Адам физиологиясы

дамиды, соның салдарынан организмде бұлшыкеттер әлсіздігі, қол-аяқта 
ауыру сезімі пайда болады. Азот алмасуы өзгеріп, бауырдың мочевина жасау 
қызметі баяулап организмнің өздігінен улануы басталады. Бүл тұңгыш рет 
И.II. Павлов зертханасында аныкталган. Жануарды органикалык азог 
косындылары коп ет татамдарымен тамактандырганда олардын калыпты 
жағдайының төмендейтінін түсіндірді. Қалкансерік бездерін алып тастау ми 
қыртысының негізгі динамикалык үрдістері қозу мен тежелу сиякты шартты 
рефлекстік кызмегінің бұзылуына әкелетіні анықталган. Атап айтканда, жас 
адамдар, екіқабат және емізулі балалы эйелдер организмінің кальций және 
фосфорды қажетсінуі жогарылайды. Кальций өте кажетті, өйткені ол кез 
келген тірі құрылымның құрамына кіретін негізгі қосылыс. Кальций 
қатыспайтын организмнің бірде-бір кызметі жоқ деуге болады. Ол 
организмнің тірегі - қацқаның жасалуына жэне қорғаныс қызметін атқару 
үшін кажет. Кальций жасуша пішіндерінің тұрақтылыгы жэне олардың 
қызметі үшін кажет. Са2+ кан үюына қатысатын негізгі компоненттің ьірі. Ол 
қозу мен жиырылу үрдістерін байланыстырады, көптеген ферменттердің 
белсенділігін реттеуде маңызды орын алады.
Сондыктан оның қаңқа, жүрек еттерінің қызметінде, қан тамырларының 
кернсуін сақтауда маңызы зор. Қалкансерік бездерінін гипоқызмет кезінде 
байқалатын тартылыс, эртүрлі спазмофилияны болуы, паратгормонның 
жетіспеуінен жэне соған байланысты рефлекстік доғаның барлық дерлік 
буындарыныңғ эсіресе ет пен жүйке аппаратының козуының күшеюінен 
туады. Соған байланысты әлсіз, тіпті табалдырықтан төменгі тітіркендіргіш 
күшінің эсерінен бұлшыкеттердің анык эрі копке созылатын тетаникалық 
жиырылуы пайда болады. Ионданған кальцийсіз синапстык құрылымдарда 
ацетилхолинніц жэне басқа медиаторлардың бөлінуі жүрмейтіні анықталды. 
Сондықтан біркатар ғалымдар Са2+ барлық бөліну үрдістерінің бэріне, соның 
ішінде гормондардың бөлінуіне де қатысты деп есептеді.
Сондыктан Са2+ кызметтерді нейроэндокринді реттеудің негізгі 
қосылысы рстінде баталануы ксрек. Кальцийдің жасуша ішіндегі көптеген 
алмасу үрдістеріне катысуы тікелей Са2+ арқылы іске аспай, тек 
кальмодулиннің 
арнаулы 
белокпен 
қосылуынан 
кейін 
іске 
асады. 
Кальмодулин Са2+ қоспасы жасуша ішіндегі ферменттерді белсендіреді. 
Кальций эрі гомеостазды қамтамасыз етеді. Жас ерекшеліктеріне байланысты 
жэне баска түрлі қажетсінуіне, тамақтаты мөлшеріне, денете сіңуіне 
қарамастан Са2+ алмасуын реттейтін өте қуатты жэне анық белгіленген 
тетіктердің бар екендігі дәлелденген.
Кальцийді реттеуші гормондар - паратгормон, тирокальцитонин жэне 
катокальцин. Сонымен катар витамин Д - ДЗ гормондык түрінің маңызы да 
өте зор. Бұл түрткілер фосфордың алмасуына да эсер ететді. Баска да 
гормондар - кортикостероидтер, глюкогон, соматропин, айырша без 
гормондары көмекші эсер етеді. Паратгормон үшін нысдна болатын ағзалар, 
сүйек тіні, бүйрек жэне ішектер. Осы агзалар аркылы паратгормоннын 
кандағы кальцийдің қалыпты мөлшерінің сақталуы іске асады. Қандағы Са
145

деңгейінің өзгеруі паратгормонның жасалып бөлінуінін нсгізгі реттсушісі 
болады: гипокальциемия оны тежейді. Паратгормоннын эсер ету тетіктері элі 
толығымен аныкталмаған.
Басқа пептидті гормондар сиякты ол цигоплазмалық мембраналардың 
арнайы кабылдағыштармен эссрлеседі, оның жасушага әсері оАМФ жэне 
Са2+ арқылы іске асырылады. Бірақ, бұл әсердің нэтижесі түрлі агзалардың 
тін ерекшелігіне байланысты.
Паратгормон сүйекте сақталған кальцийді канға шыгарады, сондықтан 
қанға осы гормонды қосымша енгізу немесе оның калқан-серік безінен 
шамадан артық бөлінуі гиперкальциемияга экеледі. Соған сәйксс сүйсктен 
кері сіңудің (резорбция) басқа өнімдері босатылады (магний, фосфат, цитрат 
т.б.). паратгормонның аталған эсері негізінен (остеобласт) сүйек тінін 
бұзатын ферменттері бар, оныц байланыстарыиан кальцийді жұмылдыратын 
жасушаларды белсендіру қабілетіне байланысты. Осыған үқсас өзгерістер 
(остеоцит) сүйекқаралык матрикс талшықта, белок, тінаралық сүйыктыкта 
органикалық жэне минералды қосылыстардың алмасуына белсенді қатысатын 
жасушалар.
Паратгормон остеобластар - кұрылыс үрдістерін камтамасыз ететін 
жасушалар кызметін тежейді.
Паратгормонның бұл әссрлері бірігіп, кальций мен йосйордың сүйектен 
«шығуына», тіпті ондағы бслокты 
күрамыстың қалыпты жагдайдан 
бүзылуына әкеледі. Гормон мөлшерден едэуір артык болса, сүйекте "бос 
кеңістік" пайда болады, яғни остеОпороз дамиды.
Бүйректе паратгормон ұшқары тутікшелерде фосфаттардың кері сіңуін 
төмендетеді де, ал кальцийдің кері сіңуін (реабсорбция) жогарылатады. 
Паратгормонның бүйрек жасушаларына жэне сүйек гініне физиологиялық 
әсері аденилат циклаза - оАМф жүйесі аркылы асатыны дәлелденген. 
Паратгормон несеп арқылы Na+, Са2+ иондарының, фосфаттардың шығуына 
көмектесетіні аныкталган. Бұл ретте осы гормонный тирокальцитониннің 
синергисті ретіндегі эсері көрінеді.
Паратгормонның эсерін іске асыруда, кальцийдің ішек арқылы сіңуінің 
кушеюінің маңызы зор. Паратгормон бүйректе белсенділігі томен витамин Д- 
дан гормондық белсенді түрі витамин ДЗ жасалуына эсер етеді.
Витамин ДЗ нысана агзаларга көбінесе паратгормоннын синергисі 
ретінде эсер етеді, атап айтқанда ішекте тамак құрамындағы кальцийдің канға 
сіңуін күшейтіп, суйектік деполардан кальций мен фосфатты шығарып, 
бүйректің бастапқы тутікшелерінен кальций, фосфат жэне натрийдің кері 
сіңуін тездетеді.
Соңғы жылдары паратгормоннын басқа да бүрын нысанага жаткы- 
зылмаған агзаларга да эсер ететіні анықталды. Мысалы, айырша безі, суйек 
майы, 
артерия 
қаны, қан тамырларының ет 
қабатына, 
қарын-ішек 
кабыргасындагы 
бездерге , эсер 
етеді. 
Жақында 
паратгормоннын 
рецепторлары жүйке тінінен де табылды. Жаңа туган жэне одан үлкен 
балаларда калкансерік бездері 
қызметінің жеткіліксіздігі 
салдарынан
146

гипокальциемия табылды. Әсіресе мерзімінен бұрын туған балаларда 
гипокальциемия тереңірек эрі айкын көрінеді. Осыған байланысты кальций 
тұрақтылығының 
(гомеостаз) 
қалыпты 
жагдайы 
бұзылуынан 
туатын 
спазмофилия белгілері жиі байқалады.
Айырша без
Айырша без - тимус көитеген бөлікшелерден тұрагын кос без. Тестің 
ішкі бетінде, жүрек ұясының (ортаңғы қабырганың) үстіңгі жагында 
орналасқан. Астыңғы жагы жүрск кабы - псрикардпен, артқы жағы ірі-ірі қан 
тамырлармен шектескен. Айырша безін көзбен көріп, қолмен ұстау қиын, 
сондықтаи ол ойдағыдай зерттелмеген.
Без екі - қабык жэне ми қабаттардан тұрады. Онда екі түрлі жасуша бар - 
лимфоид жасуша (үсақ микроциттер) негізінен кабық қабатта, торлы жасуша 
асгыңғы қабатта орналасқан. Олар бірігіп селдір торга айналады, торда 
лимфоциттер орналасады.
Бездің кандай кызмет аткаратыны тек соңғы уақыта зерттеле бастады. 
Көкірек хирургиясының жедел дамуы осы безді алып тастауға мүмкіндік 
берді. Бірак арнайы әдіспен орнын ауыстырып салса, ол тез арада ыдырап, 
бойға сіңіп кетеді.
Ғылыми деректерге қарағанда өсу (есею) барысында, атап айтқанда 
жеткіншек жасына келіп, жыныс жетіле бастаған кезеңде без үлғаяды 
(үлкейеді). Жыныс жетіліп болған соң ол кері дамиды (инволюция) 
->
құрамында безді кұрылымдар азаяды да, олардың орнын дәнекер тін басады.
Тәжірибе жүзінде алынған дереқгерге жүгінсек, айырша без жыныс 
бездерінің дамуын тежейді. Айырша безі алып тасталган не шала жетілген жас 
малдың жынысы тез, мерзімінен бұрын жетіледі, ондай мал өспей қалады;. 
немесе баяу оседі. Жас мал (торпақ, баспақ т. б.) піштірілсе, айырша безі, оның 
тіндері үлғайып, дамып кетеді, ал безде кері даму үрдісі тежеледі. Айырша бсзі 
инволюцияға (кері дамуга) үшырамаган адамның жіліктері үзарып үлғаяды, 
мүндай адам әдетте кестірілген (ендері алынып тасталган) амдарга ұксайды.
Айырша без қызметі жыныс бездері қызметімен тығыз байланысты екені 
жогарыда айтылды. Мұнымен қатар ол қызметі жағынан ұдайы баска да 
бездермен байланыста болады. Мәселен, бүйрекүсті бсзді алып тастаган 
жағдайда айырша безде инволюция болмайды (ол кері дамымайды), ал жіті 
өтетін 
індет 
аурулардың, 
сондай-ак 
кейбір 
төтенше 
себептерінің 
(жарақаттану, ауырсыну, суга шектен тыс хлор косу, улану) әсерінен 
инволюция жіті өтеді. Демек, айырша безбен бүйрекүсті без де қызметі 
жагынан тығыз байланысты, байланыс сипаты көбінесе қарама-қарсы.
Айырша без денеде кальций алмасуын реттеуге катысады, жануар 
денесіне инемен айырша без сыгындысы енгізілсе, сүйек тінінде көп 
мөлшерде кальций жинала бастайды, оныц есесіне қанда кальций азая түседі. 
Айырша безді алып тастаса, кері эсер гуады, ягни кальций сүйекте азаяды да 
қанда көбейеді.

Айырша без денеде стероидтар, нуклеин қышқылдары, С витамині 
(аталган безде бүл витамин оте көп, бүл жагынан ол бүйрекүсті безден кейін 
екінші орын алады) алмасуын реттеуге қатысады.
Соңғы он жыл ішінде іске асырылған түбегейлі зерттеулерге Караганда, 
айырша без адам (жануар) денесінде жүріп жатқан иммундық, қорғаныс, 
бейімделу эсерленістеріне да қатысады. Мэселен, жаңа туған қозының 
(бүзаудың, торайдың т.б.) айырша безін алып тастаса (тимэктомия) ол өспейді 
жэне қатты арықтайды (рантинг не вастинг -синдром, агыл. runt - бойдын 
өспеуі, wastus - арықтау, жүдеу).
Жынысы жетілгсн ересек жануардың айырща безін алып тастаса, бұл 
оның өсуіне айтарлықтай ықпал жасамайды, тіршілік ету мерзімін 
қысқартпайды, бірак қанда лимфоциттер саны азаяды, сөл бездері біршама 
семіп, иммундық эсерленіс нашарлайды. Айырша безде Т-лимфоциттер 
"пісіп" жетілетіні анықталған.
Айырша безін алып тастаған жануар лимфоциттерінде иммунды дене 
түзілу қабілеті төмендеп кетеді, мұның салдарынан орны ауыстырып 
салынған не басқа жануардан алып салынған тері кесінділері денеге жабысып 
түспей қояды Безді алып тастау нэтижесінде канда гаммаглобулин азаяды.
Кейбір колаңсыз себептердің (жүкпалы ауруга шалдыгу, қатты тоңып 
шаршау, оттегі жетіспеуі т.б.) әсерінен айырша без кызметі нашарлап кетсе, 
эдетте қан қүрамында лимфоциттер саны азаяды, уакытша сөл түйіндері мен 
бездіц көлемдері кішірейеді.
Айырша бездің адам (жануар) денесінде иммундық биологиялық 
эсерленіске катысуы, казіргі кездегі пайымдауларга жүгінсек, сол бездегі эсер 
етуші зат, гормон не гормондар тобы (эзірге олар табылған жоқ, тек без 
сығындысының эсері гана зерттелуде);
а) лейкоциттің бөгде зат қармау қабілетін күшейтеді;
э) лимфоциттің антитэн бөліп шығаруын үдетеді;
б) иммундык, эсіресе фагоциттік (қармау, жұту) қасиеті күшті лим­
фоциттер, мәселсн, Т-лимфоциттер түзілуіне септігін тигізеді. Дэлелденген 
деректерге жүгінсек, айырша безде Т-лимфоциттер "пісіп" жетіледі, мүндай 
лимфоциттер қатыспаса, денеде бір катар аса маңызды 
иммундық 
эсерленістер жүрмей (отпей) қояды. Т-лимфоциттердің иммундык ақпаратты 
бір орыннан екінші орынга ауыстырып отыратыны, жасушада иммунитет 
қалыптасуын камтамасыз ететіні аныкталды. Олар - иммунологиялық жады, 
сондықтан да жолында кездескен заттардың қайсысы "өзінікі" қайсысы 
"басқаныкі" екенін тез таниды.
Гылымда Т-лимфоциттер "киллер", ягни жендетгер деп аталады. Олар 
бірден тап беретін және үзақ жасайтын лейкоциттер. Белгілі бір ағзаны не 
оның бөлігін бір орыннан екінші орынга ауыстырып саларда тимустағы тап 
осы лейкоциттер гомо- (біртектес) жэне гетеро- (эртектес) трансплантаттарды 
қабылдау 
эсерленісіне, 
соцдай-ак 
денеде 
біркатар 
аллергендерге 
(антигендерге) карсы аллергиялык әсерленістер қалыптасуына белсене 
катысады.

жүктеу/скачать 28,52 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: