Мидың анализдік және синтездік қызметі

Қабылдагыштарда  пайда  болатын  козу  толқьшы  кыртысасты  кұрылымдар 

арқылы  үлкен  ми сыңарлырының бастапқы  жобаланыс аймақтарыііа отеді.

Жүйке  жүйесінің  гөменгі  бөліктері,  арнамалы  және  бейарнамалы 

кыртысасты  құрылымдары,  тітіркенуді  карапайым  анализ  жэне  синтез 

жасайды.  Олардың  сн  күрделі  түрлсрі  үлксн  ми  сыңарлары  қыртысында 

жүзсгс асырылады.

Ми  қыртысының  үласқан  аймағындаты  эртүрлі  нейрондар  озара 

ұштасып,  ерекше  «нейрондар  жарасымын»  қүрайды  (Л.А.  Ухтомский).  Әрбір 

осындай  нейрон  гоптары  түйсіктің  белгілі  бір  түріне  жауапты  болады.  Бір 

нейронда козу пайда болса, ол баскаларына тарайды, сөйтіп адамныц біртұтас 

түйсігі туады.

Сонымен  қатар  адамның  біртүтас  түйсігін  қамтамасыз  стстін  гнозистік 

нейрондар  туралы  болжам  бар.  Олар  эралуан  талдағыштардыц  жогары 

деңгейіндегі  біртипті  нейрондардан  гұрады  да,  мидың  танымдык  жүйесін 

гүзеді.

Ми  кыртысының  синтездеу  ісэрскстінің  өте  күрдслі  түрі  динамикалык 

стереотип  немесе  жүйелілік  кұбылысында  анық  байкалады.  Бүл  шартты 

рсфлскстер  жүйесіне  Караганда,  мидың күрделі  анализдеу-синтсздсу  ісәрекеті 

нлтижссіндс калыптасады.

Сыртқы  ортада  организмгс  жүйелі  жэнс  дэлмс-дэл  бір  ізділікпен  белгілі 

бір  мсрзімде  эсер  стстін  тітірксндірпштср  ксдсссді.  Мұндай  әралуан 

тітірксндіргіштердің  өзгерістермсн  реттеліп  жасалатын  ыкпалын  сыртқы 

стереотип (таптаурын) деп атайды.

Осы  тітірксндірудің  эркайсысы  ми  кыртысындағы  тиісті  козу  жэнс 

тежелу арқылы  организмнің белгілі  әсерленісін  тугызады.  Сондыктан сырткы 

стереотипті  тітіркенуге сэйкес,  мида осы  сиякты  әрексттік  қатынастың бірізді 

өзгерісі  пайда болады.  Олар сол тәртіппен  бірнсиіе рет кайталанган  жагдайда, 

біртутас  біріккен  тізбекті  рефлекстер  жүйесіне  айналады.  Мүндай  қозу  мен 

тсжслудш  мидагы  бскітілген  белгілі  бірізді  калыитасуы  жылжымалы 

стереотип дсп аталады.

Стереотиптін  карапайым  ыргақты  гүрі  болады.  Мұны  алғашқыда 

бірнеше  жағымды  шартты  рефлекстер,  кейін  ажырататын  немесе  жағымды 

және  жағымсыз  рефлекстер  бір  мезгілде  жасайды.  Сонымен  қатар  көптеген 

эралуан.  күрдслі  оң  жәнс  тсріс  байланыстар  аркылы  ыргақты-орнскті 

стереотиппен  адам  мен  жануарлардың  күнделікті  тіршілігін  аткаратын 

дағдылары  калыптасады

Табиғи  жагдайда  динамикалык  стереотип  адам  мен  жануарлардын 

әртүрлі  әдсттері  мен  дагдыларын.  мінсз-кұлыгының белгілі  жүйесін  кұрайды. 

Олар  оте  киын  қүралады,  алайда  кейін  тым  берік  сақталады.  Егер  олар 

бұзылса.  жоғары  жуйке  кызметшш  әрекетпк  еауытқулары  (невроздар)  пайда 

болады.

Мидын  күрделі  анализдік-синтездік  ісэрекеті  нәтижесінің  ерекше  бір 

түрі -  шартты рефлекстік аударакосу.

Шартты  рефлекстік  аударақосу  дсп,  бір  шартты  тітірксндіру  әсерінен 

организмде  эртүрлі  бейімделіс  ісәрекетін  тудыратын  ми  қыргысындағы 

озгерістерді  айтады.  Организм  аударақосу  арқылы  қоршаган  ортаның 

өзгерістеріне тиімді бейімделіп отырады.

Шартты  рсфлскстср  эртүрлі  окиғаның  орны,  мезгілі  жонс  олардан  басқа 

эртүрлі  жағдайлары  іскс  қосылғанда  оңай  қалыптасады.  Тіршіліктің  эралуан 

жағдайларында  біргс  эсер  ететін  косымша  сигналға  калыптасатын  организм 

ісэрекеті  ахуалдык шартты  рефлекс дсп  аталады  (П.С.  Купалов).

Мұндай  шаргты  рефлекстік  ісэрекеттің  күрделі  түрінде  үнемі  эсер  етуші 

жағдайдың  құрама  түрткілері  нагыз  шартты  гітіркендіргіш  рстінде  ықпал 

жасап,  отіп  жатқан  шартты  әссрленісті  біріне-  бірі  ауыстырады.  Бұл  шартты 

рефлекстер  жагдайдың түракгы  сипаты  мен  үзақтыгына толық сәйкес  келетін 

болғандықтан,  олар  тонустық  рефлекстер  деп  атайды.  Тонустық  шартты 

рефлекстер 

организмнің 

даярлық 

қабілетін 

көрсетеді. 

Адамның 

нсихофизикалык  күйін  тексергснде,  даярлық  әсерленіс  өге  маңызды  орын 

алады.

Кейбір  зертгеушілсрдіц  айтуы  бойынша,  рефлекстік  теория  мидың 

анализдік-синтездік  ісэрекетін,  эсірссс  мінездің  эсерленіс  негізін  толық 

ашпайды.  Олар шартты рсфлексті  ми қызмстінің тск талдау жасайтын жабайы 

жэнс  бабына  жетпсгсн  қарапайым  түрі  деп  ссептейді.  Сондыктан  олар  мида 

жоғары  дәрсжслі  жэнс  срскшс  мэні  бар  бсйрефлекстік  ісэрскст  болатындығы 

туралы  кағидалар  үсынды.  Ми  қызметінін  бұл  түрлерінде  өздерішң  шығу 

ретіне  қарай  рсфлекстік  тетігі  болмайды,  бірақ  мінез-құлықтьгң  ең  басты 

нсгізін  қүрайды.

Осы 

бейрефлекстік 

багыітың 

бірі 

-  

гештальтпсихиология 

(гештальтбейне).  Мұнда  мидың  қызметі  организмнің  өзін  коршаған  ортамен 

бслсенді  түрде  әссрленісуі  аркылы  жеке  тэжірибс  қорың  жиңагандықтан 

немесе  күрделі  анализ-синтез  жасағандықтан  емес,  мида  оның  бейнесі  пайда 

болгандыктан  жүзсгс  асады.  Сонымсн  катар  күрделі  мінез-қүлық  іске 

қосылганда  киын  мэселслсрді  организм  гуа  бітксн  инсайт,  ягни  ішкі  нүрлану 

арқылы  шешеді.  Инсайт 

адам  өзі  табандылықпен  ұзақ,  нэтижесіз  еңбек 

еткен жэне ойлаган істерінің кенеттен  шешімін тауып аңғаруы.

И.С.Бериташвилидің  пікірі  бойынша,  жануарлар  мен  адамдарда  ми 

ісэрекетініц  срскше  кұрылысы  -   психожүйкслік  немесе  бсйнслік  түрі 

кездеседі.  Бұлардың  да  жаратылысы  жэне  шыгу  тегі  бейрефлекстік  болады, 

олардың  шартты  рефлекстерден  сапалық  өзгешеліктері  бар  жэне  мінез  үшін 

маңызы  өте  жогары.  Осы  психожүйкелік  ісэрекетті  организм  сырткы  жэне 

ішкі  жагдайлар әсерінен өзінің жекс тіршілігінде иемденеді.

Психологияның  мінезді-күлықты  ақиқат  тексеруге  тырысатын  тағы  бір 

багыты  -   бихевиоризм  (мінез).  Бүл  қагида  бойынша,  психикалық  ісэрекет 

сыртқы  түрткілер  мен  оган лайықты  жануарлар  кимылының арақатынасы деп 

танылады.  Олардың  пікіріне  қараса,  ми  ісәрекетінің  негізі  организмнің 

қоршаган  ортамсн  өзара  қатынасында  жаңылысу  жэне  сынау  арқасында 

иемденген, бірақ шартты рефлекске жатпайтын дағдылардан тұрады.

461

Алайда  соңғы  кезде  көптеген  ғалымдар  жануарлар  мінез-құлыгын 

зерпегенде  шартты  жэне  шартсыз  рефлекстерді  колданады.  Дегенмен, 

жануарлардың  өз  мекендерінде  еркін  табиги  жағдайда  болғанда,  элде  қалай 

түсініксіз  мінез-құлықтары  мидың  болмысты  бейнелеуде,  ягни  анализдік- 

синтездік  ісэрекетінде,  сапасы  өте  жогары  жэне  күрделі  тетіктері  барлыгын 

дэлелдейді.

Сонымсн,  жалиы  алганда,  мидың  күрдслі  анализдік-синтездік  ісэрскеті 

нәтижесінде  пайда  болатын  мінездік  әсерленісті  тексергенде,  рефлекстік 

теория  олардың  физиологиялық  негіздерін  анықтау  үшін  обден  қолайлы, 

сенімді тэсілі болып саналады.

жүктеу/скачать 28,52 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: