Адам физиологиясы

байланыстырады. 

Бұған 

геофизикалық, 

экологиялык, 

биологиялык, 

әлеуметтік  себеитер,  тамақтанудың  жақсаруы,  инфекциялық  аурулардың 

алдын  алу  шаралары,  спортпен  шұгылдану,  жаппай  байланыс  кұралдарының 

дамуы,  ақгіараттың  үнемі  артуы,  тұрмыс  салты,  оқытудың  жаңа  түрлері  мен 

эдістсрі  және  т.  б.  Себептер  жатады.  Акселерация  мен  ретардация  үрдістері 

медицина,  педагогика,  жұртшылық  жэне  отбасы  тарапынан  көп  көңіл  бөлуді 

талап етеді.

Қазіргі  кездегі  адам  өмірін  кезеңдерге  бөлудің  жалиы  жіктелісі 

(классификациясы)  жаңа  талаптарга  сэйкес  келмейді.  Себебі  педагогика 

саласында  жэне  медицинада  қолданып  жүрген  жас  кезеңдерін  агаудың 

салыстырмалы 

айырмашылығы 

бар. 

Педагогикалық 

жас 

кезеңдері: 

нәрестелік,  сэбилік,  мектепке  дейінгі,  кіиіі,  орта,  ересек  мектеп  жасы  деп 

бөлінеді.  Осыны  ескеріп,  оқулықта  онтогенездік  немесе  жеке  даму  кезеңінің 

жас  морфологиясы  мен  физиологиясы  қолданатын  (1965  ж.)  төмендегі  желісі 

ұсынылып отыр.

Адам  өмірі  қүрсақта  даму,  балалық  шак  және  ерексектік  шакболып  үш 

сатыга бөлінеді.

I.  Құрсақта  (антенаталдық)  2  айға  жуык  үрықтық  даму  (эмбриогенез) 

жэне 2 айдан 9 айға дейін нәрестелік даму (  фетогенез) кезендерінен тұрады.

II.  Балалық  шақ  (ностнаталдык,  құрсақтан  тыс  даму)  бірнеше  кезеңнсн 

өтеді:

1 . 

Жаңа  туған  (неонаталдық)  кезең  -   туған  күннен  4  аптаға  дейін, 

перзент  қырқынан  шыкқанша,  созылады.  Бұл  кезеңде  организм  сырткы 

ортаныц 

жаңа 

жағдайларына 

икемделеді. 

Шараналық 

(плаценталық) 

канайналымы  өзгеріп,  өкпе  арқылы  тынысалу  қалыптасады.  Осы  алғашқы  1 

аптаға жуық неонаталдык мерзімін өтпелі тез беиімделу кезеңі деп атайды.

2.  Еметін, бөбектік шақ -  бөбек өмірінің  1-жылы.

3.  Алғаіиқы балалық, сэбилік ш а қ -  1-Зжас.

4.  Бірінші балалық, сстиярлық шак -  4-7.

5.  Екінші  балалық,  бүлдіршіндік  шақ:  үлдар  -   8-12  жас,  қыздар  8-11-ге 

дейінгі жас.

6.  Жеткіншіктік,  балиғаттық  (пубертаттық)  шақ  -   ұлдар  13-16  жас, 

қыздар  12-15жаста.

7.  Жасөспірімдік,  бозбалалыкшак  -   жігіттер  17-21  жаска,  бойжеткендер 

16-20 жасқа дейін.

III.  Ересектік шақ бірнеше кезеңнен кұралады.

1.  Комелеттік шак бірнеше кезеңнен кұралады.

а) кемел жас -  ерлер 22-35  жаска, эйелдер 21-35  жасқа дейін.  Бұл  кезеңде 

адамның  өсуі  тоқтайды,  организмнің  құрылымы  мен  қызметі  толық 

қалыптасады, іс-әрекеті белсенді жэне тиянақты  болады.

б) кемел жас- ерлер 36-60жас, эйелдер 36-55  жасқа дейін.

Олардың жүйке  жэне  эндокриндік жүйелері  өзгеріп,  қайты  қалыптасады, 

тіршілік  эрекеттері  күрделі  өзгерістсрге  душар  болады,  климакс  кезеңіне 

сэйкес кейбір аурулардың алғашкы белгілері  білінеді.

АДА М ФИЗИОЛОГИЯСЫ

2.  Егде жас -  срлср 61-74 жаска, эйелдср 55-74 жасқа дейін.

Бұл  кезеңде  организм  тез  қартаяды.  Оныц  өтеміс  қабілеті  азайып, 

бейімделіс  әрекеті  темендейді 

Сондыктан  олар  осы  жас  кезеңдерінде 

кездесетін  ауруларга жиі  шалдыгады.

3.  Кэрілік  жас  -   ерлер  мсн  эйелдер  75-тсн  асқаннан  ксйін  басталады. 

Организм тозып, инволюция -  кері  ксту байкалады,  нсгізгі тіршілік әрекеттері 

күрт  томендейді.  Тиянақты  бейімдсліс  қоры  саркылап  төтсншс  жағдайларда 

олім  қаупі туады.

4.  Ұзак  өмір  еүрушілер  91  жастан  асқан  кісілер.  Олардың  организмі 

тұралайды,  оның  көптсгсн  кұрылымдары  мсн  жүйслсрінің  кызметі  элсірейді, 

тірск-қимыл  әрекеті  үйлесімсіз  болады,  қол-аягы  қалтырайды,  зат  алмасу 

қарқыны  төмендейді,  жүйке  кажиды,  тсжелу  күбылысы  дендейді,  үйқы 

нашарлайды.  талдағыштар  жүйесі  кемішін  келеді.  Алайда  бүлардың  ішінде 

ширақ карттар да кездеседі.

