Кері байланыс (афферентация) жолдары

6-тарау. ОРТАЛЫ Қ ЖҮЙКЕ Ж Ү Й ЕСІН ІҢ
Ж ЕКЕ БӨЛІМ ДЕРІНІҢ ФИЗИОЛОГИЯСЫ
Жүйке жүйесі орталық жэне шеткі бөлімдерден гүрады. Омырткалы 
жануарларда алғашқысының катарына жұлын мен ми, ал екіншісінің 
қатарына - жұлын түйіндеріндегі жэне ағзалар ішіндегі (интрамуральдық) 
нейрондар 
жатады. 
Аиалар 
ішіндеіі 
жүйке 
вегетативтік 
жүйесінің 
нсйрондары, ал жүлын түйіндері тұлгалық жүйке жүйесінің сезгіш 
жасушаларынан түрады. Орталықтагы нейрондардың денесі мида немесе 
жұлында орналасканмен, олардың үзын талшықгары жүлыннан, мидан 
шыгып шсткі ағзаларға барьш таралады. Мүндай жүйке өскінділерін 
орталықтагыдан айыру үшін шеткі талшықтар деп те атайды.
Ж үлын
Бүл омыртқа бағанының каналында орналасқан жуан арқан тәрізді 
орталык жүйке жүйесінің бір бөлімі. Жұлын ак және сұр қүрылымды заттан 
тұрады. Ақ зат жүйке талшыктарынан, ал сұр зат нейрондар денесінен 
түрады. Сұр зат жүлынның қақ ортасында ми түтігінің айналасында 
орналаскан. Жүлыңды көлденең кескенде сүр заттың бейнесі көбелсктің қос 
қанатына немесе "И" эріпіне ұксайды. Сүр заттың денесінен созылған 
алдыңгы, артқы, бүйір (жүп) ашалары болады. Ақ зат сүр затты айнала 
қоршайды. сұр заттың алдыңгы жэне артқы атасы ақ затты төрт баганга 
(алдыңғы, артқы жэне екі бүйір) бөледі. Сұр зат рефлекстік қызмет атқарады, 
ал ак зат қозуды өткізеді. Жұлынның сезгіш нейрондарына афференттік 
жүйкелер гері, ст, сіңір, ішкі ағзалар қабылдагыштарынан (эксгеро-, проприо- 
, интерокабылдағыштардан) серніністер әкелсді. Қозгалтқыш нейрондардың 
жүйкелері қозуды шеткі ағзаларга, қанка еттеріне жеткізеді. Ссзгіш жэне 
козғалтқыш нсйрондар, аралық нейрондар арқылы немесе бір-бірімен тікелей 
байланысып рефлекстік дога кұрады. Сондыктан жүлыи мидың қатысынсыз- 
ақ взінің жүлын рефлекстерін атқара алады. Дегенмен біртүтас организмде 
жүлымның қызмегі ми қызметіне багынышты. Орталық жүйке жүйесінде, 
оның төменгі бөлімдерінің қызметін жоғары бөлімдері реттеп отырады 
(субординация).
Жүлынның афференгтік жэне аралык нейрондарының ақсоны мен 
бұтактары қабылдагыштагы козуды мига жеткізетін жүлынның жогарыға 
қарай өрлейтін жолын қүрайды. Бұл жолдардың көбі жұлын ақ затының 
артқы жэне бүйір багандарында өтеді. Қозуды ми нейрондарынан жұлынга 
жеткізетін эффсрентгік талшыктар жұлынның томен түсетін жолын күрады. 
Бүлар жүлынның алдыңгы жэне бүйірдегі багандарында өтеді.

Жұлын 31 сегментке бөлінген. Әрбір сегмент алдыңгы жэне артқы 
жұлын түбірлері арқылы дененің оган сойкес жэне көршілес сегментімен 
байланысады. Сондықтан жұлынның бір түбірі бүзылса, не кесігісе оған 
сәйкес дене сегментінде сезім жоне қозгалыс функциялары толығынан 
жойылмайды. Оның кызметін көршілес сегменттің нсйрондары орьшдайды. 
Белла-Мажанди заңы бойынша жұлынның арткы түбірлері афференттік 
жүйкелерден, алдыңгы түбірлері эфференттік талшықтардан түрады.
Жүлын нсйрондары. Адамның жұлынында 13,5 млн-дай нейрондар 
болады. Олардыц 97%-і сезгіш жэне аралык, 3%-і козгалтқыш нейрондар. 
Қозғалткыш нейрондардың альфа (а.) жоне гамма (у) екі түрі сүр заттың 
алдыңгы ашасында орналасады.
а-мотонеіірон ең үлкен жасуша. Бүл нейронның аксоны адамның бет 
еттерінен басқа барлық қаңқа еттерімен байланыскан. Тұтас бір бүлшыкеттін 
барлық миоциттсрімен байланысатын нейрондар тобын нсйрондық пул дсп 
атайды. Бұлар тұтас қозбауы мүмкін. Осыған орай жиырылатын ет 
талшықтарының саны оган байланысты етті жиыру эртүрлі болмақ. у- 
мотонсйрон а-мотонейронның тонусын тежейді (реттсйді). Мотонейрон 
козғанда ет ішіндегі қабылдағыш - ет үршығы -(интрафузалық ет) 
жиырылады. Одан у-мотонейронга барган серпіністер. экстрафузальдық етті 
жиырылагын немесе босататын әсерлерге сезімталдыгын күшейтсді. Сөйтіп, 
а-мотонейронныц эсерін үдетеді.
Аралық нейрондар басқа нейрондармен қоздыратын не тежейтін 
түйіспелер қүрады. Дсмск, олар козу мсн тсжелу үрдістсрінің тууын реттейді 
жэне белгілі бір сегменттің ішіндегі көршілес сегменттер арасындагы 
байланыстарды іске асырады. Бұл нейрондар сүр заттың денесінде, артқы 
атаның шылбыр (funiculus) бөлімінде орналасады. Шылбыр жасушалардыц 
аксондары жұлынның жогары карай өрлейтін жолын құрады. Аралык 
нейрондар қатарына мотонейронныц айналасындагы оны тежеуші Реншоу 
жасушалары жатады. Аралық жасушалар арқылы ми баганының торлы 
кұрылымдары жүлында пайда болатын қозу, тежелу үрдістерін реттейді.
Сезгіш нейрондар жүлын ганглийлерінде топтапган. Бұл жасушаның бір 
талшыгы болады. Ол ганглийден шыга берісте екіге бөлінеді.
Оның бірі қабылдагыштарда туған қозуды сезгіш нейронның денесіне 
жеткізеді, ал екінші талшыгы сезгіш нейронның серпіністерін жұлын мен ми 
кыртысы нейрондарына апарады. Вегетативтік жүйке жүйесінің ганглийге 
дейінгі симпатикалық нейрондары жұлынның кеуде, бел сегменттсрінің бүйір 
ашасында, ал парасимпатикалық нейрондары сегізкөз бөлімінде орналасады. 
Олардың көбі эфференттік нейрондар көптеген ағзалык (висцералды) 
рефлекстердің орталығы. Жүлынның сұр затында (еттерді бүгетін, жазатын), 
еттің ұзаққа созылатын қатаюын (тонустык) жэне фазалық (кездік) 
жиырылуын тудыратын рефлекстер орталығы болад^і. Мұнымен катар 
вегетативтік эрекеттерді реттейтін ортатыктар бар. Қан тамырларын кеңейтіп 
тарылтатын, жүрек соғуын, ас корыту бездерінің сөл бөлінуін, ас корыту

жолының қимылын, несеп, нэжіс, жыныс жүйелері қызметін реттейтін 
орталықтар жұлынның бүйір атасында орналаскан. Бұлар арқылы жұлын 
көптеген висцеральдық рефлекстерге қатысады. Жүлынның аталган күрделі 
қызметтерін ми қадағалап реттеп отырады. Мидың әсерін шеткі ағзаларға 
жэне кері қарай олардың кабылдагыштарынан козуды (хабарды) миға жұлын 
ақ затындағы жоғары, томен кететін жолдары арқылы жеткізеді. Ең негізгі 
жолдардьщ қызметі туралы қысқаша мәліметтерді ГИ. Косицкий окулығынан 
алынған кесте көрсетеді.

жүктеу/скачать 28,52 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: