Адам физиологиясы

Эмоцияиың екі түрлі ауытқуы байқалады. Гипотимия - абыржу, үрсй, 
торығу, жабыркау күйі. Мүндай жагдайда мотивация әлсірейді, адам жүдеп, 
ішкі агзалардың қызметі бүзылады. Гипертимия - көңіл шалкып, кимыл 
күшейеді, желік пайда болады. Адамдарда эмоция ауытқулары өте күрделі. 
Мүндай күйлср эмоциялық зорлаиуда жиі кездеседі. Ол мүқтаждық пен оны 
отсу мүмкіндігі сәйкес келмегсн жагдайда туады. Эмоциялык стресс 
осындай қақтыгысуларды жоюға арналган организмнің барлық қорганыш 
күшін жұмылдыратын маңызды икемделу эсерленісі. Ол жойылмазан күнде 
эмоциялық қозу үзақ уақыт іркіліп, адамның мотивация сезініс саласы 
бұзылып, эртүрлі аурулар пайда болады.
Эмоциялық стрссс - жүрск ишсмиясы, гипертензия, асқазан жарасы, 
эндокрин жүйесінің ауруларына әкеліп согады. Мүнда орталық жүйкс 
жүйесіндегі нейромедиаторлар мен пептидтердің мөлшері көп өзгереді.
Адамдарда мұндай ауытқулар көбінесе элеуметтік кақтығысуларда өте 
жиі кездсседі.
Эмоциялык стресті зерттеу нсвроздарды емдеу істеріне көмектеседі. 
Сондықтан үзақ жэне тиімді психофармакологиялык емдеу психиканы 
зақымдаушы эсерлердің эмоциялық зерде, ізжазбасын өшіріп, толық немесе 
жартылай психикалык іс-эрскеті қалпына кслтіреді. Сонымсн біргс нэтижелі 
смгсрліктің алғы шартты - мидың өзінің өтсміс тстіктерін белсендіріп, 
дсрттсну сәттерін жою немесе шектсу.
• 
Ойлау 
•
Ойлау - адамның жаңа жагдайларға бейімделуі кезінде мақсаттарды 
жаңаша шешуге арналган ми қыртысының өте күрделі іс-эрнекеті. Ол әлемді 
уанудың жэне бейнелеудің сң жоғары сатысы. Ойлау -.болмысты, оның бүкіл 
байланыстарын, 
катынастарын 
жэне 
зандылықтарын 
жанама 
түрде, 
жалпылама бейнелсу. Ойлау аркылы заттардың жэне кұбылыстырдың 
түйсінбсйтін мазмүны, маңызы жэне магынасы танылады.
Танымның алгашқы кезеңі 
нақтылы сезімдік бейнелеу. Ол сезу, түйсік, 
елестету арқылы атқарылады. Қоршаган элем мен организмнің өз хал- 
жагдайын нақтылы сезімдік бейнелеуді бірінші сигналдық жүйе атқарады.
Материялық (мэдилік) дүниені тану сезуден басталады. Ол эртүрлі 
талдагышқа эсер ететін қоршаган орта құбылыстары мен заттардың жеке 
қасиеттерін бейнелейді. Ал түйсік біртүтас нақтылы бейне (образ) түрінде тек 
сезуден құралады. Сезу мен түйсік талдығыш жүйелерге тікелей эсерден 
гуады. Жалпы нақтылы елестету (түсінік) аркылы пайда болады. Сөйтіп 
қоршаған элем туралы білім жинақталады.
Ойлаудың түрлері мен заңдылықтарын логика, ал нсихофизиологиялық 
тетіктерін - физиология мен психология тексереді.
Ойлау жалпы түсінік пен үгымнан жэне пайымдау мен ой гұжырымынан 
түрады. Үгым, сң жогары ойлаудың дәрежесі 
түсінікті ой. Ол біздің сезім 
мүшелерімізді кабылдамайтын ең маңызды жақтарын бейнелейді. Бұлар
491

танымнмң анагүрлым күрделі кезеңі - қоршаган әлемді жалпылама дерсксп 
бейнелеу. Ойлаудың дерексіздік (абстракциялық), сезімдік нақтылы, корнскі 
әсерлі т.б. түрлері болады.
Психология гылымы негізінен ойлаудың нақтылы, бейнелі және 
дсрсксіз-кисынды (абстракцнялық-логикалық) гүрін ажыратады.
Нақтылы нсмссс көрнекі - әссрлі ойлау бірінші сигналдык жүйсгс 
іірслсді. эрі скінші снгналдық жүйсні дс арқау стсді Бұл кнсынды ойлаудың 
алгашқы сатысы, ол кейін бейнслі ойга алмасуы мүмкін.
Бсйнелі ойлау ойша байымдау немесе елестету жэнс жоспарлау аркылы 
жүзсгс асады. Бүл сөйлсумсн тыгыз байланысты.
Дсрсксіз-қнсынды ойлау - ұгым, пікір нышандық белгілсрді жонс басқа 
дерексіз санаттарды иайдаланады. Мүндай ойлау ец тсрсң және нәтижслі 
келеді. алайда ол үшін жеткілікті білім мен дағдылар қажет.
Үгым дегеніміз заггар мен құбылыстардың жалиы жоне маңызды 
срскшсліктерін бейнелеу болыи табылады. Пайымдау олардың әртүрлі 
жақтары мен қасисттсрі арасындагы байланыстар мен катынастарды 
бейнелсйді. Ой түжырымы пікірлерді заңдылықпен байланмстмратын 
ойлаудыц жогары сатысы. Ойлаудыц үш түрі дс гсктік (гендік) және 
диалектикалық тұрғыдан алганда санның сапага ауысуы.
Ойлау тәсілдсрі - индукция жэнс дедукция оЙды тұжырымдау жсксдсн 
жалпыга немесе ксрісінше багытын бсйнслсйді. Индукция 
жалпыдан жске 
пікір, ал дедукция - жеке пікірден жалиы қорытынды шығарады.
Ойлаудың нейрофизиологиялык негіздерін алгаінкы ашқан 
П.М. 
Сеченов. Оныц айтуынша, ойлау 
нәрсслерді бір-бірімен салыстыратын 
мидың рефлекстік қүбылыстарының анализдік-синтсздік әрекетінің нэтижесі. 
Ойлау үрдісінің нейрофизиологиялык негізін іс-әрекеті түзегіндігі И.П.
, Павловтыц иақтылы тэжірибслсрімсн ләлслдснді.
И М . Сеченов пен И.П. Павловтыц сңбсктсрінде. ассоциация (үластық) 
ұгымы организмніц бслсенді бсйімделу іс-эрекстінің, күрделі нәрселер 
ортасындагы 
мінсзінің 
нэтнжесі 
дсн 
саналады. 
Адам 
мінсзінің 
физиологиялық гетікгеріне талдау жасаганда, ол екі сигналдық жүйеніц, ми 
қыртысы мен кыртысасты қүрылымдардың бірлескен іс-әрсксп екендігі 
көрінеді. Адам өз еркімен, өзінің шартты рефлексгік әсерленісін тоқтата 
алады. Ырықсыз сезім мен змоцняныц кептеген корпнстсрі корганыш. 
гагамдык, жыныс рефлекстерін тняды Ми баганы мен тор.іы күры.іымның 
серпіністері ми қыртысының қалыпты тонусын (сергуін) камтамасыз етеді.
Ойдың физнологнялык негізін сигнаддык жүАелердщ езара әрекеттесуін 
жүзеге асыратын үлкен мн сынарларынын кызметі күрайды. И.П. Павловтыц 
айтуынша. екінші сигнаддык жүйенің іс-әрекеті мидын мандан аймагы мен 
сөйлеу. есту және көру талдагыштарының әрекетгерінен гүрады олар 
ауызша. жазбаша сөздерді т\лісішп. жана сөйлемдер күрачта. айтута жағдай 
жасанды. Сөйтш. мига жетепн сигналды кадагалап. сырткы элемнщ 
тітіркендіргшггерш калайша әуелі сезуге, түсшуге болатынын аныктайды 
Кейін сөз аркылы нактылы нәрселерді туйсініп. олардьш қасиепн ажыратып.
492

белгілі саиаттарға жатқызып ұғынуға болады. Осылай танымның бірінші 
кезеңі екінші кезеңге, караиайым сезуден күрделі ой үрдісіне алмасады.
Ой ісэрекеті ми қыртысы мен оның маңдай аймагында ететін анализ 
жэне синтез, салыстыру жоне жалпылау, дерексіз ойлау (абстракция) жэне 
нақтылау құбылыстарын бірлсстіру арқылы орындалады. Жоғарыда аталған 
ойлау амалдары үгым жәнс сөз түрінде әрбір ойдың негізін қүрастырады.
Сөйлсу
Сөйлеу нсмссс тіл - адамадрдың қатынас құралы ретінде қалыптасты. 
Ол еңбсктену нэтижесінде адамдар бірімсн-бірі түсінісу үшін қажет болды. 
Тіл соз арқылы ақпарат қабылдау, өңдеу және жсткізу түрінде сипатталады. 
Ягни, болмыс сөйлеу орекетімен бейнеленеді.
Сөз - бейнелеудің екінші сигналдык белгісі. Тіл байланыстырушы, 
ұғындырушы және реттеуші қызмет атқарады. Тілдің байланыстырушы 
(коммуникация) қызмсті - оның адамга тән арнайы катынас күралы болуы. 
Бүл айтуніы мен тыцдаушы арасындагы саналы іс-әрекет. Ол өзара тығыз 
байланысты айтылу (экспрсссивтік), суреттелу немесе ұгыну (импрессивтік) 
түрлсрінсн тұрады. мұныц сксуі дс отс күрделі психологиялык кұбылыс. 
Бүлардың физиологиялық нсгізін мидың ерекше әрскеттік жүйелері атқарады.
Жануарларда да коммуникациялық іс-әрекеттің қарапайым түрлері 
кездеседі. Олардың кейбір дыбыс шыгаруы немесе көру тітіркенулері басқа 
жануарларға сигнал болуы мүмкін. Алайда ол екінші сигналдық жүйе бола 
алмайды.
Тілдің үгындырушы қызметі - дерексіз ойлаудың, түсінудің қүралы. 
Түскен ақпаратты талдап қорыту арқылы пікір жэне тұжырым гуады. Сойтіп 
сигналдық жүйелердің өзара зрекеті қарапайым сезуді күрделі ойлау үрдісіне 
ауыстырады.
Тілдіц реттсуші қызметі - сөз аркылы организмнің эртүрлі жүйелерін 
рсзтеуді жүзсге асырады. Сөз сигналы ішкі агзалар қызметін, организмдегі 
зат алмасу қарқынын озгертеді. Мүны К.М. Быковтың ми қыртысы-ағзалық 
теориясы дәлелдейді.
Сөздік 
тітіркендіргіштер 
қимыл-эрекетті, 
сезімдік 
жүйелерді, 
всгстативтік жүйкені, мидыц қызмстін өзгертіп, адамның исихикасына, көңіл 
күйіне эсер етеді. Мұндай психофизиологиялык көріністерді адамның және 
науқастардың эртүрлі әрекеттік жагдайларын анықтау үшін қолданады.
Нәрселерді сөзбен белгілеудің акустикалық, кинестезиялық жэне 
оптикалық түрлері кездсседі.
Тілдің акустикалык түрі - дыбыс сигналдары ретінде болады. Ол сөз 
түйдіктерін жіктеп немесе құрап анық түйсінуге комектеседі, ягни 
байланыстырушы әрекет атқарады.
Тілдің кинестезиялық түрі 
дыбыс шыгарушы артикуляциялық 
мүшелердің қимыл-эрекеті арқылы жүзеге асады. Тіпті дыбыс шыгармай тек 
ойлаудың өзі олардың бұлшықсттерінің ссргуін күшейтеді. Ал өз ойын
493

саусакпсн, ыммсн түсіндіретін керең-мылқаулардың кол еттері жиырылады. 
Сол арқылы мұндай сигналдық жүйе оларды жогары иарасаттық дэрежеге 
жеткізеді.
Тілдің оптикалық түрі - жеке соз (эріп) тітіркендіргіштерін талдау жэне 
бірлестіру тстіктсрін, сөздің символдық мэнін камтамасыз етеді. Ми 
қыртысының шүйдс аймактары зақымданса әріптерді тану, ажырату 
қиындайды. Ал қозғалыс және есту талдыгыштары закымданган жагдайда 
эріпті жазумен қатар естіген сөзді үгыну бүзылады.
Тілдің физиологиялык негіздері үш күрделі үрдістен гұрады: сөздік 
сигналды түйсіну жэнс танып білу, қабылданган хабардың мазмүнын түсіну 
жэнс сөзді айту әрекеттсрі.
Тілдің немссе екінші сигналдық жүйснің іс-әрскеті мидың мандай бөлігі 
мен сөзді айту, ссту және жазуды көру талдагыштары арқылы орыидалады 
(72-сурет).
72-сурет. Сөйлеу талдағышының орталықтары 
1- 
Сөзді ауызша айту (Нрока) орталығы; 2- сойлеу мүшелерінің дыбыс шыгару 
(артикуляция) орталыгы; 3- жазу кимылын бақылайтын орталык; 4- сөз дыбыстарын 
талдайтыи орталык; 5- сөзді үгыну (Вернике) орталыгы; 6- жазылган сөзді тану орталыгы;
7- көру орталыгы.
Сөзді 
айту 
талдагышы 
дыбыс 
аппараттары 
мсн 
бұлшықеттері 
қабылдағыштарынан мэлімет алып, сөйлемдер кұрастырып сөйлеуді жүзеге 
асырады.
Ол мидың маңдай бөлігінің екінші жэне үшінші қатпарларында 
орналасқан (Брока орталыгы). Ауырсыну кезінде еріксіз сөйлеуге байланысты 
бұған қыртысасты кұрылымдар да қатысады деп болжауга болады.
Тілдің оптикалық орталыгы сөзді оқу, тану мүмкіндіпн қамтамаыз етеді. 
Ол мидың бұрыштык катпарында (gyrus angulans) орналасады.
Тілді гүсіну мидың сөзді есту (акустикалык) орталыгы аркылы 
атқарылады. Ол оңкай адамдардың сол жак ми сынарынын самай аймагынын 
жогарғы бөлігінде орналаскан (Вернике орталыгы).
494 
______________________

Тіл түйсігінің негізгі алгы шарты ауксгикалық немесе оптикалық түрде 
келген ақпаратты жіктеп ажырагу. Мүны тек есту зердесі мен киын 
магериалды окыган кездегі көздің ізденіс кимылдары аркылы орындауга 
болады. Ми қыртысының белгілі аймактары екінші сигналдық жүйенің эрбір 
көріністеріне жауапты болганымен, әдетте, гілдің күрделі іс-эрекеті (сөйлеу, 
оқу, жазу, санау) мидың басқа боліктсрі бүлінсе де бүзылады. Өйткені 
психикалык іс-орекет бүкіл мидың бірлестірілген қызмегі.
Екінші сигналдық жүйе бұзылыстарының ішінде жиі кездесетіні: агнозия 
- созді көргенде, не естігенде ганымау, афазия - сөйлей алмау, аграфия - жаза 
алмау, амнезия сөздерді ұмытып калу, алексия - оқи алмау.
Сана
Сана - болмысты бейнелеудің ең жогары сатысы. Сана аркылы адамның 
қоршаган элеммсн карым-катынасы максатты түрде реттеледі. Ол адамның 
сезу, түйсік, елестету, ықылас, сезім, ырық, ойлау іспетті психикалық іс- 
эрекетінен құралады. Сана адам ми кызметінің жемісі. материяның эрбір 
қасисгі сияқгы сана тек акиқат заттар мен қүбылыстардың өзара эрекетінен 
туады.
Адам мен жануарлар болмысты сезімдік түйсіктер арқылы бірдей таниды 
және багалайды. Ллайда адам жануарларга Караганда ақиқат дүниені ақыл- 
оймен бейнелеу жэне дсрексіз ойлау, тіл арқылы түсінеді.
Адам санасы (саналы психика) белгі жүйесі (эріп, сөз) аркылы 
аткарылады, логика заңдарын пайдаланады. Мұны сол жак ми сыңары 
камтамасыз етеді. Санаға дейінгі психика бейне, рэміз (символ) жүйесіне 
негізделген, оган оң жак ми сығары катысады.
Тіл - сананың (ойдың) материалдык көрінісі, негізі. Тілсіз сана жоқ, ал 
санасыз адам жок. Сана жеке адамның өзіндік эсерленушілігі. Жалпы сана 
сезіну жэне сана-сезімнен кұралады. Сезіну дегеніміз ақиқат болмысты 
жинақталған біліммен салыстыру жэне адамның тәжірибесін молайту. Сана 
аркылы баска адамга білім бсріледі.
Адам өзіндік сана (сарасана) аркылы өзін-өзі сезініп, «МЕН» деген 
касиетін үғынады. Саналылык дегеніиіз - адамның өзін-өзі жэне өзінің 
психикалык күйін түсінетін арнайы кісілік ерекшелігі.
Адамның сана-сезімі кашанда таптық, топтык, коғамдық санамен тығыз 
байланысты. Сондыктан саналылық - адам өзін-өзі түсінген гөрі кең үгым. 
Өйткені, өзін сезіну мен қоршаган болмысты сезінудің бірлігі арқылы, 
адамның кісілік қасиетіне тэн оздігінен регтелудің жогары түрі жүзеге асады. 
Сөйтіп эбір сана қоршаган әлсмнің нэрселерін сезіну мен адамның өзін-өзі 
және өзінің ішкі дүниесін сезінуден тұрады.
Адам санасы элеуметтік гүрткілердің ықпалынан - еңбек ісэрекеті мен 
қагынастан калыптасады. Сана-сезім бір жагынан, танымдық екінші жагынан, 
әрекеттік рухани құбылыс. Өзін түсіну арқылы адам өзін-өзі жөнге салады, өз 
ісіне бага береді, мінез-құлқын реттейді, тэрбиелейді. Саналы ісгер 
психиканың 10%-ын кұрайды.

Алайда адамнын көптеген психикалык әссрленісі (90%-ы) оньщ 
санасына жетпей атқарылады. Оларды П.В. Симонов екі топқа боледі.
Бірінші топ - шаласана (подсознание). Оған санадан тыс шығарылган 
автоматты қимыл дагдылары, ішкі агзалардыд қызметі мен реттелуі, эмоциия 
реңкі мсн олардың сырткы көрінісі, мотивациялық келіспеушілік жатады. 
Шаласана адамды артық энергия шыгынынан сактайды, оны ышқынудан 
коргайды. Шаласана нсмссе деисана (бессознательное) бірінші дсцгсйі - 
адамның оз денесін, тіршілігін психикалык санасыздықгіен бақылауы. Екінші 
дсңгсйі 
адамның ұйықтамай жүрген кезеңіне ұксайтын үрдістер. Оның 
үшінші деңгсйі адам рухының жогары ссргсктігінде жетілетін көрксмдік 
гылыми және басқа сезімталдық психикалык үрдістсрден көрініс табады.
Екінші топ - асқынсана (сверхсознание) немесе интуиция. Ол сана 
бақыламайтын шыгармашылық нүрлану (инсайт), болжам. жорамал, аңғару, 
шамалау қасиеттерін қалыптастыратын тетікгерден тұрады.
Инеайт - адам өзі ұзақ уақыт табандалықнен нәтижссіз сңбск сткен 
немесе көп ойлаган ісінің шешімін кенеттен тауып аңгаруы (мэселсн Д.И. 
Менделеевой химиялык заттардың кестесін түс көріп жасауы).
Асқынсананың негізі - зерде іздерін оңдеп, жацаша күрамы стар амалдар 
табу, жаңа уакытша байланыстар жасау, аналоітар қүрастыру. Ол гылыми 
жаңалыктар ашуга, көркем шыгармалар жазуга, өнср туындыларын жасауга 
ықпалын тигізсді.
Сана мен таным үрдісінде эмоцияның мәпі өте зор. Адам эмоция мен 
сезімі арүылы акиқат болмысқа өзінің арнайы ыңгайын білдірсді. Сонымен 
бірге адам коршаған болмысты жандандыруга саналы іс-эрекет жасайды. 
Сананың практикалык қимыл-әрекетке багытталуы, оның маңызды бір саласы 
- адам ыркын күрайды,
Ырық дегеніміз - киындықтарды жеңуге арналган саналы, максат~1 
п~-ихикалык іс-орекет. Ол адамның талаптарын, мақсат-мүдделерін, істерш 
жүзеге асырады.
Көп жылдар бойы сана үлксн ми сыңарлары кыртысы, ал шаласана 
орталық жүйке жүйесінің төменгі бөліктері аркылы атқарылады деген пікір 
болды. Алайда олар мидың барлық кұрылымының бірлестірілген іс-орекеті, 
ягни, ми қыртысы барлык рефлекстік әсерленістерге катысады.
Мидың бірлестіру (интеграция) іс-әрскеті үш нсгізгі эрскеттік жүйснің 
озара әсерлерінен күралады. Біріншісі - акпарат кабылдайтын жоне оңдейтін 
сезім жүйесі (талдагыштар). Екіншісі - жүйке жүйесін белсендіретін мидың 
түрлендіріс (модуляция) жүйесі (лимбия жүйесі. торлы кұрылым). Үшіншісі - 
мінез-кұлыкты багдарлайтын. іске косатын және бакылайтын - кимыл-эрекет 
жүйесі (козғалыс талдагышы).
Әрбір шартты рефлекстік әсерленіс, оның ішңде екінші сигналдык 
жуйеде. шаласана деңгейінде іске косылады. Кез келген акпарат санага 
жетпестен. мидын тиесі беліктерінде талдаудан өтеді. Бүл адамдарда жогары 
жүтпсе. психикалык іс-әрекетішң. саналы және шаласаналы, көріністеріне 
мидын түтас катысатыдыгын кәрсетеді.
4 9 6

Адамнын мұндай екі сатылы қүрылымы организм мен ортаның үздіксіз 
қарым-қагынасын қамтамасыз етеді. Сана мен шаласана тудыратын 
нейрофизиологиялық қүбылыстардың арасында жылжымалы (динамикалы) 
тепе-теңдік болады.
И.П. Павловтың айтуынша, шаласана деңгейінде пайда болатын элсіз 
тітіркенудің сергітетін ықналы ми қыртысының кызметін, жүмыскерлігін 
күшейтеді. Жаңа, көп акпарат мидың шала саналык сатысы сананың бүкіл 
пәрменін қосатын бағдарлама жасайды. Егер шаласананы ақнараттық талдау 
мен өңдеуден айырса, саналық эрекет болмай қалады. Сондықтан да 
гісихикалық ауытқулар немесе жагымсыз өзіндік эсерленушілер тууы мүмкін.
Дсні сау адамда ішкі агзалардың тартты рефлекстік реттелуі де шаласана 
деңгейінде атқарылады. Ішкі агзалардың интерорецепторына эсер ететін 
үйреншікті тітіркендірулерден шығатын мәліметтер ми қыртысына жетіп 
талданады. Бүл ишаралар организмнің мінез-құлығын өзгертетін шартты 
рефлскстердің негізі болуы ықгимал. Мүндай күйлер адамның өзіне түсініксіз 
болады ("куңгірт сезш"). Осы тітіркендірістердің әсері күшейсе, акпараттар 
санаға жетіп, организмнің сәйкес аймақтарындағы жаман хапды баяндайды. 
Ол науқастарда эртүрлі өзіндікк сезулер мен шағымдар туғызады.
Шаласана әсерленіс, мінез-қүлыктык жэне психикалык іс-эрекеттің баска 
түрлері сияқты, себеп пен салдар катынасы заңдарына багынады.

жүктеу/скачать 28,52 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: