Физиологиялық іс - әрекеттерді меңгеру

4. 
Ортальщ жүйке жүйесі - бір жағынан организмнің ішкі ортасының 
тұрактылығын (гомеостаз) реттейді, екіншіден, біртұтас организмді сырткы 
ортамен теңестіреді.
Ж үйелердің өздігінен реттелісі. Қандай да болмасын эрекеттік 
меңгсруші жүйелердің кызметі реттеліс жоне өзін-өзі реттеуге негізделген.
Реттеліс деп организмдің белгілі бір қажеттігін жэнс ішкі орта 
түрактылыгын қамтамасыз стуші әрсксттік жүйслсрдің қызмстін айтады. 
Организмнің ішкі ортасын тұракгы кұрамды қан, лимфа, тін сүйықтыктары 
күрады. Физиологиялык эрекеттердің өзін-өзі реттеуі 
деп төменгі даму 
сатысындагы жануарлар әлемінде кездесстін рсттелудің қарапайым түрін 
айтады.
Өздігінен реттеліс - тіршілік үшін маңызды үрдісті белгілі бір тұрақты 
жағдайда сактау кабілетті. Гемоостазис, изотермия, изоосмия, изоволемия, 
изогдрия т. б. өзін - өзі реттеу арқылы сақталады. Табиғатта мұндай реттеу 
аркылы өзгертуші жэне калпына келтіруші жағдайлар атоматты түрде белгілі 
деңгейде аткарылады.
Түрлі организмнің еркін тіршілігі ішкі ортаның тұрақтылыгы екендігін 
алғашкы дэлелдеген француз ғалымы К. Бернар (1813-1878). Кейін Кеннон 
гомеостаз туралы ілімінің негізін калады. Гомеостаз - организмнің ішкі 
ортасының жэне физиологиялык әрскетінің салыстырмалы тұрақтылыгы. 
Гомеостазды колданушы негізгі тетіктер өздігінен рсттелсді.
Ішкі ортаның тірліктік тұракты көрсеткіштері қатаң және икемді болып 
екіге бөлінеді. Қатаң тұрақты көрсеткіштер: осмостық қысым, сутек 
көрсеткішінің шамасы (pH), глюкоза, газдардың мөлшері, т. б. 
икемді 
тұракты көрсеткіштерге канның күрамы, көлемі, қысымы, коректік заттардың 
мөлшері т. б. Тірліктік көрсеткіштері белгілі бір 
мөлшердің деңгейінде 
тербеліп тұрады, сондыктан гемеокинез деп аталады.
Организмнің бейімделіс жоне өтеміс эсерленістерін камтамасыз ететін 
гсмеокинсз көрссткіштсрі жас ксздерінде сәйкес қалыптасады. Мүны 
гомсоризис дейді. Гомсорезис - өздігінсн рсттелетін жүйелерде жаска 
байланысты туатын өзгерістердің дамуы.
Меңгеру орталык жүйке жүйесі жэне кан аркылы камтамасыз етіледі. 
Бұлар нейрогуморалдық реттеу жүйесін қүрады. Соңғы кезеде бұған 
иммундык реттеу жүйесі косылды. Әрекеттердің жүйкелік жоне гуморалдык 
(humor-сұйыктык) реттеліс, бірлестігін, физиологтар ашкан жүйке аралық 
байланыс - синапстар (түйіспелер) қызметі дэлелдейді. Жүйке жүйесінің 
козуынан синапста химиялық донекерші зат - медиатор пайда болып, ол 
козуды бір нейроннан екінші нейронга өткізеді. Сөйтіп, жүйелердің түрлі 
кызметтерінің бейімделісі жалпы организм кызметінің жүикелік-гуморалдық 
реттелуі аркылы іске асады, организмнің корғаныш қасиетін иммундык жүйе 
камтамасыз етеді..
Жүйкелік-гуморалдық катынаспен қатар жасушалар арасында креаторлық 
(грек, create - көшірме) өзара байланыс та бар (Г. И. Косицкий). Жаңа жоне сскі 
жасушалардың құрылымында ұқсастык болуы үшін олардың арасындагы
30

маңызды ақпараттарды ірі молекулалар жеткізеді. Оларды қан да тасмалдауы 
мүмкін. Макромолекулалар бір жасушадан екіншісіне олардың түйіскен 
жсріндсгі саңылаулар арқылы немесе пиноцитоз (ріпео - ішу) жолымен өтеді.
Жаңа медицинаның дәлелдеуі бойынша, организмнің эрбір жасушалары 
квантгық (фотон) байланысы арқылы өзара әрекетгесгік қатынаста болады. 
Мұндай өзара қарым-қатынас электромагниттік өрістер мсн, шығыс 
медицинасы колданатын, дененің белсенді нүктелері және меридиандары 
арасында өтеді.
Бүгінде тіршілік іс-әрекетін реттеуші тек нейроиммуноэедокриндік 
кешен деп үғыну жеткіліксіз. Өйткені, бул жүйелсрді организм дамуының 
бслгілі кезеңінде қарапайым жэне эмбебаб реттеу жүйесі эржакгы 
қалыптастырады. Оның негізін организм тірлігінде кездесетін жасушаның 
мембраналык шамасының электромагниттік өрісі жасайды.
Реттеліс жэне озін-өзі реттеу аса қозғыш тітіркендіргіштің оте аз күшіне 
осерленетін жүйке жүйесінің қызметі арқылы орындалады. Тірі тіндердің 
көбіне қозгыштық қасиет бар олар тітіргендіргіш эсер еткенде туатын, электр 
құбылысында негізделген қозу деп аталатын белгілі бір жағдайда болады. 
Қозғыштык жогары сатыдагы жануарларда болатын, ал тітіркену - төменгі 
сатыдағы организмдерге тэн қасиет.
Түрлі жүйке бөлшектері - қабылдағыш қүрылымдар, нейрондар, олардың 
галшықтары өте қозгыш тіндерге жатады. Нейрондар орталық жүйке жүйесінде, 
арнайы кызмет атқаруға бейімдсліп, тұрақты орында орналасады. Әрбір жүйке 
орталыктары организмнің белгілі бір кызмерн реттеуге бейімделген. Мэселен, 
тынысты реттейтін жүйке орталыктары сопақша мидың, жұлынның, ми 
бағанының, ми қыртысының белгілі бір жерінде орналасқан.
Жүйелік реттслістің гуморалдык эсерге қарағанда артықшылығы болады:
1. Жүйкелік байланыс белгілі бір мүшеге, жасушалар тобына дэл 
багытталады. Гуморалдык реттеуге химиялық белсенді заттар қан немесе 
лифма арқылы бірнеше мүшеге, тінге бірдей эсер етеді. Сондықтан ол 
заттарға организмнің жалпы әсерленісі байқалады.
2. 
Жүйкелік 
байланыс 
әрекеттерді 
жылдам 
рсттейді. 
Жүйке 
серпіністерінің өрістеу жылдамдығы қан қозғалысынан жүз еседей тез.
3. Жүйке жүйесі әрекетті тек қана тудырып коймай, кажет болмаса оны 
мүлде тоқтатып тастайды. Ал, химиялық заттың эсері ол зат әбден 
ыдырағанша жалгасады.
Адам мен жануарлар организімнде кызмет біртұтас нейрогуморалдық 
жолмен реттеледі. Оның ішінде жүйкелік реттеу басты, қан арқылы реттеу 
қосымша тетіктер болып саналады.

жүктеу/скачать 28,52 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: