Ахмеди ысқАҚов қазіргі қазақ тілі морфология

морфология

Толықтырылып, өңделген екінші басылымы

ISBN 5-630-00006-3

Толықтырылып, екікші кайтара ұсыиылып отырған «Ка- зіргі казак тілі» оқулығында қазақ тілінің морфологнясына катысты мәселелер жаһгжакты қамтылған. Белгілі ғалым тіл теориясы саласындағы сЬңғы зерттеулерге де жіті зер салған.

Кітап жоғары оку орындары фнлология факультеттері оқытушылары мен студенттеріне, қазак. тілін тереңдеп окып, үйренуші көпшілік қауымға арналған.

4602020400—010 ₀₀₂__ді ББК 81

^ЬІ 415(05)—91

ISBN 5-630-00006-3

«Мектеп» баспасы, 1974. Ысқақов А., 1991, толыктырыл- ған, өнделген.

АЛҒЫ СӨЗ

Бұл кітап 1974 жылы шыққан «Қазіргі қазақ тілі» курсының ' негізінде өңделіп, жоғары оқу орындарының студенттеріне арналғак оқулық есебінде усынылып отыр. Кітапты баспаға даярлау үстінде автор мынандай мәселелерді қатты қадағалады: оқулық бастан-

аяқ тіл білімінін қазіргі деңгейіне сай болуын ескерді; оқулықта қысқаша болса да, ана тілінің морфологнясына қатысты мәселелер- дің түгел қамтылуына ден қойды; морфология объектілерін оқулық- та тіліміздің грамматикалық құрылысының табиғатына орай, логи- калық жүйесіне сай орналастырылуын көздеді; әр тарауға, әр та- кырыпка эр категорияға катысты мәселелер жөнінде айтыла- тын кагидалар мен ережелер әрі қысқа, әрі жүйе-жүйесіне лайық дүрые айқындалып, дүрыс түзілуін нысана түтты; морфологнялық объектілердің тұс-түсында әрқайсысының граммдтикалық сыр-си- паттарын айқын көрсетіп түрарлықтай нақтылы мысалдар беріліп отырылуына ерекше зер салды.

Оқулыкта, біріншіден, морфологияның негізін түгел сақтап, аумағын шактау ниетімен ұсақ-түйек мәселелерді барынша қыс- 'карту кажет болды да, тарихи диахрондық сипаттамалар мен мә- ліметтерді алып тасгауға және теориялық қағндалар мен ережелер беруге сараңдық істеуге тура келді. Осы талапқа сәйкес, кітаптың іарау-тараулары мен тақырып-такырыптары үшін тністі әдебиеттер- ден сөйлемдер түрінде келтірілген текстердін кейбірі алынып тас- талды, кейбірі кысқартылды, иллюстрациялык матернал көбінесе жалаң сөздер арқылы ғана берілді.

Казақ тілі морфологиясының ірілі-уакты мәселелерінін бэрі де бірдей тексеріліп бітпегеиі, олардың ішінде кейбір даулы мәселелер бар екені де белгілі. Автор ондай әлі де жіті зерттелмеген, сырлары жете ашылмаған мәселелерді күңгірт қалдырмай, мүмкіндігінше ашық түсінерліктей етіп беру жағын қарастырды. Егерде оқулықта сондай және әлдекандай басқа да күңгірттік, я олқылық болса, сабак. үстінде ондайларды айкындай түсуге, толықтыра беруге, же- тілдіре отыруға қазіргі жоғары мектептеріміздің окытушыларының білімдері мен парасаттары да, қабілеттері мен тәжірибелері де кәміл жететініне автордың сенімі де күшті, үміті де зор.

Окулықта кейбір үйреишікті терминдер не жаңартылып, не ма- ғыналары өзгертіліп қолданылумен қатар, кейбір жаңа терминдер де енгізілді. Ондай өзгерістер жалан әуескойлықтан я жанакүмар- лықтаи туған ермек емес, тіліміздің тексерілу дәрежесінің бірте-бір- те әрі терендеп, әрі кеңейіп, үнемі дамып келе жатқандығының ай- ғағы. Оидай жаңалыктар алдағы уақытта да болатыны шексіз, өйткені қазақ тіл білімінің өрісі өсіп, бойы биіктеген сайын, жаңа- лықтар да молайып, терминдері де еселене беретіні сөзсіз.

3


Қазак ССР Халыкка білім беру мшшстрлігінің Оку методика- лык советінде айтылған кейбір нактылы усыныстарды ескере оты- рып кітаптын осы басылымында 1974 жылғы басылымында кам- тылған біраз теориялык мәселелерді толықтыра түсу, жаңаша ойлар мен ғылыми тұжырымдар жасау жағы мұкият ескерілді. Осыған байланысты кейбір түсініктер мен түсіндірмелер қайта каралып, мүмкіндігінше қысқартылып бсрілді де, кейбір тақырыптар мен та- қырыпшалар басқаша аталып, кейбірінің орны ауыстырылып, ка- жетсіз деп танылған бірер тақырыпшалар қыскартылды. Кітаптың «Етістік» деп аталатын тарауының «Кемекші етістік және аналити- калық форма» деген такырыбы баскаша қаралып, оган «Аналити- калық етістіктер», «Аналитикалық формалар», «Аналитикалык фор- манттар» деген жаңа тақырыитар ендірілді. Осылайша қайта қарал- ған тақырыптардың бірі «Амалдың өту сипатынын. категорнясы» болды.

Кітантың осы басылымыиа А. Әбілқаев, F. Қалиев, Ы. Мама- нов, С. Мырзабеков, Н. Оралбаева, М. Оразов, С. Хасанова, Ж. Шә- кенов, т. б. жолдастар тиісті пікірлер мен үсыныстар айтқан бола- тын. Автор осы ғалымдарға шын ықыласымен рахметін айтады.