Ахмеди ысқАҚов қазіргі қазақ тілі морфология
§ 5. ГРАММАТИКАЛЫҚ ҮҒЫМДАР ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ ТҮСІНІК
жүктеу/скачать 0,66 Mb.
|
АХМЕДИ-ЫСҚАҚОВ-Қазіргі-қазақ-тілі
| § 5. ГРАММАТИКАЛЫҚ ҮҒЫМДАР ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ ТҮСІНІК
Тілдің грамматикалық қүрылысын тануда да, оның. негізгі мэселелерін анықтауда да әрі таяныш, әрі ныса- на түтатын негізгі грамматикалық үғымдар бар. Бүл үғымдарды ажыратпайынша тілдің грамматикалық қү- рьуіысының сыр-сипатын түсіну де, анықтау да қиын бси лады. 12 Грамматикалық қүрылысқа қатысы бар негізгі үғым- дар мыналар: грамматикалық мағына, грамматикалық форма және грамматикалық категория. § 6. ГРАММАТИКАЛЫҚ МАҒЫНА ЖӘНЕ ГРАММАТИКАЛЫҚ ФОРМА Тілдегі әрбір сөздің өзіне тән нақтылы лексикалық мағынасы мен жалгіы грамматикалық мағынасы оның түлға-түрпатына байланысты (мысалы: су, сушы, сусын, суат, суғар т. б.). Бірақ, солай бола түрса да, ол мағы- налар сөз бен сөздің, сөздер мен сөздердің ара қаты- настарынан жақсы аңғарылады. Мысалы, Той болса, тон киелік, жүр, баралың! Бірімізді біріміз аударальщ (Абай) деген сөйлемдердегі киелік, баральщ, аударалық деген сөздердің әрқайсысының өздеріне тән нақтылы лексикалық мағынасы бар. Олар — киіну, бару, аудару әрекеттерін білдіреді. Сонымен қатар, олардың сол лек- сикалық мағыналарымен жарыса жүретін, үшеуінің де бойынан табылатын — ортақ жалпы мағыналары бар. Ол мағыналар мыналар: біріншіден, бүл етістіктердің 'үшеуі де алдағы уақытта істелінбекші әрекетті білдіре- ді; екіншіден, үшеуінде де тыңдаушьілар (оқушылар) іске жүмылуға шақырылып түр; үшіншіден, сөйлеуші (автор) өзін де, өзгелерді де (тыңдаушыларды) бір үдай бірінші жаққа топтап, «бәріміз (біз) киелік, бара- лың, аударалық» деп түтас қамти айтып отыр; төртін- шіден, ол әрекетті істеу көп адамға, арналып (мысалы, біз баральщ көптік мағынада) айтылып түр, бесіншіден, осы шақыру есім сөздер (зат есім, сын есім, сан есім, есімдік т. б.) арқылы емес, етістіктер арқылы айтылып түр; алтынщыдан, ол етістіктерде сабақтылық, салттық үғымдарымен байланысты грамматикалық мағыналар бар; жетіншіден, бүл сөздер осы сөйлемдерде баянда- уыш болып қызмет атқарып түр т. б. Бүл аталған жалпы грамматикалық мағыналар сол түлғада жүмсалатын етістіктердің барлығында да бола- ды. Мысалы, сол мағыналар. Кел, балалар, оңылың! Оқығанды көңілге ьщыласпен тоңыльщ! (Ы. Алтынса- рин), деген сөйл£мдердегі оқылық, тоқылың дегендерде Де, сондай-ақ, келелік, тыңдалық, отыралық, жазалық, сөйлелік деген сияқты сөздерде де бар. Қалтаң бүтін болса, ақшаң түгіл шақиіаң да түсіп ңалмайды (Ғ. Мүсірепов) деген сөйлемдердегі қалтаң, 13 ақіиаң, шақшаң деген үш сөздің нақтылы лексикалық мағыналарымен (қалта, ақша, шақша) қатар, граммати- калық мағыналары да бар: бүл үш сөздің үшеуі де зат- тың атын білдіреді, демек, грамматика тілімен айтқан- да, зат есімдер. Сонымен қатар, осы есімдер арқылы аталатын заттар (ңалта, ақиіа, иіаңша) екінші жақтағы (тараптағы) адамға меншікті я телулі екені аңғарыла- ды, үшеуі де сөйлемде бастауыш болып түр. Міне, осы аталған мағыналар грамматикалық мағыналар болады. с-Сонымен, көздің нақтылы лексикалық мағынасымен жарыса отырвіп, сол лексикалық мағынаны айңындай, саралай түсетін я сөйлемдегі басқа сөздермен ңарым- қатынасқа түсу нәтижесінде туатын жалпы мағынасын грамматикалық мағына дейміғЬ) Грамматикалық мағына сөздің түрленуі аркылы да, сөйлемдегі басқа сөздермен қарым-қатынастары арқы- лы да айтылады. Бірнеше мысал келтірейік: жүктеу/скачать 0,66 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|