Ахмеди ысқАҚов қазіргі қазақ тілі морфология
жүктеу/скачать 0,66 Mb.
|
АХМЕДИ-ЫСҚАҚОВ-Қазіргі-қазақ-тілі
| ә) Бейнелеуіш сөздер
Еліктеуіш сөздер есіту қабілеті арқылы пайда бола- тын түсініктердін. аттарығі білдірсе, бейнелеуіш сездер табиғатта кездесетін белгілі-белгілі елес, қүбылыстарды көзбен көру қабілеті арқылы туатын түсініктердің атта- рын білдіреді. Мысалы: Ырғалып қарға қарқ етті; іріміиік аузынан салп етті деген сейлемдерді алайық. Мүндагы қсірқ де- ген сөз — қарғаның дауыстауынан естілген дыбыстың атын аңғартатыны, соған сәйкес, еліктеуіш сөз сол түсі- ніктің атауы болатыны жоғарыда айтылды. Ал осы са- Лалас сөйлемнің екінші жартысындағы салп деген сөз ДЬібысты емес, қарғаның аузынан ірімшіктің жерге ка- ^Рай түсіп бара жатқан я түскен кезіндегі көрініс елесғн, с°л көріністің бейнесін білдіреді. Екінші сөзбен айтқан- ^аі салп деген сөз ірімшіктің жерге тез түсіп бара жат- 349 кан кезінде көзбен көру қабілеті арқылы қабылданған көріністің, онын бейнесінін. атауы есебінде қызмет етеді. Екінші бір мысал алайық: 'Кенеттен шықңан. дауыс- ңа Ботагөз «ә» деуге үлгермей, журісін кілт тоқтатып, жалт қарады (С. Мүканов) дегендегі кілт және жалт деген сөздер де қалай токтағандықтын және қалай ка- рағандықтын. бейнесін керсетеді. Бейнелеуіш сөздер іс-әрекеттің тек сыртқы бейне-кө- рінісін ғана емес, әрі шапшаң (аса тез) болатынын да білдіреді. Бұл сездерге де белгілі-белгілі көріністің, қп- мылдың бейнесі негіз болады. Мысалы: бірдеме елең ет- ті; от жалт етті; жсіпсілақ жалп етті дегендердегі елең, жсілт, жалп деген сөздер белгілі көріністің бейнесін де, олардың тез болу ерекшелігін де білдіреді. Еліктеуіш сөздер сиякты, бейнелеуіш сездер де ко- сарланып қолданылады да, солар аркылы бейнеленетін кұбылыстардың бірнеше рет кайталанғанын білдіреді. Мысалы: елең-елең, жалп-жалп, жалт-жалт, жылт-жылт, қылт-қылт, лап-лап т. б. Еліктеуіш сөздер сияқты, бейнелеуіш сөздердің де қайталанған екінші сыңарының ашық дауысты дыбысы кысаң дауысты еріндікке айналып, іс-қимылдьщ бейне- сіиің бірде олай, бірде бұлай болып алмасып отыраты- нын білдіреді, мысалы: жалт-жұлт, жалп-жұяп, қалт- қулт т. б. Еліктеуіш сөздер сияқты, бейнелеуіш сөздердін, де түбіріндегі дауысты дыбыстын. ашық я қысаң болуы не- месе жуан я жіңішке болуы сол сөздердің мағыналары- на әсер етеді. Мысальг. От жалт етті және от жылт етті дегендердегі жалт деген сөзден көру қабілетінің күшті екендігі аңғарылса, жылт деген сөзден көріністің әлсіз болатыны аңғарылады. Еліктеуіш сөздер сияқты, бейнелеуіш сездердің де гүбірікдегі дауысты дыбыстардың ашық Оолуы қэзға- лыс пен әрекеттердің еребейсіздігін, дөкірлігін, одтай- сыздығын, епсіздігін білдірсе, дауысты дыбыстардын кысак болуьі әрекет-қозғалыстын. м а р ды м с ыз д ы ғын, өнімсіздігін білдіреді. Мысалы: арбаң-арбаң, талтаң- талтаң, тарбаң-тарбаң, одыраң-одыраң деген сөздердіи мағыналарын сол реті бойынша ербең-ербең, тылтЫҢ' тылтың, тырбың-тырбың, едірең-едірең деген сөздердін мағыналарымен салыстырып байқауға болады. АлдЫЯ' ғы топ пен сонғы топтың мағыналарында, әрине, айыР' 350 машылық бар. Өйткені Нұрқожа талтаң-талтаң басып келеді екен (С. Мұқанов) деген мен Нурқожа тылтың- тылтың басып келеді екен дегендердегі талтаң-талтаң мен тылтың-тылтың дегендердін мағыналары тең емес. Еліктеуіш сөздер сияқты, бейнелеуіш сездердін. де түбіріндегі дауысты дыбыстардың жуан я жінішке бо- луы олардың мағынасында айырмашылық болатынын андагады, мысалы: жалп-жалп етеді деген мен желп- желп етеді дегеннін, осыдан туған жалпылдайды және желпілдейді деген сөздердің мағыналары тең е.мес. Ал- ғашқы көріністен күшті, дерекі, епсіз бейне байқалса, сонғыда әрі нәзік, әрі майда бейне елестейді, Еліктеуіш сездер сияқты, бейнелеуіш сездердің де бастапқы дара түбіріиеде, қосарланған түрлеріне де сөз байланыстыратын (кептік, септік, тәуелдік, жіктік) жал- ғаулар тікелей қосылмайды. Демек, еліктеуіш сөздер тә- різді, бұлар да — түрленбейтін сөздер. Еліктеуіш сөздер сняқты, бейнелеуіш сездер де ешбір ©згеріесіз тікелей етістіктермен тіркесіп, я дара мүше (жалт қарады, жалт- жалт қарады) болады, я күрделі мүшенің кұрамына ене- ді (жалт етті, жалт-жалт етті). Бүлар да, еліктеуіш сез- дер сиякты, дербес мүше болса, эрқашан сын-қғшыл пы- сықтауыш болып қызмет атқарады. Мысалы, темендегі сөйлемдердегі бейнелеуіш сездер кілең пысыктауыш бо- ‘лып тұр: Ыңырсып колхозының төрт түлігі Ауылдан маң-маң басып өріске өрді (Жамбыл); Аттылар буры- лып келіп, дөңгелене отырған жиынға жапыр-жүцыр сәлем берісіп амандасып қалды (М. Әуезов); Сөйтіп, бейнелеуіш сөздер деп табиғаттағы құбылыс- тар мен заттардың және неше алуан жан-жануарлардың сыртқы сын-сипаттары мен әрекет-қимылдарык көру ка- білеті аркылы қабылдакған бейне-көріністердің атаула- рын, яғни атаулары ретінде қызмет ететін сөздерді ай- тамыз. жүктеу/скачать 0,66 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|