Ауырғанды сезу (ноцицепция)

Ауырсыну  түрдері.  Ауыртатын  эсерлер  әртүрлі  түйсіктер  тудырады 

Қазіргі  ксздс  ауырсыну  түйсіктерінің  эралуан  рсцдсрі  аныкталды.  Ауырсыну 

түйсігі  сапасыиа  карай  зртүрлі  (шаншу,  сыздау.  сырқырау,  ашыту, 

солқылдату  т.б.),  карқыны  бойынша  (катты.  орташа,  шамалы,  элжуаз), 

мерзіміне  байланысты  (кмска,  үздіксіз,  үласкан,  үстамалм),  орналасуы 

жөніндс  (шснсулі,  таралган,  жаймлган.  шашыраңқы,  сыртқы  т.б.)  болып 

жіктеледі.

Ауырсыну  кезінде  қозгалыс,  эмоциялық  жоне  вегетативтік  көріністер 

(үрей,  қорқыныш,  лоқсу,  түншығу.  тыныс  өзгсруі,  жүрск  кобалжуы.  іамыр 

әсерленісі, тсрлеу) байқалады.

Физиолог,  клиницист,  психологтар  ауырганды  сезуді  откір  жонс 

созылмалы;  бірінші  және  скінші;  шанышпалы,  сыздалган,  ашитмн;  дснс 

(физикалык)  жэне  рухани  (психогсндік)  ауырсыну  дсп  болсді.  Жадны 

ауырсынудыц соцгы скі түрі жиі  қолданылады.

Дене ауырсынуын пайда болу себептеріне карай 3 санатқа жіктсйді.

1.  Сыртқы  оссрлсрден  туатын  ауырсыну.  Ол  теріде  пайда  болады.  қысқа 

мерзімді,  орналасымы  оңай  анықталады.  Жүйке  зақымданбайды.оныц  шсткі 

жэне  ауырсыну  сезімін 

гүрлендірстін  орталык  тетіктерінін  бүтіндігі 

сакталады.

2.  Ішкі  үрдістер  эсерінен  туатын  ауырсыну.  Мүныц  орналасымын 

ажырату,  себептерін  ұқсастыру  және  ауырсыну  козін  жою  наукастаріл  киын 

соғады, жүйкссі закымданбайды.

3.  Жүйке  зақымданғанда  туатын  ауырсыну.  Вұл  ішкі  ауырсынуга  үқсас, 

оның  шеткі  жоне  орталык  өткізгіш  жолдары  бүзылады.  Сондыкган  олар 

жергілікті  немесе  жүйелік  (невралгия,  каузалгия.  фантомдық  ауырсыну, 

таламус синдромы) түріндс байкаладм.

Дене  ауырсынуы  3 

түрге  жіктеледі:  а)  бастапқы  нсмесс  бірінші 

ауырсыну  (жылдам,  шанышналы,  өткір);  б)  соңгы  немесе  скшші  ауырсыну 

(баяу,  шыдатпайтын,  ашытатын),  ол  бірішиідсн  0,5-1  с  ксйін  басгалады, 

орналасымы  белгісіз,  жүрск-тамыр,  тынысалу  жүйелсрі 

өзгереді; 

в) 

созылмалы ауырсыну, ұзакка созыла,ты, көтчл сн  ауруларда байқалады, ссзім, 

мінез қалыптары өзгсрсді.

Психогендік  ауырсыну  рухани  немссс  әлеумсттік  жагдайдардан  туады 

Ол себспсіз басталады.  кісінің көңіл-күйінс байланысты.  Науқастың (пациент) 

ауырсынуы,  анықталған  белгілеріне  сойкес  келмейді,  түнгі  мезгілде. 

ұйықтағанда, антидепрессант колданганда жоғалып  кетеді.

Ауырсыну  теория.зары.  Ауырсынудын  физиологиялык  тетіісгерін 

аныктайтын бірнеше кагидалар ұсынылды

1. 

Ауырсынудын  арнамалы  (спецификалық)  тсориясы  бойынша.  онын 

арнайы  кабылдағыштары  (ноцицепторлары I.  өткізгіш  жолдары.  талдау 

жасалатын  орталыктары  болатындыгы  дәлелденді.  Бұл  кагнда  ауырсынуды 

өзіндік сезгіш  аппараты бар арнамалы  сезш  деп  санайды  Өнткені, ол эртурлп 

әрекеті  бар  нощщепторлар  өозғанда  пайда  болады.  Ауырсыну  мәліметтері 

сената  дейін  тек  ауыртатын  ттпркендфпштермен  белсендірілетін  жолдар 

аркылы өтеді

2.  Ауырсынудың 

үдсмслі 

қаркындыдық 

(интснсивтік) 

тсориясы 

бойынша,  ол  орбір  райлы  тітіркенудіц  аріык  күшінен  туады.  Өте  күшті 

жарық,  дыбыс  немесе  қысым  ауырсыну  гүйсігін  тудырады.  Әсіретітіркену 

қабылдагыштардың  барлык  түрін  белсендіреді.  Сөйтіп  жүлын  мен  ми 

баі анында ссзімдік тасқындар  гүйіссді жэнс жинақталады.  Алайда бұл  кагида 

мамандаш ан  кабылдагыштардың болатынын  ескермейді.

3.  Соңгы  кездс,  ксйбір  ксмістіктсріне  карамастан,  кеңінсн  тараган  кагида 

-   «кіріс  қакпа»  теориясы.  Бұл  теорияга  сэйкес,  сезімдік  серпініс  таскындары 

жұлынның  «кіріс  кақпасы»  окелетін  күрылымның  кондырғы  нейрондары 

аркылы  шөктеліп  отырады.  Жуан  жүйкс  талшықтарымсн  келетін  ссрпініс 

тасқынына  кедергі  жасалады  (какпа  жабылады),  ал  жіңішкс  талшықтар 

арқылы  өтетін  тасқындарга  жсңілдік  туады  (қақпа  ашылады).  Мүндай 

серпіпіс тасқынын  гүрлендіруші тетік орталық жүйке жүйесінің басқа жогары 

бөлімдерінде де (ми  қыртысы, таламус) кездеседі.

Ауырсынудың  інеткі  жүйесі.  Ауырсыну  тітіркендіргішіне  жауап 

бсрсгін  қабылдагыш  тсрі  мен  басқа  тіндерді  шырмайтын  жіңішкс  ссзімтал 

талшықтардан,  яғни жалаң жүйке ұштарынан тұрады.

Қабылдагыштар  орналасымына  байланысты,  тітіркенудің  жоне  сезімтал 

нейрондардың  түрлсрінс  карай  жіктслсді.  Адамның  ауырсыну  гүйсігіне 

сэйксс 

жсргілікті, 

өгкір, 

сыздататын, 

шашыраңкы 

ауырсыну 

қабылда» ыштарын  ажыратады.

Қабылдагыштардан  қозу толкыны  екі  сезімтал:  жуандыгы  1-6  мкм, өткізу 

жылдамдыгы  секундына  5-50  м  (орта  шамамен  секундына  15-25  м), 

мислинмсн  қапталган  А-  дельта  талшықтары  жәнс  диамстрі  2  мкм-гс  дсйін, 

өткізу  жылдамдьны  секундына  0,2-2  м  миелинсіз  С-  галшықтары  арқылы 

орісіейді.  Бірінші  талшықтардың  қабылдау  аясы  теріде  8  мм2  аумакты  алып 

жататын  3-20  нүктеден  тұрады.  бұл  талшықтар  біррайлы  жэнс  көпрайлы 

(мсханикалык 

жэне 

температуралық) 

ноцицепторлармен 

байланысты. 

Мсханикалык  қабылдагыш  1  мм2-гс  40  г-нан  аса  кысым  түсксндс, 

темпераіуралык  кабылдатыш  (^45С0-дан  жогары  -150С-дсн  төмсндсгсн 

жагдайда  қозады.  Вкінші,  миелинсіз  С-галшықтардың  қабылдау  ауматы  -23 

мм2.  Олардың  қабылдагышы  салкындатқанда  және  теріні  еткір  түйреуішнен 

тескенде  тітіркенеді.  Осы  сиякты  кабылдагыш  ішкі  агзаларда  жэне  қацқа 

бұлшықеттерінде де табылды.

Ауырсыну  тудыратын  барабар  тітіркендіргіштің  болу,  болмауы  толық 

анықталған  жоқ.  Болжамдар  бойынша,  терідегі  жалан  жүйке  үштары 

көпіршіктерінде  немесе  гүйіршіктерінде  бірнеше  химиялык  заттардың 

коспасы  болады.  Бүл  арнайы  қоспалар  ерскше  тітірксндіргіштерэсер  еткенде 

бөлінеді. 

Сөйтіп, 

қабылдағьпптардың 

сырткы 

бетімен 

эрекеттесіп, 

деполяризация  (керіүйектеліс)  тудырады.  Қосиалардың  кабылдаіыштарға 

эсері  жүйке  ұшіарын  коршаган  белгілі  ферменпер  арқылы  гиылады. 

Қабылдаі ышіарды 

коздыратын 

заітэр 

-   калий 

иондары, 

гистамин, 

брадикинин, соматостатин,  П-заты.  Ал бұлардың ксйбіреулері (сомагостатин, 

П-заты)  жүлын  түйіндсрінің  сезгіш  нейрондары  бойымсн  аксондық  тасымал

427

аркылы  шеткі,  бәлкім  орталык,  синапстарға  жетеді  легси  пікір  бар.  Сонымен 

ссзім  нейрондарының дэнекершісі  және  қабылдагыш  заты екеуі  бір химиялық 

гектес деп есептеледі.

Жалпы  көптеген  сезім  қабылдагыштарына  тітіркендіргіш  ұзак  эсер 

еткснде 

олардың 

сезімталдыгы 

төмендсйді. 

Ал, 

ноцицепторлардың 

ссзімталдыгы,  ксрісіншс  арта  түссді.  Мұны  сенситизация  (эсерессзімтапдық) 

дсп  атайды.  Өйтксні  қабылдагыш  тітірксндіргіштің  табалдырықтан  төмен 

күшіне  жауап  береді.  Көптеген  зерттеушілер  әсересезімталдықты  тсрі 

гипералгезия  (әсіреауырсыну)  себеитерінің  біреуі  ретінде  қарайды.  Сонымсн 

біргс  кейбір  адамдарда  ауырсыну  түйсігі  болмайды.  Бұл  қасиет  тумыстан 

сезім  жүйесінің  ксмістіктсрінен  болады.  Ауырсыну  қабылдагыштардың 

жсткілікті  бейімделісі  жок,  сондықтан  көптеген  жағдаііларда  науқастыц 

касіреті  үзақ азап шектіреді.

Ауырсынудын  орталы қ  жүйесі.  Ауырсыну  сигналдарын  кабылдайтын 

кұрылымдар  орталык  жүйкс  жүйесінің  эртүрлі  деңгсйіндс  орналасады. 

Алдымсн  ауырсыну  сигналдарын  миға  өтпестсн  бүрын,  жүлынның  арткы 

ашасындағы  жалпак тіліктерінін (пластина) орталық нейрондары  қабылдайды 

жэне өңдейді.

Ауырсыну  сезімінің  откізгіш  жүйслсрінс  жұлын-таламус,  жүлын  торлы 

қүрылым,  жұлын-ортақ  ми  жүйкссі  жолдары  жэнс  орталық  мидың 

проприорецептор 

жүйесі 

жатады. 

бұлар 

арқылы 

өрлсмс 

ауырсыну 

мэліметтері  мидың  бірнеше  орталык  қурылымдарында  өцдследі.  Олар: 

жүлын,  торлы  құрылым,  ортаңгы  ми,  сұр  зат,  таламус,  гипоталамус,  лимбия 

жүйссі, ми кыртысының эртүрлі аймақтары.

Нейрофизиологиялық 

зергтеулер 

бойынша, 

ауырсыну 

тітіркенісі 

эсерінен  жүлын  арқылы  қозгалыс  жоне  симпатикалық  жүйке  сигналдарының 

алгашқы  рет өнделетіндігі  дэлелдснді.  Сол  сияқты  торлы  құрылым  ауырсыну 

аппараттарын түйсінуде мол әрекет жасайтыны  көрсстілді.

Ол  жүлын  рсфлскстерін  кадағалайды,  всгставтивтік  жүйксні  кірістірсді 

(қанайналымы,  тынысалу,  т.б.).  ортаңгы  миға  бағынатын  күрдслі  қорганыш 

рефлекстерін  қагыстырады (ояну, сақтану, сезіктену т.с.с.).

Ортаңгы  мидың  жоғарғы  будырмақтары  ауырсыну  таскындарын  өңдеп, 

ауыртатын  тітіркендіргіш  эсер  еткен  кезде,  көру  багдарланысын  жеңілдетеді. 

Ал  ондагы  сұр  зат  пен  сопакша  мидың  тігіс  ядролары  ауырсынуды  басып 

отырады.  Өйткені,  олардың  нейрондарында  ауыртпайтын  нейропептидтер 

(энкефалин, эндорфин) мен моноамидтер (серотонин, норадреналин) түзіледі.

Таламустың 

қапталдас 

құрылымы 

ауырсынудың 

сапасын 

(соматотопикасы.  ұзактыгы,  карқыны,  т.б.)  аныктайды,  ал  ішкерілес  аймагы 

ауырсынудың меселдік жэне ашыну көріністеріне қатысады.

Гипоталамус  құрылымына  келетін  ауырсыну  ақпараты  нейрогормондык 

жүйелерді  белсендіріледі.  Олар  күрделі  ұзак  вегетативтік  жэне  соматикалык 

эсерленістер тудырады. 

,

Лимбия  жүйесі  ауырсыну  тітіркендіргішіне  жауап  ретінде  организмнін 

эмоциялык реніктерін (корганыш,  қашу,  шабуыл) әрекеттерін жасайды.

428

Ми 

кыртысы 

деңгейінде 

ауырсыну 

мэліметтері 

оның 

бірнеше 

аймактарына  келеді.  олар ауырсынуды  багалау (когнитивті) жэне организмнің 

ауыртатын  тітіркендіргішке  беретін  жауаптарын  калыптастырады.  Сонымен 

катар  ми  кыртысы  ауырсыну  түйсігі  пайда  болатын  таламус  кұрылымдарына 

зор тежеуші  ыкпалын тигізеді.

жүктеу/скачать 28,52 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: