7 6 б ел се н д іл іг і

б ел се н д іл іг і 
к үш ей ед і. 
Ж ы ны сты к 
ж ст іл у
к е зс ң ін д с
ж ы ны с 
б е з ін іц  
б е л се н д іл іг ін р еттей тін ги п оф и з гор м он дар ы н ы ц т ү зіл у і ү д ей т ү с ед і.
¥йқыға мүқтаждық адамның жасына жэне жеке ерекшеліктеріне 
байланысты. Жас үлгайған сайын гэуліктік үйқының мерзімі қыекарады. 
Жаңа туған иерзент - 2 1 ; байлык жэне 1 жастағы бөбектер шамамсн - 14; 2-4 
жастағы сәбилер -16; 4-8 жастағы бүлдіршіндер - 13-12; 8-12 жастагы 
естиярлар -10-11; 12-16 жастағы жеткіншектер - 8-9; ал ересск адамдар 
тэулігіне шамамен 7-8 сағат ұйықтайды.
Ұйқының бірнеше түрі бар: қальшты, гипноздық, наркотиктік, дерттік 
жэнс шартты рсфлекстік.
Ұйқыга мұктаждықтың даралама ерекшеліктерінің себептері элі толық 
ашылған жок. Тіпті дені сау адамдардың ұйөысының мерзімі эртүрлі келеді, 
1-2 сағаттан 12 сағатка дейін созылады. Ғылыми зерттеулерде толық үйқысыз 
адамдар да байкалады.
Қалыпты жағдайда дені сау адамдарды 3-5 тэулік үйықтатпаса 
(депривация) жеңе алмайтын ұйқышылдық туады. Психикалық әсерленіс 
нашарлап, парасатты іс-әрекет төмендейді. Ал өзіндік сезіну өте ауыр, 
жагымсыз болады.
Ұйкы мен сергектіктің жаратылысы туралы бірнеше үгымдар бар.
1. 
Қанайналымдык 
кағида 
бойынша, 
үйқы 
мен 
сергектік 
ми 
тамырларындағы қанайналымына байланысты деп танылды.
2. Гистологиялық қағида үйқы басуды нейрондардың өзгеруінен 
организм сыртқы ортадан серпіністер қабылдай алмаудың салдары деп 
түсіндіреді.
3. Химиялық қағида - үйқы организмнің кажуы нотижесінде қан мен 
тілдерде ыдырау онімдерінің көбеюінен болады деп санайды. Олардың 
белгілі бір мөлшерге дейін жинақталуы ұйқы туғызады.
4. Гуморальдық қағида ұйқы кезінде қанда жэне жұлын сүйыктығында 
«дельта-пептид заты» пайда болатынын аныктады. Сонымен катар, әдейі 
үықтатпаған жануарлардың миында «ұйқы гүрткісі» түзілетіндігі байқалды. 
Оларды басқа жануарларға еккен кезде үйқысы үзартылады.
5. 
Ш арпы рефлекстерді толып жаткан зерпеулер нәтижесінде үйқыға 
кету жоне ояну кезеңдерін бақылаудан, ұйқының микыртыстық қағидасы 
жасалды. Әсірссе, элсіз тітірксндірулер, ұзақ уақыт нығайтылмайтын бір 
сарынды сигналдар, үйықтату эсерін туғызатындығы дэлелденді.
И.П. ІІавловтың тожірибелері үйқының қорғаныстық тежелу екендігін 
пайымдауға мүмкіндік берді. Қорганыстық тежелу - үлкен ми сыңары 
кыртысының оқшауланған аймактарын күшті немесе ұзақ тітіркендірудің 
салдары. Сонымен қатар, ішкі тежелу мен үйқы, өзінің физикалық жэне 
химиялык жаратылысы бойынша, біртекті құбылыстар деп тұжырымдайды. 
Олардың айырмашылыгы, ішкі тежелу 
жеке зоналарга болінген шала үйқы, 
ал нағыз ұйқы - ми қыртысының едәуір аймақтарына жайылған тежелу. 
Тәжірибелср арқылы үйқының тежелуге ауысатындыгы, ал ішкі тежелудің 
(эсіресе кешігетін түрі) жануарларды үйықтататындығын анықталды.
477

Үйқы мен ішкі тсжелудің жайылу жэне шогырлану жылламлыктары да 
өзара ұқсас. Әдетте, адамда ішкі гежелудіц жайылуымсн шогмрланум сияқгы 
үйкыға кету мен ояну бірнеше минутка созылады. Ұйқы ішкі тежелу сияқты, 
оны тугызатын жағдайлар жиі-жиі қайталанса күннен-күнге тсзрек пайда 
болады.
Ең акыры. бұл екі күбмлыска индукция бірдсй тэн қасиет үйқылмк 
калып басталғанда, ксйде қысқамсрзімді қозу толкындары лаи етіп, 
кимылдатқыш белсенділік коса білінеді. Одан кейін терең үйкы басталады 
Оеы қүбылыс балаларда, кейде үлкендерде де ұйықтар кезде байқалады.
Үйқы мен сергектік арасындагы өтпелі қалыптың аса зор маңызы бар. 
Бұл бірнсшс ксздсн түрады, оның әрқайсысы рсфлскстің шамасмна 
тітіркендіру күштіц өзгеше қатынасымен сипатталады. Олар парабиозда 
байқалатын кездік құбылыстарды еске салады, сондыктан аттары да үксас.
Теңдеулік кез - бүның қалыпта сергектік жағдайдан айырманіылыгы сол, 
күшті нсмесс әлсіз, жагымсыз шартты сигналдар бірдей нәтнжс шыгарады.
Парадоксальды кез 
бүрмаланган күштсрдің катынасымсн сипаггалады: 
күиіті шартты тітіркендірулер нашар, ал элсіздері күніті жауап гудыралы.
Ультрапарадоксальды кез - қарама-карсы әсерлсністсрмсн сипатталады. 
Жагымды тітіркендіргіш. шартты рсфлсксті тежейді. ал жагымсыз, ксрісіншс 
шартты эсерлсніс тудырады.
Наркотик ксз - бүл сң алдымсн әлсіз тітірксндіргінітвргс томен шартты 
әсерленіс іс-әрекеттің басылуы.
Тсжегіш ксзі - шартты рсфдскстік іс-әрексттіц толық геделуі (герсі 

жүктеу/скачать 28,52 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: