке ядросында негізінен тактилдік сезімнің екінші нейрондары, ал сына тэріздіде проприорецепция нейрондары жинакталған. Олардың аксондары ішкі ілмектің қүрамына өтіп, олива (зэйтүн) тұсында киылысады да, таламустың арқамалы - түпкі, астарлас кешендеріне жетеді. жоғары көтерілген сайын ілмектік жолдың қабылдау өрісі сопакша мида 2-30 рет, кырытысында 15-100 есе үлгаяды. Тактилдік акпаратты өңдеуге тэн мамандалған нейрондар катысады, олар тітіркендіргіштің райын сақгайды, мэселен діріл кабылдаушылар кысымды сезбейді. Ми кыртысы деңгейінде ілмектік жолдың айкын топографиялық қүрылымы болады (65-сурет). Сондықган онын бүл денесезу (сомато- сенсорлық) айматы зақымдалса, тактилдік сезу орналасымын анықтау қабілеті жойылдды, жанасу, вибрация, қышыну сезімдері сақталады. Ми қыртысының арнайы орналаскан денесезу аймагының сигналдың бейнесін анықтау күрделі сезім акпараттарын бірлесіп багалауда зор мэні бар. 417 |