Бірінші және екіниіі сигналдық жүйелер

Сөйлеумен  байланысты,  сөздің  мағынаын  түсіну,  оларды  айту,  заттарды 

ұғынып  тану  және  максатты  ісэрекет  пен  оның  нәтижесін  болжау  сияқты 

күрделі  әрекеттер  жылжымалы  жүйке  күрылымдарының  калыптасуын  талап 

етеді.  Мидың  қосылып  жүмыс  істейтін  коптеген  нейрондары  мен  олардың 

тізбектері  эрекеттік жүйені үйымдастырады.

Сондықтан  практикалық  бақылау  (адамда  -   коғамдык  істерде)  сезі  мен 

түйсіктің  дұрыстығын  ету  үшін,  эрбір  талдагыштыц  көрсегуін  басқалармен 

салыстырудың  маңызы  өте  зор.  Мәселен,  заггардың көлемін  көру,  сипаи  сезу 

жэне  проприорецептордан  миға  бір  мезгілді  жететін  сигналдардан  анықтауға 

болады.  Сәби  жас  ксзінсн түрліше акпаратты  біртүтас байланыстырады, оның 

дүрыстығын өз әрекетімен тсксереді.

Адамзаттың 

танымдағы 

жэне 

табиғатты, 

қоғамды 

зерттеудегі 

жетістіктері,  ғылыми-техникалық  табыстары  сезім  мүшелері  мп  үлкен  ми 

сыңарлары  арқылы  қабылдайтын  жэне  талданатын  мәліметтердің  шындықка 

сәйкестігін, дэлдігін, дұрыстығын растап дәлелдейді.

Адамның 

жоғары 

жүйке 

ісәрекеті 

көптеген 

жоғары 

дәрежелі 

жануарлардағы  сиякты,  ұқсас  зандылықтармен  бейімделеді.  Алайда  олардың 

екінші сигналдық жүйесі болгандықтан, адамға тэн ерекшеліктері  кездеседі.

Сондыктан  адамның  шартты  рефлексін  зсрттеу  үшін,  тіл  аркылы  алдын 

ала нұсқаулар беріп, ауызша жауап алу әдістері жиі қолданылады.

Адамдарда  жай  аспаптық  жэне  вегетативтік  тітіркендіргіштерге  шартты 

рефлекстер  тез  қалыптасады.  Балаларда  шартты  рефлекс  тез  жасалғанымен, 

ол ұзак уақыт түрақсыз болады жэне дағдылы эрекетке қиын ауысады.

Балалардың  кимыл-ісәрекеті  шашыраңқы  келеді,  олар  баяу  басталады, 

үзаққа  созылады  және  өте  ақырын  жойылады.  Әртүрлі  жастағы  балалардын 

«еркін»  қимылы  түрліше  болады.  Жасы  кіші  балаларда  қозғалтқыш 

әсерленістің сергулі тонустық түрі, ал ересек балаларда ширақ түрі  кездеседі.

Адамда  нақтылы  жэне  сөздік  тітіркендіргіштерге  қимылдатқыш  шартты 

рсфлскстсрі  өте  тез  жэне  тікелей  маманданган  түрінде  жасалады.  Таңдау 

қозгалтқыш  шарггы  рсфлекстері  көзсіз іздсу, сынама жэне жаңылысу әдістері 

аркылы  қалыптасады.  Әдетте  есепті  шешкеннен  соң,  адам  өзінің  сәтсіз 

әрекеггеріне  қайтып  оралмайды.  Үйрету  ісінің  мэні  мақсатқа  жегудің  жалпы 

негізінің жүйкелік өнегесін қалыптастыруға саяды.

Барлык  тэжірибелік  мэліметгер  адамдарда  шартты  рефлекстердің 

арнамалы  калыптасатынын  екі  сигналдық  жүйенің  бірлесуінен,  екіншісінің 

жетекшілігімен  аткарылатынын  дәлелдейді.  Адамда  кұрама тітіркендірулерге 

шартты  рефлекстер  калыптасқанда,  бірінші  жэне  екінші  сигналдык 

жүйелердің  арақатынасы  одан  да  күрделі  болатындығы  байқалады.  Бір 

мезгілде  эсер  ететін  кұрама  тітіркендіргіштерге  шартты  рефлекстер  бір 

жагынан  жалпылай,  екіншіден  маманданып  қалыптасады.  Адамдар  өз 

істерінің  негізгі  шын  себептерін  немесе  нэтижелерін  ажыратпастан,  баска бір 

к^зге  түсетін  жалғас  құбылыстарымен  байланыстырады* Кейде  адам  сыртқы 

ықпалға  эдеттегідей  жауап  қайтарып,  өз  назарын  қызыкты  іске  аударады, 

бірақ ол ықпалды, өзінің әрекетін аңғармайды.

467

Адамдағы  ішкі  тежелу,  жануарлардағы  сиякты  жіктеледі.  Алайда 

адамның  тежегіш  үрдістерінде,  екінші  сигналдық  жүйеге  байланысты  небір 

ерешеліктері  болады.  Мәселен,  өшуден  жэне  шарггы  тежелу  екі  сатылы 

болады.  Әуелі  қозғыштық күшейеді, кейін тежелу туады.  Ажырататын тежелу 

скінші  сигналдық  жүйенің  арқасында  тез  калыптасады.  сондыктан  ол  белгілі 

бір  жастан  кейін  жетекий  іс  атқарады.  Тек  адам  үшін  кешігетін  тежелу  қиын 

калыптасады.

Адамның  екінші  сиіналдық  жүйесі  оның  элеуметтік  омірімен  тытыз 

байланысты.  Ол  эп  адамның  қоғамдық ортамен  өзара  қатынасының нэтижесі. 

Ауызша  ишарат,  тіл  адамдардың  катынас  қүралдары,  олар  үжымдық  еңбскте 

дамиды.  Сондықтан  екінші  сигналдық  жүйе,  элеуметтік  себептерден 

қалыптасып, қоғамнан тыс дамымайды.

Жогары  жүйке  ісәрекетінің қалыптасу ерекшеліктері  дэрігерлер үшін  өте 

маңызды.  Мұның  мәні  медицина  саласында  техникалық  қүрал-жабдықтарды, 

аспаптық  әдістерді  кеңінен  қолданғандықтан  тіпті  артып  отыр.  Өйтксні 

лабораториялық және аспаппен тексеру нэтижесі аурудың жеке басын дзрігер 

санасынан  алшақтатады.  Ал  ауруды  дұрыс  емдеу  үшін,  бүдан  басқа  саналы 

шарттар -  аурудың дәрігерге сенімі,  оның санасына эсер ететін  ептілік  қажет. 

Өзара  қатынаста  адам  өз  мінезін  багдарлап,  әрекеттерін  баскалармен 

салыстырып,  олардың  пікірі,  сезімі,  талаптарымен  сэйкестендіріп  отырады. 

Ең акырында адамның істері тек өзі үшін емес,  басқа адамдармен  бірге,  солар 

үшін атқарылады.

Адамның  мақсатын,  ынтасын,  өзгешелігін  жасайтын,  отбасында,  жүмыс 

орнындагы 

мінезін 

багдарлайтын, 

оның  мацайындагылармен 

қарым- 

катынасы.  Оларды  анықтап,  керекті  жаққа  бағыттау  тәрбиешілер  мен 

дэрігерлердің міндеті.

Тәрбиелеу,  аурудыц  алдын-алу,  оны  емдеу  істерін  саналы  меңгеру  үшін, 

мінездің және көңіл-күйдің байымсыз қалыптасатын түрлерінің әрекетін  анық 

ойластыру  керек.  Әсіресе,  жеке  адамды  толық  түсіну  үшін,  оны  болек  алып 

карамай,  барлық  бағалау  жүйесіне  көңіл  аударып,  әлеуметтік  баталаушы 

топтардың  қатынасы  арқылы  үғыну  керек.  Баскаша  айтқанда,  жеке  адамныц 

қоғамдық  мэнін  естен  шығармау  керек.  Өйткені  әлеуметтік  байланыссыз, 

коғамнан  тыс  адам  өмір  сүре  алмайды.  Осы  жагдай  эртүрлі  типті  топтарда 

блатын адамның өзара катынасын терсң тексерудің кажеттілігін дәлелдейді.

Ұжымдагы  адамдар  қатынасының  маңызды  ерекшелігі  сол,  жеке  адам 

өзін  эмоция  аркылы  ортаның  ыңгайына  бейімделеді.  Әлеуметтік  қоғамының 

үжымына  тін  бірге  кайгыру,  сезімдік  (жылышарайлылык,  есіркеушілік), 

эркімнің табысына ортақ қуаныш пен мактаныш сияқты қасиеттері бар.

Өндірісте,  мектепте,  баска үжымда  істейтін  дэрігерлер  тиімді  кісіаралық 

катынас  қалыптастырудан  тысқары  кала  алмайды.  ол  үжымда  имандылық, 

рухани  бірлік,  салауатты  тірлік  салтын  тәрбиелеу  үшін  бар  күш-жігерін, 

білімін  аямауы керек.

Баланыц жогары жүйке жүйесінің  калы птасуы

Адамның мінез-кұлығы  ми  қүрылымы  осіп  жетілген  сайын  өзгереді және 

жогары  сатыға  көтеріледі.  Бүл  сыртқы  ортаның  маңызды  түрткілерінің 

көбеюі  салдарынан  алуан  түрлі  рефлекстердің  өзгсріп,  мінездің  жаца  шартты 

әсерленіс түрлерінің пайда болуына байланысты.

Қазіргі  түсініктср  бойынша,  мінез  жэне  психика  әсерленістері  мидың 

ұласқан 

(ассоциативтік) 

жуйесі 

аркылы 

аткарылады. 

Мидың 

бүл 

құрылымдары  оның  көптеген  күрделі  эрекеттерін  ұйымдастырады.  Олар 

мақсатты  кимыл-әрекет  багдарламасын,  парасатты  істерді,  сөйлеу  жүйесін, 

көрнекті  кеңістіктік  және  нышандык  синтезді,  кысқамерзімді  зердені 

қалыптастыруға қатысады.

Баланыц  жоғары  жүйке  ісәрекетінің  қалыптасуы  ми  қыртысындағы 

үласқан  құрылымдардың  дамуынан  тәуелді  келеді.  Бала  үлкендермен 

катынасу  арқылы  тэрбие  алады  жэне  сырткы  элемді  бағалаудын  жаңа 

түрлерін  иемденеді.  Бүл  кимыл  эрекеттің,  түйсік,  зерде  жэне  ойлау 

қабілетінің  жаңа  түрлерінің  негізін  қалайды.  Олар  ми  кыртысының  маңдай 

жэне  төмен 

самай 

аймақтарының 

жетілуіне 

байланысты. 

Адамның 

онтогенездік дамуы  кезінде  мидың  осы  аймактары  9  есе өсіп,  оның үштен  екі 

аумагын алып жатады.

Жаңа  туған  нәрестеде  өмірінің  алғашкы  күнінен  сыртқы  ортаны  сезетін 

бірқатар  қабілеті  болады.  Олардың  туа  біткен  меселірің  белгілі  көріністері, 

сақтану түйсігі,  басқа адамның сигналына эсерленіс  қасиеті  байқалады.  Кейін 

осы  касиеттер  негізінде сырткы  жэне  ішкі тітіркендірулерге  көптеген  шартты 

рефлекстер  қалыптасады.  Әуелі  ему,  үйкы  жэне  сергектік  күйлерге 

байланысты вегетативтік, кейін  қозғалыс  шартты рефлекстері  пайда болады.

Бөбектердің  9-10  айлыгында  бірнешс  жағымды  және  тежегіш  шартты 

рефлекстері  қалыптасады.  өйткені  бұл  жаста  сыртқы  қүрама  тітіркендірістің 

ең  маңызды  сыңары  тіл  бола  бастайды.  Сөзге  шартты  рефлекстер  бөбектің 

6  айлығында  пайда  болады.  Алайда  олар  үшін  сөздің  элі  де  дерексіз 

сигналдық мэні жоқ.

Сәбилер  1-3  жастың  аралығында  жүре  жэне  сөйлей  бастайды.  Сәбидің 

өздігінен  козғалысы  қоршаған  заттармен  жан-жақты  танысуына  мүмкіндік 

туғызады. 

Ал 

сөйлеу 

кабілетінің 

дамуы 

маңайындағы 

адамдармен 

қагынасуын  күрделі  түрде  өткізеді.  Олардың  мінезінде  екпінді  жэне  табанды 

зерттеу  қимылдары  қалыптасады.  Сөйтіп  сэбидің  сырткы  элем  танымы 

«қимылмен  ойлау»  арқылы  калыптасады.  Алғашқыда,  оның  қимылы  жөнсіз, 

ретсіз  келеді.  кейін  тәжірибесі  молайып,  нақтылы  жэне  ұйымдастырылган 

кимыл  туады.  Әртүрлі  заттарға  барабар  қимыл-әрекет  жасалады,  сәби 

қасықпен,  кесемен  тамак  ішеді,  орындыққа  отырады,  аяқ киімді  өзі  киеді.  Ал 

егер баланың қимылы  шенеулі  болса, оның таным қабілеті томен болады.

, 

Балалардың  ойыны  арқылы  ми  кызметінің  адамга  тэн  арнамалы 

ерекшелігі  болатын  жалпы  корыту  жэне  үластыру  эрекеттері  калыптасады. 

Сәби  2  жаска толғанда сөз  біртіндеп  шартты тітіркенудің дербестік  мәніне  ие

4 6 9

жүктеу/скачать 28,52 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: