Ахмеди ысқАҚов қазіргі қазақ тілі морфология
ШАҚ КАТЕГОРИЯСЫ § 97. ШАҚТЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТЫ
жүктеу/скачать 0,66 Mb.
|
АХМЕДИ-ЫСҚАҚОВ-Қазіргі-қазақ-тілі
| ШАҚ КАТЕГОРИЯСЫ § 97. ШАҚТЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТЫ
Етістік амал-әрекет ұғымдарыньщ атаулары я сол үғымдарды білдіретін сөздер болатындықтан, оған тәя сөздер, қашанда болсын, белгілі дәрежеде мезгіл үғым- дарымен байланысты болады. Өйткені амал, әрекет, КИ; мыл, қозғалыс... атаулынын кай-қайсысы болсын үнеМІ белгілі бір мезгілде жүзеге асырылады. Мезгіл ұғыадывл 322 байланыстырмай етістікті жеке сөз табы деп тануға да, аныктауға да болмайды. Солай болса, шак категориясы ■ етістікті ©зге сөз таптарынан әрі ерекшелендіретін, әрі ажырататын ен, негізгі грамматикалық категория делі- ніп есептеледі. Т^азіргі қазақ тіліндегі шақ категориясы, басқа да категориялар сиякты, бірте-бірте дамып, мазмұны жа- ғынан да, формалары жағынан да үнемі жетіле отырып калыптасқан, өзіне лайық орныққан жүйесі бар аса бан грамматикалық категория. Әдетте, шақтын мазмұны, соған лайық, формалары мен кызметтері адамнын сөіі- деп я сөйлесіп отырған кезіне байланыстырыла айқын- далады. Өйткені амал я әрекет, қимыл я қозғалыс тә- різді процестердін қай-кайсысы болсын не сөйлесіп отырған уақытқа дейін істеліп тынған, не сол сөйлесіп отырған уақытта істеліп жатқан (әлі тынбаған), не сөй- лесіп отырған уақыттан кейін істелінбекші амалдар есе- бінде кабылданады (оқыдым; оқып отырмын, оқьімақ- шымын). Бірак, шақтарды бір-бірінен ажыратуда қиыншылық- тар барі Ол қиыншылықтар, бір жағынан, шақ мазмү- нынын бір-бірімен ұштастығымен, соған орай, шақ фор- маларынын бір-бірінен жіктері ашылмағандығымен бай- •яанысты болса, екінші жағынан, шақ категориясы мен рай категориясынын бір-бірінен мазмұн шегі де, форма шегі де ажыратылмағандьгғымен байланысты. Ал шақ пен рай категорияларынын бір-бірінен ажы- ратылмауын көбінесе логикалык. категория мен грамма- тикалық категориянын. миластырылып жүргені себебі- нен деп қарауға болады. Осындай негізгі мәселелердін ғылыми жағынан тиянақталмай, шешілмей келу салда- рынан шақтардың да, олардың формаларынын да шек- терін ашу, оларды таптастыру мәселелеріне үлкен Қиыншылық туып жүр. Мысалы: «мен айтамын, ол тың- дайды» дегендегі етістік формалары (айт-а-мын, тыңдсі- й-ды) қай шакқа тән, олардьщ мазмүны қандай екенін Дәл осы контекске қарап анықтау мүмкін емес. Сондай- ақ, барар еді; баратын еді; бармақ еді; барған еді; ба- Рйіиақ еді; барып еді; барар ма еді; сүрініп кеткен еді; Ыъіғылып кала жаздап еді; жығылып қала жаздап ба- Рып қалған екен; айтқысы келіп отыр екен... сияқты Формалардың бәрі де не бедгілі бір шакқа, не бірнеше Щақка қатысты екені күмәнсыз. Бірақ солай бола тұрса олардың қансысын қай шаққа жатқызуда айтарлық- 323 тай қиындықтар бар. Дегенмен, етістіктің сөйлемде баяндауыш болып қызмет аткаратын формаларының ең негізгі касиеті шақ ұғымын білдіру болса, бұл форма- лар да тілдегі замандар бойы дамып қалыптаскан шақ категориясынын жүйесінен өздеріне тііісті орындарың алуға лайық. Ал қазақ тілінің шак категориясынын жүкесі де, өз- ге тілдердегі сиякты, өткен шак, осы шақ және келер шак дея аталатын үш саладан күралады. жүктеу/скачать 0,66 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|