Қартаю  (инволюция)  деп  жасқа  байланысты  организмді  тоздырып, 

«кэрілік  ауруларды»  көбейтетін,  адамның  тіршілік  қабілетін 

төмендетіп, 

өмірінің ақырғы  ақырғы  кезеңі -  өлімді  жақындататын  биологилық өзгерістер 

жиынтығын  айтады.  Қартаю  тектік  бағдарлама  негізінде  жасқа  байланысты 

озгеретін  физиологиялық  үрдістср.  Ол  организмніц  сыртқы  және  ішкі 

себептсрдсн  зақыманып, жасқа сәйксс үлғая түсстін бүлінгсн  күйі.

Қартаюдың  эртүрлі 

мерзімділік,  жылдамдылық, 

багыттылык  жэне 

әркелкілік  ерекшеліктері  болады.  Қартаю  туралы  жүзден  астам  тероия  бар, 

оларды  молекулалық (  гснстикалық, зат алМасуы мсн  жинакталуы),  жасушалық. 

организмдік жэне қауымдалыстык дсп жіктейді (Л. 3. Тель,  1997).

Кэрічік  -   бүл,  жеке  дамудың  біртіндеп,  міндетті  түрде  келетін.  адам 

омірінің  соңгы  кезеңі.  Оның  басталатын  мерзімін  дэл  анықтау  қиын.  Картаю 

мен  кэрілік  арасында  себеп  жэнс  салдар  іспстті  қатынас  бар.  Қартаюдың 

биологиялық.  психологиялық,  элеуметтік  белгілері  болады.  Қартаю  екпініне 

карай  калыпты.  ерте  (прогерия)  жэнс  баяу  (ретардация)  өтстеін  болып 

бөлінеді.

Адамның  куэліктік  және  биологиялык  жасын  беледі.  Куәліктік  жас 

туылган  күннен  бері  өткен  мерзіммен  есептеледі.  Биологиялық жас  -  уакытка 

байланыста  тіршіліктік  мүмкіндіктердің,  өміршендік  пен  болашақ  өмірдің 

өзгеретін  өлшемі.  Бұл  организмнің,  онын  кұрылымдарының.  жүйелерінін 

даму сатысын  көрсетеді.

Тірі  организмді,  оның  ішінде  кәрі  адамның  тіршіліктік  өзгерістері  мен 

картаю  заңдыыктарын  зерттейтін  ғылым  -   геронтология  (грек,  geron. 

geronrios-кәрі.  logos-ілім).  Геронтология  гылымының  түбегейлі  максаты  - 

адамның  белсенді  және  толык  багалы  өмір  жасын  үзарту  амалдарын 

ауруларын  аныктау,  тексеру  әдістерін  тауып,  оларды  тиімді  емдеу  жэне 

аурудын алдын алу шараларын  жасайды.  Оның адам  өмірін ұзартұға арналған 

саласы  макробиотика  XVIII  гасырда  пайда  болған.  Ол  кездегі  ұсыныстар 

бойынша.  жеке  бастың тиімді  гигиенасы  (дұрыс  тамактану, денені  таза ұста>. 

чрп  ксзінле  ауоүды  емдеу)  жеткілікті  деп  есептелінді.  Расында,  казіргі  кезде

қолданыс  тауып  отырған,  салауатты  өмір  салты  -   санология  (sanos- 

денсаулык) оның дұрыстығын дәлелдейді.

Қартаюдын  зақымдаушы  эсеріне  қарыс  организмнің  витаукт  қасиеті 

болады, бұлар өмір  мерзімін  межелейді.

Витаукт  (vita-өмір,  auxio-өсіру)  дегеніміз  -   организмнің  бейімделіс 

касиетін  ұзак  уакыт  ұстап  тұру  кабілеті.  Оның  нсгізі  дененің  өзін-өзі  реттеу, 

кайта жаңару,  жөндслу жәнс өтсміс тетіктерінсн  кұралады.

Витауқтың  генотипті  тетікгері  (микросомалық  тотығу,  антиоксидантар, 

антигипоксиялық  жүйелер)  тіршіліктік  кабілетті  сенімді  жоне  ұзак  уақыт 

сақтайды.  Ал,фенотипті  тетіктсрі  жүрс  пайда  болады.  Қартаю  кезінде,  тірлік 

әрексттсрінің  бір  бағыты  зардап  шсгстін  болса,  оны  түзстстін  карама-карсы 

өздігінен  реттеу  жүйесі  іске  қосылады.  Геронтология  ғылымы  болашакта 

витаукт тетіктеріне көп  көңіл бөлетін болады.

Қазіргі  элеуметтік жэне демографиялық жағдайларды ескеріп, дэрігерлер 

күнделікті  медициналык  кабылдаулар  кезінде  қартайған  наукастарга  ерекше 

көңіл бөлуі  қажет.

Сонымен, 

жалпы 

алғанда 

организмнің 

эртүрлі 

кұрылымы 

мен 

жүйелеріне  өтетін  тіршілік  құбылыстарды  білу,  олардың  реттеліс  тетіктерін 

ажырату  сырткы  олеммсн  өзара  катынастыгы  физиологиялық  эрекеттсрдің 

мэнін  ұғыну  болашақ  дәрігер  даярлаудың  айтарлыктай  теориялык  нсгізін 

талап  етеді.  Сондықтан  адам  физиологиясы  дәрігерлік,  педагогикалық, 

элеуметтік ғылымдардың арасында ерекше орын алады.

жүктеу/скачать 28,52 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: