Ахмеди ысқАҚов қазіргі қазақ тілі морфология
жүктеу/скачать 0,65 Mb.
|
Ахмеди ыс А ов азіргі аза тілі морфология
| -й отыр форманты жетекші етістікке амал- ды я жарыстыра, я жол- жөнекей жүзеге асыруды білдіретін мағына үстей- ді. Мысалы: айта отыр; көре отыр; сөйлей отыр; түсіндіре отыр; баяндай отыр т. б.
261 4. -й жат (-й жатыр емес) форманты жетекші етістікке амалды я жа- рыстыра, я жол жөнекей жүзеге асыруды аңғарта- тын реңк жамайды. Мы- салы: қарай жат; әңгіме айта жат; көмек көрсете жат; оқып жат т. б. отыр; жазып отыр; сурап отыр: қызмет көрсетіп отыр т. б. -п жатыр форманты жетекші етістікке амал- дыц белгілі бір жерде тоқталмай, үздіксіз, үне- мі, ұзақ жүре я жүргізі- ле беретінін немесе зат- тыц дағдылы күйін біл- діретін мағына үстейді. Мысалы: айтып жатыр; оқып жатыр; сөйлеп жа- тыр; жауып жатыр; істеп (істеліп) жатыр; келіп (келтіріп) жатыр; көмек көрсетіп жатыр т. б . Үшіншіден, тіліміздегі өзге етістіктердің негіздері дә- йім бұйрық райдың екінші жағына тән мағынаны білді- ріп, сол кызметте жұмсалса, қалып етістіктері (жат формасынан басқалары) әрі бүйрық райдың екінші жа- ғыныи анайы түрі есебінде (сен тур; сен отыр; сен жур; сен жат), әрі ашық райдыц үшінші жағыныи. формасы есебінде қызмет етеді (ол тур; ол отыр; ол жүр, ол жа- тыр). Төртіншіден, тіліміздегі өзге етістіктердін. негіздері жіктік жалғауды тікелей кабылдамаса, калып етістікте- рі жіктік жалғауды тікелей кабылдап, накты осы шак кызметін атқара береді. Мысалы: мен турмын; сен тур- сың; сіз турсыз; біз турмыз; сендер турсыңдар; сіздер турсыздар т. б. Осы ерекшелік олардын. аналитнкалы етістік күрамында көмекші болғандарында да сактала- ды. Мысалы: мен тусініп турмын; сен куліп журсің; сіз- <)ер куліп отырсыздар т. б. Сөйтіп, жіктелу жағынан қа- лып етістіктері есімдерге үқсас. Бесіншіден, логикалық және практикалық талапка карай, тіліміздегі өзге етістіктерге етіс жүрнақтары ко- сыла береді, ал қалып етістіктерінен өзге етіс форма- лары жасалғанымен (отырғызды, жүрілді т. б), өздік етіс жасалмайды (тур-ын-ды емес; отыр-ын-ды емес) Алтыншыдан, тіліміздегі басқа етістіктердің негізде- ріне толымсыз (суреттемелі) көмекші етістіктер тіркес- пенді. Ал, қалып етістіктері негіздеріне бүл көмекшілер 262 0 тіркесе береді. Мысалы: тур еді, жур еді, отыр еді, жа- тьір еді, тур екен, отыр екен, жатыр екен, жур екен (ке- ле еді немесе оқы екен делінбейді). Бұл айтылғандар — жатыр, жүр, түр, отыр етістікте- рінің семантикалык және морфологиялық сипаттарына катысты жалпы және жалкы қағидалар. Бүлар функция жагынан да әрі ете күрделі, әрі аса абстракты грамма- тикалык кызметтер атқарады. Бүл етістіктер амалдың, әрекеттің, қимылдың, козғалыстың т. т. бір калыппен өту процесін және, сонымен бірге, сол процестің кейде үзіліп, кедергіге де үшырап, кейде үзіліссіз, кедергісіз, тынбай дамып я үдеп отыратынын, үзаққа да созылаты- нын білдіреді. Осындай семантикалык. ерекшеліктеріне орай олар (бүл төрт етістік) бір-бірімен тығыз байла- нысты екі үлкен грамматикалық категорияның — яғни амалдың даму кезеңі (фазасы) категориясыныд және нактылы осы шақ категориясынын жасалуына, сарала- нып айтылуына мейлінше еркін қатысады. Әдетте, «Қонақгар келіп жатыр», «Қун жауып тур», «Ит уріп жур», «Инженер жумыс процесін тугел біліп отыр» деген сняқты сөйлемдерді кажетінше колдаиа бе- реміз. Осы сөйлемдердегі күрделі етістіктерді алсақ, олардын, қайсысы болсын басталған, бірақ аякталмай, бір қалыпты сарынмен жүріп жаткан белплі бір процес- ті, демек, амалдың болып я жүріп жатқан кезетн білді- реді. Ал осылардағы әр процестің тынымсыз жүріп жат- канын білдіріп тұрған күрделі етістіктін жетекші компо- ненті (кел, жау, үр, біл) емес, оған қосылған -ып (-іп) жүрнағы мен көмекші етістік тіркесі (-іп жатыр; -ып түр; -сы жүр; -іп отыр), яғни соңғы екі компоненттің бірлігі. Сондай-ак, Совхоз іиаруашылығы жыл санап өсіп ке- ле жатыр, өте-мөте оның егін саласы кенет өсіп бара жа- тыр деген сөйлемдерден де өсу процесі тынбастан үдеп келе жатқаны, үдеп бара жатканы, демек, есу үстінде екені аңғарылады. Әрине, алдыңғы сөйлемдегі есу про- Цесінен гөрі кейінгі сөйлемдердегі өсу процесі карқын- дьірак, жылдамырақ сияқты болып көрінеді. Бірак еке- уінде де бір-ак процесс бола түра, оныц үдеу қаркынын- да айырмашылык болуы жетекші етістікке (өс) байла- ньісты емес, оған тіркескен көмекші компоненттерге, олардың өзара айырмашылықтарына байланысты (-in *ел + е жатыр; -in бар+а жатыр). Егер өсіп жатыр мен ^сіп келе жатыр дегендердің бір-бірінен семантнкалық 263 акырмашылықтарын ажырата білсек, өсіп келе жатыр мен өсіп бара жатыр дегендердің парқын да айыруы- мызға әбден болады. Өйткені әрбір аналнтикалық фор- манттың өзіне тән мағынасы бслатынын жадымызда ұстасақ, -in кел + е жатыр және -in бар + а жатыр фор- манттарының мағына реңктері тез ажыратылады. Оған форманттардың кұрамдары, түрлері таяныш болады. Сол сияқты, оқып отырса, шақыртпай-ақ қой; жазып отырса, алаң ңылмай-ақ қой; Ол кезде Абзал техникум- да оқып зкүрді, мен институтта оңып жүрдім, Мен оқып жүргснде, әке-шешем үзбей ақиіа жіберіп туратын еді де, мен оны кезінде алып тұратындықтан, царжыдан та- рықпай жүретінмін деген сөйлемдерді қолдану да — үй- реншікті қүбылыс. Осылардағы оқып отырса, жазып отырса, оқып жүрді (м), оқып жүргенде, жіберіп тура- тын еді, алып туратындықтан, тарықпай жүретінмін тә- різді күрделі етістіктердің көмекші компоненттеріне шартты рай формасы (-ып жат+са; -ып отыр+са), өт- кен шақ формасы (-ып жүр+ді), ееімше формалары және басқа қосымшалары (-ып жүр-уген + де, -in тур + -үатын еді; -ып тұр+атын+дық + тан; -й жүр + етін + жүктеу/скачать 0,65 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|