Ахмеди ысқАҚов қазіргі қазақ тілі морфология
жүктеу/скачать 0,66 Mb.
|
АХМЕДИ-ЫСҚАҚОВ-Қазіргі-қазақ-тілі
- Бұл бет үшін навигация:
- (жат, жүр, тұр, отыр)
| -\-мін) жалғанған. Бұл қосымшалар және толымсыз етіс- тік (еді), әрнне, оларға тиісті грамматикалык мағына- лар жамаған. Дегенмен, кандай формада колданылса да, мүндағы көмекші етістіктер (жат, жүр, тұр, отыр) кесемшенің жұрнағымен (-in) селбесіп, жетекші етістік-' ке басталған процестің тынбай жүріп жаткан кезеңін білдіретін реңк үстеп түр. Ендеше, жатыр, жүр, тұр, отыр етістіктері жетекші етістікке белгілі дэнекер ар- қылы тіркесіп, оған амалдың я әрекеттің (ұзақтылы- қыскалы) созылып я созалаңдап тынбай жүріп жатқан кезеңін білдіретін мән үстейді. Ал, бұл кезең кай шак- та болса да ұшыраса береді (Амалдың өту сипаты ке- зеңі категориясы деген тақырыпты қараныз).
Сонымен бірге, мен үйде отырмын, мен үйде мақала жазып отырмын деп те, Сен қайда турсың? Сен не' ай- тып турсың? деп те, Ол тауда жүр, ол тауда не аулап жүр деп те анта береміз. Бірақ осы сенлемдердің қай- сысын алсак та, одан амалдың (әрекеттің) дәл казіргі кезде, сейлеп отырған уақытта жүзеге асып отырғаныи, істеліп жатқанын түсінеміз. Солай болса, жатыр, жүрі түр, отыр етістіктері нақтылы осы шақ мағынасын біл- діру үшін де жүмсалады. Бұлардан басқа бірде-біБ етістік дағдылы осы шақты (ңус үіиады; ит үреді) біл-1 264 діргенімен, нақтылы, қазіргі осы шақты білдіре ал- майды. Соиымен, бүл төрт етістік, өздерінің негізгі мағына- лары мен қызметтерін атқарумен бірге, бір жағынан амал-әрекеттің даму кезеңін (фазасын), ету сипатын білдіруге дәнекер болса, екінші жағынан, етістіктін на- ғыз осы шақ категорияеын қүрауға негіз болады. Бұл категорияларды жасауға осы терт етістіктің катысуы- мен кальштасқан мынадай форманттар дәйім жұмсала- ды: -ып жатыр; -а жатыр; -ғалы жатыр; -ып тур; -а тур; -ғалы тур; -ып жүр; -а жүр; -ғалы жүр; -ып отыр; -а отыр; -ғалы отыр; -ып кел + е жатыр; -ып бар + а жатыр т. б. Бүл форманттардан кейін, қажетінше, еді, екен кө- мекшілері тіркесіп, -ып жатыр еді; -ып жатыр екен; -ып жүр еді; -ып жүр екен: -ып бар+а жатыр екен... деген сияк,ты суреттемелі (перифразалы) етістік форманттары да жасалады. Сондай-ақ, бүл форманттар арқылы жа- салған күрделі етістіктерге есімше, көсемше, ран, шақ формалары тіркесіп, тиісті грамматикалык мағыналар туғызыла береді. Мысальт: сөйлеп турған адам; оқып отыратын кітап; өтініп отырса; үнемі келіп туратын-бы; аң-таң болып царап отырып қалды т. б. § 86. БОЛ, ЕТ, ҚЫЛ ЕТІСТІКТЕРІНІҢ КӨМЕКШІЛІК ҚЫЗМЕТІ Б\'л үш етістік әрі жетекші, әрі көмекші болып кыз- мет атқарады. Үшеуінін мағыналарында да, түрлену жү- йелерінде де, функцияларында да, ортақ сипаттар болу- мен қатар, бір-бірінен ерекшеленетін өзгешеліктері де бар. Бірақ бол етістігі өзінше бір басқалау да, ет, қыл көмекшілері езара бірынғайлау. Дегенмен, бұлардың Қай-кайсысы болсынғесімдермен тіркесе койып, күран- ды етістік жасауға аса бейім түрады және сондай тір- кесте өте жиі ұшырайды. Осы өзгешеліктерінен болу ке- рек, әдетте, олардың жетекшіліктерінен гөрі, көмекші- лік қьізметтері басымырак сияқтанып керінедД Мысалы: жүктеу/скачать 0,66 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|