Ахмеди ысқАҚов қазіргі қазақ тілі морфология
§ 41. КӨПТІК МӘНДІ ЕСІМДЕР
жүктеу/скачать 0,65 Mb.
|
Ахмеди ыс А ов азіргі аза тілі морфология (1)
| § 41. КӨПТІК МӘНДІ ЕСІМДЕР
Зат есімдердің көпшілігі тікелей атау формада тұ- рып, белгілі бір бірыңғай заттардың бәріне тән жалпы атау ретінде жүмсалумен катар, тиісті заттың бір дана- сының ғана атауы есебінде қолданылады. Мысалы, кісі, сөз, бала, қыстау, үй, көл т. б. Егер осы атаулар арқы- льі аталатын заттар біреу емес, әлденешеу я көп екенін білдіргіміз келсе, осы зат есімдерге көптік жалғауын жалғап айтамыз. Мысалы: кісілер, сөздер, балалар, көл- дер т. б. Сонымен қатар, атау формада тұрғанда, өзі арқылы аталатын заттың біреуін емес, жиынын топтап я камтып атайтын зат есімдер де бар. Мысалы, сүт, үн, жүн, ал- ма, ақыл, өмір, іиындың, алтын, жел, құйын деген сияқ- ты зат есімдерді алсақ, бүлардың әрқайсысы белгілі бір жеке-дара затты ғана атамайды, оны тобымен атайды. Осындай затты жеке-даралап атамай, оның жиынын тобымен атайтын зат есімдерді кептік мәнді есімдер деп атаймыз. Қептік мәнді есімдердің ерекшеліктері тек семанти- Каларында ғана, демек, затты жекелеп атамай, топтап атауларында ғана емес, грамматикалық сипаттарында 141 да бар. Мысалы, сол аталған ұн, алтын, жел, ақыл тә- різді көптік мэнді есімдсрді алсак, осылардын бәрі де практикалкк тілде көптік жалғауы жалғанбай жұмса- ладыу Сондықтан өздеріне тән осындай семантикалық ерекшеліктері мен грамматикалық өзгешеліктеріне ка- рай, зат есімдердін бұл тобы өз алдына категория де- лініп танылып, жоғарыдағыша, кептік мәнді есімдер деп аталып отыр. Е с к е р т у: Көптік ыәнді есімдер кейде кептік жал- ғаулы формаларда да колданылады. Бірақ бұл сөздер көптік формада көбінесе я басқа ауыспалы мағынада жұмсалады, я өздеріне қосымша мағыналық реңдер жа- мап алады. Көптік мәнді есімдерге мынадай зат есімдер жатады: Сұйық заттардың атаулары: айран, иіай, туздық т. б.; Газ тектес заттардыц аттары: азон, бу, түтін, ту- ман т. б.; Уақ, ұнтак заттардыц, ұйысқан майда заттар мен бытыранды, таранды, үгітінді заттардын. атаулары: ун, іиаң, тозаң, бетеге, жусан, жун, тубіг, іиаіи, кірпік, жи- де, алиіа т. б.; ' Дерексіз үғымдарды білдіретін заттардың атау- лары: айла, ақыл, day, қайгы, қасірет, суйенііи, шын- дық т. б.; Өздігінен табиғи бөлшектенбейтін кесек заттар- дың атаулары: алтын, қола, қурыіи, шойын т. б.; Жаратылыс кұбылыстарының атаулары: боран, жаңбыр, қар, жел, қуйын т. б. Бүлардан баска да өздері түпкі табиғаты жағынан кептік мәнді білдіретін зат есімдер бар. Мысалы, таби- пі жүгі болып келетін зат есімдер де (аяқ, көз, қүлақ, етік, байпақ, туфли, кебіс, бәтекке, шаңғы т. б.), сон- дай-ак, нәрсеиің я заттың белінбейтін табиғи бөлімі я белшегі ретінде түсінілетін субстантивтік үғымдардын атаулары да (көбінесе, көмекші есімдер, мысалы: асты, үсті, жаны т. б.) негізінде осы топқа жатады. жүктеу/скачать 0,65 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|