Адам физиологиясы
жүктеу/скачать 28,52 Mb. Pdf көрінісі
|
| Ыргақты-бунақтану қимылы ксзіндс сақина тэрізді ст талшыктары
бірден ішектің бірнсшс жсріндс жиырылып, оның ұзындыгы эртүрлі (1-2 см) коптегсн ссгменттерге боледі. Одан әрі ссімснттср ортасындагы сақина тәрізді еттер жиырылып эр сегментті екііе бөледі, сойтіп келесі сегменітерді күрады. Ішекті бунаққа болу ыргақты түрде қанталанып, оның бір жерінсн екінші жсріне көшіп отырады. Бұл кимыл іштсгі химустың ас корыту сөлімен араласуын қамтамасыз стсді.
бөлігінің жоғаргы жағында сакина тэрізді көлденең еттер жиырылып, ішек қуысын тарылтады, ал дэл осы кезде төменгі жагында ішекті бойлай орналаскан еттер жиырылып ішск куысын кеңітеді. Ондагы химус снді ішек куысының тарылган жерінен кеңейген жерінс карай жылжиды. Келссі жолы сақина тэрізді еттер ішектін кеңіген жерінде жиырылады. Аталган кимыл он екі елі іпісктің басында пайда болады да, аш ішек пен мықын ішсктің бойымсн толқын тэрізді таралып, ток ішеккс жстеді. Сойтіп, перистальтика кимылы химустын бір бетксй. жогарыдан томен карай жылжуын камтамасыз стеді. Перистальтика ксйдс құрт тәрізді кимыл дсп тс аталады. Kepi перистальтика қимылы ішектегі химусты кері қайтарып, қарынга карай жылжытады, бұл кимыл эдетте аздап он скі слі ішскте де байкалады.- Мұның нзтижесіндс ас осы ішекте кідіреді де, ас қорыту сөлінің эссрі ұзарады.
ІЛирақтық (тоиустық) қимыл да өзгеріп отырады. Бірыңғай салалы еттер эрдайым ширақ келеді, яғни (тонуста болады). Іиіек тонусы түрлі себептердің эсерінен не жогарылауы не төмендеуі мүмкін. Еттер тонусы (ширактыгы) күшейсе, ішск куысы тарылады. төмендссс, ксрісіншс ішск куысы кеңейді. Бұл да химустын сөлмсн араласып. даяр өнімдсрдін сіңуінс септігін тигізеді. Ішек кимылын
түрлі эдістермен тексеруге болады.
Наркозбен үйктатылған үй қоны аш ішегінің бір бөлігін боліп алып, органнзмнен тыс жерде жылылыгы 370 Рингер-Локк срітіндісіне салса, оның кимылын Энгельман ілмегімен жазып алуға болады. Бүл Магнус эдісі деи аталады. Ішектін денеден окшау жерде жиырылуы ішекке автоматия (озінен-өзі козғалуы) касиеті тэн екенін дэлелдейді. Аталған ерітіндіге медиаторлар не гормондар косып. ішск автоматиясынын реттелуін, дэрі-дэрмсктср әсерінен өзгеруін тексеруге болады. Ішек автоматиясын вегетативтік жүйкелер реттейді. Кезеген жүйке ішек кимылын күшейтсе, симпатикалык жүйке баяулатады. Бірақ агалған жүйкелердін ішек кимылына эсер етуі ішектің сол кездегі эрекетіне (кызметлык жағдайына) байланысты. Кезеген ЖҮЙКе серпіндері ІШек кимылынын күшейген кезіне тап болса, онда ішек кимылы тежелуі, ал 312
симпатикалык жҮЙКс серпіцдсрі ішекке оның қнмылы тоқтаған кезде жетсе, ішек қимылы күшеюі мүмкін. Ішек қимылын жұлын мен сопақша мидан басқа да болімдер гипоталамус, лимбиялық жүйе, ми сыңарларының кыртысы реттейді. Ішск кимылына коптсген химиялык заттар қан арқылы да эсер етеді. Мысалы, ацетилхолин медиаторы, гастрин, мотилин, холицистокинин, серотонин, гистамин сияқты ішск гормондары оның қимылын күшейтеді, ал адреналин, керісінше гежейді. Ішек қимылын ішек химусының физикалык қасиеттері мен химиялык кұрамдары да өзгертеді. Клстчаткага бай заттар, май ішек қимылын күшейтеді. Ішск қимылын өңеш, қарын мен он екі елі ішектсн, сондай-ақ тік ішектен келіп түскен рсфлекстер де өзгсртеді. Бұл үрдіске ішек қабыртасындағы интрамуральдык ганглийлер де қатысуы мүмкін. Асты сініру Ауызга түскен асты сіңіру зат алмасуы мен ас корыту үрдістерінің маңызды кезеңдерінщ бірі. Астың спіуімен ас корыту аякталады, Ac сіңіру дсгсніміз гидролиз өнімдсрінің ішек-карыннан канға не лимфага өтуі. Ac сіңіру үрдісінің қарқыны ішек-карын бөлімдерінде бірдей емес, біріншіден, ішск-карын қүрылысы оның эр бөлімінде эр түрлі, екіншіден, астыц жылжуы (кідіруі) эр бөлімде әркелкі, үшіншіден, сіңуге даяр гидролиз өнімдері кейбір бөлімдерде тым аз, жеткіліксіз. Сырттан ксліп түскен тагам ауыз куысында көп кідірмейді (небары 20-30 секунд), ауызда, сондай-ак корытылып сіңуге даяр тұрған заттар жок. Бірак тіл астына салынган кейбір дәрілер (валидол, нитроглицерин) ауыздың шырышты қабығы аркылы тікелей канга енеді де жүрек кан тамырплрына эсер етеді. Ac тұзы, су, глюкоза, алкоголь карыннан қанга өтіп аздап бойга сіңеді. Бірак карында да сіңугс даяр өнімдер жоқтың касы, баскаша айтканда глюкозадан баска коректік заттар карын аркылы сіңбейді. Он екі елі ішекте ас қорыту үрдісі күшейе түседі, гидролиз үдейді, бірак ыдырау өнімдерінің 5-8%-і ғана қанға сіңеді, өйткені ішек тым кыска, химус мұнда көп кідірмей эрі карай жылжи береді. Ac негізінен аш ішек пен мыкын ішекте сіңеді. Мұнда тагам гидролизі аяқталып, көптеген суда еритін ішек мембранасынан өте алатын заттар пайда болады жэне олар ішекте 10-12 сагаттай кідіреді. Ішектің
шырышты кабыгының қүрылысындагы ерекшеліктерге байланысты ішек түтігіңдегі заттар мен оның кабыргасы беггеседі де сіңіру алаңы үлгая түседі. Сондыктан аш (мыкын) ішекті ас сіңуге бейімделген ағза деуге де болады. Аш ішектің
кілегейлі қабыгында көптеген қатпарлар, бүрлер (ворсинкалар) бар. Бүр дегеніміз ішек куысына карай багытталган бармак тэрізденіп созылган кілегейлі қабықгың ұсак катары. Оның ұзындыгы 0,5-1,5 мм, ішектің бір шаршы мм-де 18-40 бүр болады. Бүрлер мен үлкен қатпарлар ішектің сіңіру бстксйін 5-6 есе үлгайтады.
Бүрдің сырты бір катар жиекті эпителиймен қапталған ішкі жағында борпылдақ дәнекер тіні, аздаған бірыңгай салалы ет талшыктары бар. Әр бүрдің кақ ортасында дэнекер тін қоршаған бір ұшы бітеу лимфа капилляры, ал оның айналасында бірнеше қан капиллярлары тарамданган, 1-2 жіңішке артериола жэне венула болады. Осы орталык лимфа капилляры кілегейлі кабык астындагы тінде тарамданган ұсак лимфа тамырларымен қосылады. Мұндай тамырдың ішкі бетінде лимфаны белгілі бір багытта жүргізіп отыратын қақнақшалар (клапандар) бар. Лимфа тамырлары ас сіңіру үрдісі кезінде сүт тэрізді аппак лимфага толып кетеді. Ac сіңерде коректік заггар ішек куысынан, оның қабырғасындағы эпителийден бүр тамырларына өтеді. Ішек бүрін каптаған эрбір жиекті эпителийдің ішкі (апикальдық) бетінде 1000-3000 өте ұсак, әрбіреуінің үзындығы 1-3 мкм микробүрлер болады. Олар эпителий протоплазмасының ұзарған катпарлары. Микробүрлер арасында микротүтіктер (каналдар) болады. Осы микробүрлер мен микротүтіктер ішектің кілегсйлі кабыгының сіңіру беткейін кемінде 40 есе ұлғайтып, коректік заттар сіңуіне кажетті жағдай жасайды. Ac сіңіру мсханизмі. Заттар қанға не лимфага сіңу үшін бірнеше биологиялық мембранадан өтеді. Олар: ішек-қарынның кілегейлі қабығы, тыныс жолын
іштей көмкерген кілегейлі қабық,
капиллярлардың эндотелийлері, альвеола қабыргасындағы альвеолалык эпителий, плевра жапырактарымен шажыркайды қаптаған серозды кабыты, бірнеше қабат эпителий жасушаларынан түратын тері т.б. қоректік заттар бойға сіңу үшін олар алдымен ішек эпителиінің апикальдык жоне базалдык мембраналарынан, содан соц қан тамыры эндотелийінен өтуі керек. Кейбір заггар жасушааралық саңылаулардан өтеді. Қоректік загтардың көбі мономер, ион күйінде тасымалданады. Селқос түрде тасымалданатын заттар концентрациялық, рсмостық электрлік, электрохимиялық, механикалық градиенттерге байланысты диффузия жэне сүзілу жолдарымен кобінесе жасушааралық саңылаулардан өтеді, бүтан жасуша энергиясы жүмсалмайды. Егер ішек түтігіндегі гидростатикалық су кысымын аздап көтерсе (сынап бағанасы бойынша 2-3 мм-ден 6-8 мм-ге дейін), ас тез сіңе бастайды. Су кысымын бүдан жоғарырақ көтерсе астың сіңуі баяулайды. Ішек капиллярларындагы гидростатикалық кысым ішек түтігіндегі кысымнан жогарырак, ал лимфадагы су қысымы ішектегі кысымнан кейбір жағдайда төменірек болуы мүмкін. Сондықтан мембрананың екі жагындагы су қысымының айырмашылығынан (ірадиентінен) сүзілу жолымен ас көбінесе лимфа тамырларына сіңеді. Ішектегі химус құрамындагы заттардың осмостык қысымы канның осмостык қысымымен салыстырғанда, гипер-, гипо- жэне изотониялык кысым ретінде кездеседі. Гітеріпониялық сұйьщтық қүрамындағы заттар сіңгенде су қаннан өтіп, ішекте жиналады. Кейбір түздардың ішек қимылын күшейтіп іш өткізетіні осыған байланысты. Тұз ерітіндісін (ағылшын тұзы) ішкен сәтте жиналган су оның кабыргасыңдағы еттерді механикалык кысым жасап тітіркендіреді. Ал гипотониялық сұйыктык қүрамындағы заттар сіңген
кезде алдымен су, одан соң сріген заттар ішектен канға өтеді. Изотонияіық сүйыктык күрамындагы заттар бұдан жеңілірек сіңеді. Аталған тәжірибе нәтижелері ішектегі заттардың сіңу механизмі өте күрделі үрдіс екенін, оны тек диффузия, сүзілу жоне осмос үрдістерімен түсіндіруге болмайтынын долелдейді. Астың сіңу механизмінде заттарды белсснді тасымалдаудың орны бөлек. Бслсснді түрде тасымалданатын заттар көбінесе ірадиенттерге карама-карсы ферменттердін катысуымен арнайы тасымал жүйесі аркылы АҮФ энергиясын жұмсауды талап етеді. Ксйбір заттар жсңілдснгсн диффузия жолымсн, яғни мсмбранадан өткізетін заттардың катысуымен өтеді. Мономерлердің жасушаға апикальдык жэне базальдык мембранасы арқылы өтуі көбіне Na+ мен К+ иондарының тасымалдануына байланысты. Бұл
үрдіс АҮФ-азаның катысуымен өтеді.
Ac сіңіру
кезінде макромолекулалар биологиялык мембраналардан фагоцитоз, пиноцитоз аркылы да өте алады.
жүктеу/скачать 28,52 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|