Ахмеди ысқАҚов қазіргі қазақ тілі морфология
жүктеу/скачать 0,66 Mb.
|
АХМЕДИ-ЫСҚАҚОВ-Қазіргі-қазақ-тілі
| § 12. КӨПТІК ЖАЛҒАУ
Тілімізде көптік категориясы да, көптік жалғау кате- гориясы да бар. Ал, осы екеуі бір де емес және бірдей де категориялар емес. Көптік категориясы деген ұғым тым жалпы ұғым да, көптік жалғау категорнясы — онан гөрі әлдеқайда жалқы ұғым. Мысалы, кептік категориясы ті- лімізде үш түрлі жолмен беріледі; лексикалық тәсіл ар- қылы да, морфологиялық, синтаксистік тәсіл арқылы да- айтылады. Сез атаулының қай-қайсысы болса да ^салпыланған, жинақталған ұғымды білдіреді. Мысалы, ағаш, шөп, жылқы, ет, қағаз дегең әрбір сөз саралауға (даралауға) болатын бір тектес көптеген заттарды жинақтай afan, Жалпылама үғымның сипатын (атын) беріп түр. Осын- Дай мағынасы жалпылама ұғымды білдіретін сөздердің 39 өздері де біркелкі емес. Олардың ішінде ешқандай қо- сымша формаларсыз-ақ тұрып, тікелей көптік ұғымды білдіретін сөздер де бар. Мұндай сөздерге жеке-даралап санауға (есептеуге) келмейтін заттардың аттары (су, сүт, сорпа, ңымыз, тұз, ұн, жарма, жүн т. б.), ру, халық, ұлт, ел аттары (қазақ, қырғыз, өзбек, тәжік, орыс белорус, украин, француз, қыпшаң, найман, үйсін т. б.), әр қилы жәндіктер, аң, хайуанат аттары (көбелек, қүрт-қүмырс- ңа, шіркей, қоңыз, түлкі, қой, қоян т. б.), өсімдік атта- ры (шөп, арпа, сулы, көде, жусан, мақта, бидай, тары т. б.), қоғамдық өмірдегі әр алуан әлеуметтік ұғымдар- дың аттары (социализм, коммунизм, капитализм, феода- лизм, дін, мәдениет, әдебиет, астрономия, ботаника т. б.), адамның ішкі құбылыстарының, дүниедегі сын-сипаттар- дың, іс-әрекеттердің, күй-жайлардың аттары (алданыш, ермек, қуаныш, ақыл, достық, ізгілік, кәрілік, жалқау- лық, білгірлік, түс, еріншектік, жүріс т. б.) жатады. Міне, көптік ұғымды осылайша сөздін тікелей өз лек- сикалық мағынасы арқылы білдіру лексикалық тәсіл деп аталады. Сан есімдер (реттік сан мен болжалдық сандардан басқалары), сондай-ақ, көп, аз, әлденеше, бірнеше, бірта- лай, қыруар тәрізді сөздер зат есімдерден бүрын анық- тауыш болып тұрып, ешқандай да қосымша формасыз- ақ, көптік ұғымды білдіре береді. Мысалы, бес кісі, отыз қой, жеті оңуіиы, елу дәптер, ондаған студент, бірсыпы- ра кісі, қыруар мал т. б. Міне, көптік ұғымдардың осылайша сөз (синтаксис- тік) тіркестері арқылы берілу жолы синтаксистік тәсіл деп аталады. Сездердің қосарлануы арқылы да жинақ- тау, топтау, жалпылау ұғымдары айтылатыны мэлім. Мысалы: бала-шаға, ңатыһ-қалаш, кэрі-жас, ата-ана, жора-жолдас, дос-жар, ыдыс-аяқ, қазан-оилақ, іс-әрекет, ас-ауқат, туған-туысңан, ңұрт-құмырсқа, көрші-қо- лаң т. б. Қос сөздер синтаксистік тәсіл арқылы туған күрделі сөздер болғандықтан, олардың көптік үғымды білдіруін лексика-синтаксистік тәсіл деп атауға болады. Көптік ұғымдардың Сбздерге тиісті косымшалар ко- сылу арқылы берілу жолы морфологиялық тәсіл деп ата- лады. Қазак тілінде көптік ұғымды білдіру үшін жалғана- тын үш түрлі морфологиялык форма бар. Олардың бірі -ыз (-із, -з) формасы, екінші -қ (-к) формасы, үшіншісі -лар (-лер, -дар, -дер, -тар, -тер) формасы. 40 Алғашқы аталған -з (-ыз, -із) формасы қазіргі ті- ліміздс кене заманнан сақталған сарқыншақ ретінде бі- рен-сарандаған сездерде ғана үшырасады, оның мағына- сы да, атқаратын қызметі де жоғарыдағыдан өзгеше. Мы- салы, жіктеу есімдіктерінің бірінші жағы мен және біз, екінші жағы сен және сіз екені аян. Осы біз, сіз дегендер- дегі -з (-із) формасы қазіргі кезде ез алдына қолданыл- майтын, өлі форма ретінде сақталып, тек біз, сіз, көз, егіз Ал, онымен төркіні бір болса да, қазақ тілінде одан мағынасы да, қызметі де басқа -з (-ыз, -із) формасы бар. Бүл форма оңаша тәуелдеудегі екінші жактыц сыпайы түріне (мысалы: ат-ың-ыз, -іс-ің-із), ортақ тәуелдеудегі бірінші жакка (мысальг ат-ым-ыз, -іс-ім-із), екінші жақ- тың сыпайы түріне (мысалы: ат-ың-ыз, аттар-ың-ыз; іс- ің-із, істер-ің-із) қосылатын тірі форма ретінде қалыптас- қан. Сонымен қатар, бүл форма (-з, -ыз, -із) қазақ тілін- дегі жіктік жалғаудың екінші жағынын. жекеше және көпше түрлеріндегі сыпайы форманың керсеткіші болып қызмет етеді. Мысалы: сіз бар-ды-ң-ыз (кел-ді-ң-із), сіз- дер бар-ды-ң-ыз-дар (кел-ді-ң-із-дер); сіз жаз-са-ң-ыз (кел-се-ң-із); сіздер жаз-са-ң-ыз-дар (кел-се-ц-із-дер); сіз жаза-сыз (келе-сіз); сіздер жаза-сыз-дар (келе-сіз-дер); сіз — оқуіиы-сыз (ән-ші-сіз); сіздер оқу-шы-сыз-дар (ән- іиі-сіз-дер); сондай-ак, бүл форма жіктелетін есімнің кепше түрінің бірінші жағына да қатысады (мысалы: біз 'Ьқушы-мыз (энші-міз); біздер оқуиіылар-мыз (әншілер- міз). Етістіктің ашық райының жедел еткен шағынын (мысалы: біз бардық, біз келдік), бүйрық райының (біз барайық, біз келейік), шартты райының көпше түрінің (біз барсақ, біз келсек) бірінші жағына қосылатын жік- тік жалғау әркашан -к (-қ) болып келеді. Бұл форма да (-К, -қ) ерте кездегі көптік мағынаны білдіретін морфо- логиялық формалардың бірі болғанға ұқсайды. Қазіргі тілімізде көптік мағыпаны білдірстін непз- ГІ морфологиялық форма -лар (-лер, -дар, -дер, -тар, -тер) екені белгілі. Осы себептен бүл форма заңды түрде көп- ТІК жалғауы деп аталад.ы Бүл жалғау сөздің соң£Ы буы- НЫ мен соңғы дыбысының әуеніне қарай өзгеріп, -Лар, -лер, -дар, -дер, -тар, -тер формаларының бірінде жұмса- лады. Бұл -лар (-лер) қосымшасы зат есімдерге, есімдік- терге, субстантивтенетін (зат есім қызметін атқаратын) өзге де сөз таптарына және етістіктің жіктелетін форма- ларының екінші жақтарына қосылып, көптік мағынаны білдіретін негізгі морфологиялық форма есебінде қызмет етеді. Қөптік жалғаудың грамматикалық қызметіне қарай семантикалық мағынасы да, стилистикалық ролі де күш ті. Оньщ бұл сипаттары төмендегідей: 1) Бұл жалғау(-лар) зат есімдерге жалғанғанда сол сөз арқылы аталатын заттардың көптігін білдіреді. Бірақ бұл көптік мағына дәл санды я сандық ұғымды білдір- мейді, сол сөз арқылы аталатын белгілі бір заттың (құ- . былыстың, нәрсенің т. б.) тобы, жинағы туралы ұғымды жалпылап атайды. Мысалы, мектептер, мүғалімдер, уй- лер, балалар Бүл жалғау (-лар) есімдіктерге, мысалы, сен, сіз, біз, ол, өз, кім, не (немесе), бул, сол, әркім, біреу тағы басқаларына жалғанғанда, сол есімдіктер арқылы иша- раланып аталатын заттың және баска әрбір ұғымның са- налмай айтылған жинақ-тобын білдірумен қатар, сара- лап, тарамдап я талдап нүсқағандықты да аңғартады. Мысалы: Сендер бақыттысыңдар, Майпа! (Ғ. Мүстафин). Жайнаған жаздай заманның Сендерсіздер тірегі: Өздерің де ойлаңдар, Неше турлі жан барсың (Абай); Бүгін бү- лар жумыскерлердің көбінен кешірек түрды (С. Сейфул- лин); Оразбайдан басқалар да сондай тынымсыз ба? Бул Шыңғыс ішінде кімдер сондай? (М. Әуезов). Бұл жалғау (-лар) сын есімдерге, есімше формала- рына қосылғанда, сол сын есімдерді, есімшелерді әрі суб- стантивтендіреді, әрі оларға көптік мағына жамайды. Мысалы: Жщаларды жеке жібермей, ескілерді баулыса қайтеді (Ғ. Мүстафин); Бул мінез — ақылдылардың, ар- лылардың, артықтардың мінезі (Абай); Ауыл-ауылдан іиапқан аттылар да дусірлеп, қараңдап келіп ңалды (С. Сейфуллин); Отырғандар бірі көзі жассіурап, бетін басып қалысты (М. Әуезов); Жан ашырлар, жақындар іштерінен сүйсінед (Н. Байғанин); Бәрі де Қамарды аяп, крлдарынан келерлері болмаса да қасында еді (С. To-11 райғыров). 42 Көптік жалғау (-лар) сан есімдерге де жалғанған- да, ол дәл сол санның көптігін бермейді, мөлшер я бол- жал үғымын білдіреді. Мысалы: Жасы қырықтарға жет- пеген қапсағай қара кісі Көптік жалғау (-лар) мезгіл үстеулерге де жалған- ғанда, ол үстеу сөз кептік ұғымында емес, болжалдау я мөлшерлеу мағынасын білдіру үшін жүмсалады. Мыса- лы: Олар кешелер Біржан аттанған Барлыбай өзенін- дегі Үлжан аулына жиналып жатты (М. Әуезов); Қелер кундер, ертеңдер сал маған назарыңды (Ғ. Сланов); Пар- сы, турік тілдеріндегі кітаптардан. былтырязр өзі оңыған (М. Әуезов). Көптік жалғау (-лар) даралап (бір-бірлеп) санау- ! ға болмайтын .кептік формада жұмсалмайтын зат есім-* дердің, сондай-ақ, бүтіннің белшегі ретінде жұмсалмай- тын кейбір ұғымдардың аттарына қосылғанда, ол сездер тікелей ез мағынасында емес, ауыспалы мағынада қолда- нылады. Мысалы: Сақалдар осы турған біле ме екен, Тен- текке жаза, өлгенге қун кесуді (I. Жансүгіров); Жанын- да ылғи тулкі ішіктілер, сұлу мұрттылар отыр (Б. Май- лин); Сырттан түлеп жамандық, Тазарып эбден кеткен- ше, Талай шаштар ағарар (С. Торайғыров). Қептік жалғау (-лар) даралап, даналап санауға болмайтын кейбір заттардың атауларына жалғанғанда, ол сездің дәл ез мағынасын езгертіп, оған қосымша рең (мағына) жамайды. Мысалы: Терең-шүңет крйнауларда әлі де ңарлар жарңырайды (Ғ. Сланов). Жаз жетіп ңар- лар жетті, сулар ағып, Күн де тұр жарқ-жүрқ етіп нүрын шашып (С. Торайғыров) деген сөйлемдердегі карлар, су- лар деген кептік формадағы сөздерден, сондай-ақ еттер, суттер, шайлар, қымыздар, жемістер, жундер, терілер, шараптар деген сөздерден де әлденеше қилы, әлдене- ше сортты, әлденеше килограмдаған я литрлеген, үлкен- ді-кішілі, қоюлы-сұйықты, ащылы-тұщылы, ескілі-жаңа- лы, жақсылы-жаманды және басқа сыр-сипаттарын қоса қамтитындай рең аңғарылады. Қөптік жалғау (-лар) кеп адамға тән я ортақ бола алатын заттардың (адамның, нәрсенің) атауларына қо- сылғанда, сол заттың кеп (бірнеше) адамға бірдей (ор- тақ) екенін білдіреді. Мысалы: Әкелерін қатты сағынып, еркелеп отырған балалардың үшеуі де Абайдың сөздерін қостады (М. Әуезов); Осы жиынға сәлем айтқан Зередей аналары екен (бү да); Жалғыз қыздарын оқытқысы ке- 43 жүктеу/скачать 0,66 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|