Ахмеди ысқАҚов қазіргі қазақ тілі морфология
§ 29. КҮРДЕЛІ СӨЗДЕРДІ ТОПТАСТЫРУ
жүктеу/скачать 0,66 Mb.
|
АХМЕДИ-ЫСҚАҚОВ-Қазіргі-қазақ-тілі
§ 29. КҮРДЕЛІ СӨЗДЕРДІ ТОПТАСТЫРУ Күрделі сөздер әуелгі синтаксистік жай сөз тіркесінің я лексикалануы, я грамматикалануы негізінде калыпта- сатындықтан, олардың компоненттерінің күралу жүйесі де сөз тіркестерінің ежелден бері карайғы заң болып қа- лыптасқан үлгілеріне сай келеді. Өйткені компоненттері дыбыстық өзгерістерге ұшырап, түр-түрпаттары мүлдем басқаша болып қалыптасқан кіріккен сөздерді (мысалы: білезік және білек жүзік, сексен және сегіз он деген тә- різділерді), ондай өзгерістерге ұшырамай-ақ та бастапқң тур-тұрпаттарын сақтаған күйлерінде қалыптасқан күр- делі түрақты сөздерді (мысалы: аңқу, тасбақа, ақсақал, асқазан, царапайым, ңосаяқ, ата мекен, шопан ата, к\ 4 бүгін, егеу ңұйрық, ата-баба, шыбын-шіркей т. б.) ал- сақ — олардың бәрі де лексикалану аркылы күрделі сөз- дерге айналған. Бірақ олардың компоненттерінің орын дары мен үлгі-нұскалары жай сөз тіркестерінің үлгілері нен (модельдерінен) басқаша емес. Күрделі сөздердіі тек кіріккен сөздер мен қос сөздерден өзге топтарыныі сыртқы жамылышы (киімі) мен пішіи-тұрпатын жай сө: тіркестерінен ажырату қиын-ақ. Солай болса, күрдел сөздерді жай сөз тіркестерінен ажыратып іштей таптас тырып жіктеуге таяғіыш боларльіқ меже-белгі табудыі маңызы төтеғіше зор. Ал, оғідай меже-белгіні күрделі сөздің сыртқы түр тұрпатынан да, дыбыс-ырғағығіан да, лексика-семантика лық мағынасынан да, грамматикалық кызметінен де- қыскасы, олардың компоненттерінің ара катынасынаі іздеген дұрыс. Компоненттердің ара қатынасы деп бірігу, қосарлану тіркесу арқасында туған күрделі сөздің сыртқы фонети калық түр-түрпаты мен ішкі семантикалық кұрылымыи да, олардың араларында заң ретінде орнығып қалыптас қан қарым-қатынастардың нэтижесін я оның жиынтығыі айтамыз. Мысалы, царлығаіи деген сөз әуелдегі бірін-бірі анык тай және анықтала тіркескен ңара ала қүс деген үш сез ден туған. Бірақ бұл тіркестегі сөздер сыртқы түр-тур паттары жақтарынан да, іійкі мағыналары жақтарынаі да елеулі өзгерістерге ұшырнудың нәтижесінде, бастапкь түп-тбркіндеріне ұқсамайтындай күйге жетіп, басқа біР жаңа сөз болып қалыптаскан. Осы жаңа сөзді, тек этй; мологиялық талдау арқылы ғағіа болмаса, дәл қазір11 кездегі я сыртқы мүсініне қарап, я беретін ішкі мазмұ- нына қарап төркіндету мүмкін емес. Міне, осы айтылған- дай ерекшелік күрделі сөздің ішіндегі кіріккен сөз сала- сының компоненттеріне тән ара қатынаста болады. Осы айтылғандай ара қатынас бүгін, биыл, бүрсігүні, таңер- тең, әжептәуір, ендігәрі, ағайын, ңайны тәрізді кіріккен сөздердіи бәріне әрі үлгі болып, әрі заң болып қалып- тасқан. Ата-ана, туған-туысқан деген қос сөздерді өз алдына бір топқа бөлу олардың компоғіенттерінің ара қатынас- тарына байланысты туған. Бірақ бұлардың ара қатына- сы қарлығаиі, бүгін сияқты күрделі сөздердегідей емес, басқашарақ. Ең алдымен, ата-ана, туған-туысңан деген- дердіи компоненттері біріне-бірі сабақталып, демек, бірі анықтап, бірі анықталып құралмаған, біріне-бірі тең бо- лып салаласа құралған; екіншіден, бұлардың компонент- тері ешқандай да сыртқы өзгеріске ұшырамаған және олардың әрқайсысы өзді-өзінің екпіндерін де, бастапқы мағығіаларын да сақтап тұр. Дегенмен, солай бола тұрса да, осылайша жеке сөздердің қайталануыиан я қосарла- нүынан кұралған күрделі сөз дауыс-ырғақ жағынағі да, лексика-семантикалық мағынасы жағынан да, лексика- грамматикалық қызметі жағынан да бірлесіп, бір тұтас тұлға (единица) ретінде қызмет етеді. жүктеу/скачать 0,66 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|