§ 21. ЖІКТІК ЖАЛҒАУДЫҢ ӨЗГЕ ЖАЛҒАУЛАРМЕН ҚАБАТТАСУЫ

Баяндауыш көптік, тәуелдік және кейбірі септік жал- ғаулы сөздерден де бола беретіндіктен, әрі жіктік жал ғау баяндауышқа тән қосымша болғандықтан, ол жал

а) Көптік жалғаулы сөзге де жалғана береді (біздер ₀қу-шы-лар-мьіз). Бірақ жіктелетін етістік формалары- нын көпше түрінің екінші жақтарында (анайы, сыпайы хүрлерінде бірдей) көптік жалғау жіктік жалғаудан ке- йін келеді. Мысалы: Сендер бар-ың-дар, сіздер бар-ыңыз- дар; сендер барса-ң-дар, сіздер барса-ңыз-дар, сендер барған-сың-дар, сіздер барған-сыз-дар; сендер жүресің- дер; сіздер жүр-сіз-дер т. б. Етістіктерге жалғанатын көптік жалғаудың осылайша келуі оның (баяндауышы болатын етістіктің) көптік формадағы бастауышпен жақ- хасуымен (қиысуымен) байланысты.

Осы ерекшелікке орай, жіктелетін зат есімнің көпше формасының екінші жағының анайы түрінде де, сыпайы түрінде де көптік жалғау, сараландырып айтқанда, екі рет қолданылады. Мысалы: Сендер студент-сің-дер және сендер студент-тер-сің-дер; сіздер студент-сіз-дер және сіздер студент-тер-сіз-дер т. б. Осылайша екі рет қайта- ланғандағы алғашқы көптікжалғау (студент-тері) жікте- летін заттың (нәрсенің) көптігін білдірсе, соңғы, екінші рет қайталанатын көптік жалғау жіктелетін сөзді бас- тауышпен (сендер) қиыстырып тұрады (мысалы: Сен оқушысың сіз оцушысьіз және сендер оқуиіыларсыңдар, сіздер- оқушыларсыздар дегендерді салыстырыңыздар).

Е с к е р т у: Дауысты дыбысқа бітетін есім сөздерге жалғанатын көпше форманың бірінші жағының жіктік жалғауы ортақ тәуелдеудің бірінші жағының қосымша- сымен (тәуелдік жалғауымен) түрлес болады. Мысалы: біз оқуиіымыз (жіктік жалғау), біздің оқушымыз (тәуел- дік жалғау). Бұларды ажырату үшін, біріншіден, сөздің мағынасын, екіншіден, оның қызметін, демек, ондай сөз- Ден бүрын я бастауыш (біз), я анықтауыш (біздің) бар- лығын аңғару қажет, үшіншіден, жіктік жалғауға екпін түспейтінін, тәуелдік жалғауға екпін түсетінін ескеру керек.

ә) Жіктік жалғау тәуелдеулі сөзге де жалғана береді Де, жіктік жалғаудан кейін (субстантивтенгенде ғана болмаса) тәуелдік жалғау жалғанбайды. Бірақ тәуелдеу-

75


лі сөздердін жіктеулерінде біраз ерекшеліктер бар. Олар мынадай:

1. 
   тәуелдіктің бірінші жағынын қосымшасы косылған сөзге ешуақытта да жіктік жалғаудың бірінші жағының косымшасы қосылмайды, тек екінші жақтын жалғауы ға- на жалғанады. Мысалы:
   

2. 
   Керісінше, тәуелдіктін екінші жағынын жалғауы жалғанған сөзге еш уақытта да жіктіктін екінші жағы- ның жалғауы жалғанбайды, тек бірінші жақтын жіктік жалғауы ғана жалғанады. Мысалы:
   

3. 
   Тәуелдіктің үшінші жағынын жалғауы жалғанған сөзге жіктіктін бірінші, екінші жақтарының жалғаулары жалғана береді. Мысалы:
   

б) Сұраулық шылау (-ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пе) жік- тік жалғаудың екінші жағының жалғауынан кейін де, бұ- рын да келе береді. Бірақ бұрын келгенде сұраулык шылаудың ашық дауысты дыбысы (-а, -е), сөздін жуан я жіңішкелігіне қарай, қысаң дыбысқа (-ы, -і) айналады. Мысалы:

в) Тәуелді сөздін бірінші және үшінші жақтарында да, сүраулык шылау (-ма, -ме) жіктік жалғаудан кейін, де, бүрын да келе береді: Мысалы:

г) Атау формалардан басқа септік жалғаулы сөздер- дің ішінен, әдетте, мекендік және көлемдік мағына бере- тін жатыс және шығыс жалғаулы сөздер де баяндауыш болатыны мәлім. Ондай сөздерге, баяндауыш болғанда, жіктік жалғау жалғанады. Мысалы: біз Крошитад-тан- быз, сендер қай колхоз-дан-сыңдар?

ғ) Жіктік жалғаудың, бірінші, екінші жақтарының косымшалары, кажет болған жағдайда, жіктелетін сөзге тікелей жалғанбай, -ғана (-қана), -ақ шылауларынан кейін де келеді. Мысалы: Мен оның атқосшысы -ғанамын (С. Мұқанов); Телміріп бар өмірінде жемтік жеген., Қар- ғаның жаман-ақсың баласынан (С. Торайғыров) т. б.

Е с к е р т у: Жіктік жалғау күрделі етістіктер баян- дауыш болғанда, ең соңғы көмекші етістікке жалғанаты- ны сияқты, күрделі есімдер баяндауыш болғанда да, оның соңғы көмекші сөзіне жалғанады. Мысалы: Сендер мені осы сапарға ңимайтын сияқтанасыңдар (М. Әуезов). К,айда аттансақ та, басқарушыларымызды сайлап алып аттанатын сияқтымыз (Ғ. Мүсірепов).