Адам физиологиясы

болады.  Сондықтан  қозган  ішкі  жоме  сырткы  түкті  жасушалар  саныньщ  ара 

каты пасы  озі ереді.

Дыбы сты   сезу.  Адамның  құлагы  16-дан  -   20 000  Гц-ке  дейінгі  әртүрлі 

жиіліктегі  дыбыстарды  қабылдай  алады.  Бұл  диапазон  10-11  октаиага  сэйкес 

кслсді.  дыбыс  қабылдаудын  жоғарғы  шегі  жасқа  байланысты,  адам  жасы 

ұлгайган  сайын.  ол  томен  болады.  Кэрі  адамдар  көбінссс  жогаргы  үндсрді 

сстімсйді.  Коптсгсн  жануарлардыц  еститін  жогарғы  шскарасы  адаммсн 

салыстыртанда  олдеқайда  жоғары  келеді.  Дыбыс  жиілііін  ажыраіу  адам  екі 

дыбыстыц  ең  азғантай  өзгешелііін  айыра  алатындығын  синаттайды. 

дыбыстың  ортаңты  жоне  томснгі  жиілігі  эсер  сткенде  адамның  I -2  Гц-тік 

айырмашылықты  байкауга  қабілсті  бар.  Ксйдс  өтс  жақсы  еститін  адамдар  да 

кездеседі,  олар  тіпті  салыстыратын  дыбыс  болмаса  да,  ксз  келген  дыбысты 

таниды  жэне айыра алады.

Адамга  эсер  еткен  жагдайдың  қалайда  жартысында  естілетін  дыбыстың 

ең  аз  күшін  абсолют  сезімгалдығы  немссс  ссту  түйсігінің  табалдырыты  дсп 

атайды.  Есту  шегінің  дыбыс  жиілігіне  байланысты  қатты  өзгерстіндігі 

дэлелденген.  Мэселен,  адамда  1000-нан  4000  Гц-ке дейінгі  аралықтагы дыбыс 

жиіліктсрін естудің барынша жоғары  сезгіштігі байқалады.

Түрақгы  жиілігі  бар  дыбыс  күшін  осіргсндс  ссту  түйсігі  күшейсді.  Ьірак 

оны  бслгілі  шеккс  дсйін  ұлгайтуга  болады,  өйткені  одан  ксйін  құлақ  түнып, 

ауыруы  мүмкін.  Дыбыс  тсрбслісінің  осындай  ссзім  туғызатын  сн  аз  мөлшсрі 

кысым түйсіну табалдырығы деп  аталады.

Қатты  ссзілетін  дыбысты  оның  физикалық  күшінен  айыра  білу  керск. 

Дыбыс  каттылыгын  сезу дыбыстыц  шыгу  күшінс  долме-дәл  келмейді.  Дыбыс 

каттылыгын  олшеу  бірлігі  Бел  деп  аталады.  Бұл  бірлік  эсер  етуші  дыбыс 

күшінің  бастапқы  шегіне  қатынасының  ондық логарифмі  болып  саналады.  Іс 

жүзінде  дыбыс  қаттылығыныц  бірлігі  ретінде  децибел  (дБ)  колданыдады,  ол 

0,1  Бел-ге тсң.

Дыбысты  күшсйтксн  ксздс оның өскен  каттылыгьиі ссзу дыбыс жиілігінс 

байланысты 

болады. 

Қүлақка 

сстілстін 

дыбыс 

жиілігінің 

ортаңғы 

диапазонында  (1000  Гц)  адам  небэрі  0,59  дБ-re  дейінгі  дыбыс  күшінің 

озгеруін 

байкайды. 

ал 

шкаланыц 

шетіндегі 

дыбыс 

кагтылыгының 

ажыратарлык  шегі  3  дБ-re  дейін  жетсді.  Ауыртатын  сезім  тугызатын  дыбыс 

каттылыгының  ең  жогаргы  дсңгсйі  адамның  ссту  шсгінің  табалдырыгынан 

басым.  130-140 дБ-re  тең болады.  Сойтіп. дыбыстың катты  шығуы  оның күші 

мен жиілігінің арасындагы  курделі қарым-қатынаспен аныкталады.

Естудін  бейімделісі.  Егер  кұлакка  біркальшты  дыбыс  үзак  эсер  етсе, 

онын  есту  сезшталдыгы  төмсндейді.  Мұндай  ссзімталдыктың  төмснгі 

дэрежесі  (бейімделісі)  дыбыстын  ұзактыгына,  күшіне  жэне  жиілігіне 

байланысты

Есту  талдағышының  бейімделу  тетіктері  элі  де  болса  толығынан 

зерттелмегрн  Иірімді  түппне  берілетін  дыбыс  энергиясы  күтцінің  дабыл 

керетін  жэне  үзенгшік  бұлшыкеттері  жиырылтанда  өзгеретіндігі  белгілі. 

Ьүдат  баска,  ортанғы  мидын  торлы  құрылымынын  кейбір  нүктелерін

4 0 8

тітітркендіргснде,  ми  кыртысындағы  есту  аймағының  және  кохлеарлық 

ядроның  дыбыс  эсерінен  пайда  болған  электрлік  белсенділігі  басылын 

қалады.  Осы  эсердің  кабылаі ыштарға  берілуін  аиатомиялық  жүйе  ретінде 

торлы  қүрылымнан  иірімді  түтігіне  және  есту  өткізгіш  нейрондарына 

бағытталған  жүйке  талшыктары  атқарады.  Оған  қапталдас  жэнс  қайтарма 

тежелу үрдістсрі  қатысуы  мүмкін.

Қос  қүлакпен  ссту.  Адам  мсн  жануарлардыц  ксңістікте  қос  құлакпсн 

(бинауралдык)  есту  қабілеті  бар.  Демек,  дыбыстың  шыгу  көзінің  кеңістіктегі 

орнын  анықтай  алады.  Есту  жүйесінің  дыбысты  кабылдаудагы  қүлақаралык 

(интсрауралды)  айырмашылыгын,  оның  қүлаққа  жсту  уақыты  мен  күшін 

бағалау  арқылы  анықтайды.  Дыбыс  шыгатын  жср  бастың  ортасынан  шстксрі 

оранласкан  болса,  онда  дыбыс  толқыны  бір  қүлаққа  ерте  жетеді  жәнс 

күштірек  естіледі,  ал  қашыгырак  тұргаи  қүлаққа  -   кешігіп  келеді.  дыбыстың 

организмнен  кашықтагандытын  бағалау осы дыбыстың олсіреуі  мен тсмбрінің 

өзгсруі аркылы  анықталады.

Дыбысты  түйсіну.  Есту  мүшелерінің  қабылдағыш  аппаратында  дыбыс 

үнін  жэне  қарқынын  ажыратуды  түсіндіру  үшін  бірнеше  теориялар 

қолданылды.

1.  Розсрфорд  үсынган  телсфондық  теория  бойынша,  иірімді  түтігінде 

дыбыс  тербслісінің  жиілігінс  сәйксс  биотоктар  өндіршеді.  Бұл  иотенциалдар 

ссту  жүйкесінің  сабақтары  арқылы  мига  жстсді.  Ксйінгі  ксздс  бүл  теория 

иірімді  түтікте  байқалатын  микрофондык  туындылармен  дәлелденді.  Алайда 

осы  зсрттсулердің  арқасында  иірімді  түтіктің  тск  1000  Гц-ке  дейінгі  дыбыс 

тербелісін қабылдайтындыгы анықталды.

2.  Резонанс  теориясының  негізін  қалаушы  Г.  Гельмгольц  иірімді  түтіктің 

негізгі  мембранасындагы  колденең  бағытта  өтетін  тыгыз  талшықтарының 

ұзындыгы  әркслкі  болатындығына  көңіл  аударды.  Сондықтан  жогары 

дыбыстарға  жауап  ретінде  негізгі  мембрананың  қысқа  жзне  неғүрлым  күшті 

ксрілгсн  талшықтары  (төмснгі  иірім),  ал  томен  дыбыстарга  -   элсіз  ксрілген 

үзын  талшықтары  (жогары  иірім)  резонанс  жасайды  деген  қортындыға  келді. 

Алайда  бүл  теория  да  есту  тетігінің  физиологиялық  неііздерін  толық 

түсіндіре алмады.

3.  Соңғы  кездегі  зертееулер  бойынша  (Бекеши,  Эвальд),  иірімді  түтікте 

болатын  резонанс  негізгі  мембрананын  тебслісінсн  емес,  оның  ішіндсгі 

әркелкі  ұзындыгы  бар  сұйықтықтың  (перилимфа  мен  эндолимфа)  баганынан 

туатындыгы  көрсетілді.

Белгілі  жиіліктегі  дыбыстар  иірімді  түтік  сұйықтыгында  резонанс 

толқындарын  тугызып,  негізгі  мембрананың  тиісті  бөлігін  дірілдеугс 

(вибрация)  мэжбүр  етеді.  Бекеши  негізгі  мембрана  жарыскан  толкын  тэрізді 

деп  есептеді.  Алайда  кейін  көптеген  зерттеулер  эртүрлі  серпімділігі  бар 

негізгі  мембрананын дыбыс  жиілігіне  сәйкес,  бірде  жарысқан,  бірде толасқан 

толкын  тэрізді  тербедетінін  дэлелдеді.  Мұндай  дірілдеу  жергілікті  түкҢ 

жасушалар  тобын  коздырады  да,  онда  пайда  болтан  серпіністер  ссту 

жүйкесінің жекеленген талшыктарының бойымсн  миға экетіледі.

409

Сөйтіп  эсер  етуші  тіттіркендірістіц  қаркыны  кабылдагыш  апиаратта 

серпіністің жиілігіне айналады. Дыбыс тербелісінің жиілігі жүйке сериінісінің 

дүркіні  түрінде,  ал  тербеліс  шайқалымы  -   жеке  дүркіндегі  серпініс  санымен 

беріледі.

Дыбыс  тітіркендірісінің  серпіністері  ми  кыртысына  барар  жолында  торг 

төбешіктің  артқы  бүдырынан  жэне  ішкі  иінді  денс  арқылы  өтсді.  Бүлар 

дыбыстың  аралық  алғашқы  орталықтары  болып  табылады  жэнс  оның 

бағдарлау эсерін туғызады.

Дыбыс  серпіністері  үлкен  ми  сыңарлары  самай  бөлігінің  кыртысында 

жиналган  есту  жүйесінің  нсгізгі  орталыктарында  жоғары  дэрсжсдсгі  талдау 

мсн  кұрамыстан  өтеді.  Ал  қарапайым  талдау  орындары  бүкіл  үлксн  ми 

сыцарларына  шашырай орналаскан.

жүктеу/скачать 28,52 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: