Ахмеди ысқАҚов қазіргі қазақ тілі морфология
жүктеу/скачать 0,65 Mb.
|
| жел басыл-айын де-п еді (пе?)
жел басыл-айын де-п келеді (екен) жел басыл-айын де-й ме? (екен; қалай?) жел басыл-айын де-гелі тұр (еді; екен) жел басьіл-айын де-ген еді (екен; көрінеді; болар шығар; сияқты, секілді, тәрізді) Ол Москваға жүр-ейін де-п тұр (еді; екен) Ол Москваға жүр-ейін де-п отыр (еді; екен) Ол Москваға жүр-ейін де-п жатыр (еді; екен) Ол Москваға жүр-ейін де-п жүр (еді; екен) Бұл жоғарыдағы бірінші топтағы мысалдардьщ кай қайсысында болсын етістік негізіне -айын де форманть езінің компоненттерінің әуелгі мағыналарын, мысалЫ «мен келейін» (айтайын, ойланайын...) деп айттым» де- гендегі сиякты тура мағынасын жамап тұрған жок, олардагы екі компонентті — айын де форманты идиома- лаиған тұтас бір күрделі морфема (көрсеткіш) есебінд* кызмет етіп, одан кейін қосылған компоненттер сол тү- рақты форманттың үстіне әр қилы саралайтын реңктер жамап, оның формасын күрделендіре түсіп тұр. ЖалпЫ алғанда, бұл формантар желдін басылуға бет алғандз' 294 fbi я басылуға бет түзеп саябырлай бастағандағы белгілі $р кезеңін (белесін) білдіреді. Ал негізгі (тұрақты) формантқа үстелген жеті түрлі қосымша форма оған сараланған жеті түрлі реңк (мән) жамайды, демек, сон,- ғы қосымша формалардың әрқайсысы «басылуға жа- кындағандағы белестің (кезеңнің)» әр қилы мезетін анғартады. Мысалы, -айын деп келеді (жел басылайын деп келеді) тынуға бет түзеген амалдың даму каркыны мардымды екенін, бірак әлі тынбағанын білдірсе, -йын депті форманты амалдың дамуға бет алғанын, бірақ оның үдеу дәрежесі мардымсыз екенін бағдарлатады. Ал екінші топтағы мысалдарда тұрақты -ейін де фор- мантының үстіне -п түр, -п отыр, -п жатыр, -п жүр фор- манттары үстеліп, олардыц әрқайсысы өзді-езіне тән ренктерін жамап, аналитикалық күрделі форманттар қүрап түр. Сейте тұра, бұл күрделі форманттар, негізгі (жетекші) етістікке жалғанғанда, субъектінін амалды жүзеге асыруға кіріскенін немесе сол амалды жүзеге асырудың қамында екенін, бірақ сол қам амалды орын- дау жолындағы, анығырак айтқанда, оның алдындағы бір мезетті бағдарлатады («Тұр», «жатыр», «жүр», «отыр» етістіктері деген тадырыпты қараңыз). Жоғарыдағы аналитикалық форманттарды семанти- калык ынғайына қарай басқа жалаң және курделі етіс- тік негіздеріне жалғай беруге болады (ол Қарағандыға аттанайын деп түр. Ол ертерек бара берейін деп отыр; ат болдырып қалайын деп келеді; Күн суытайын деп ба- рады). Бірақ етістік негізі ауысканымен, күрделенгені- мен, аталған аналитикалык форманттардың езді-өзіне лайық грамматнкалык семантикасы өзгермей, әуелгі қалпында қалады да отырады. Бұл жағдай көрсетілген форманттардың мазмұндары мен формалары тұракты екенін, кызметтері қалыпты екенін дәлелдейді. Ал жал- пы алғанда, бұл форманттар амалдың я әрекеттің жү- зеге асу процесіндегі белгілі бір кезеңін немесе белесін Және сол белестің әр қилы шама-мезетін білдіреді. Аыалдың белгілі кезеңін білдіретін бұл форманттар, эдеттс, амалдың ету сипаты форманттарынан кейін, бі- Рақ амалдың мезгілге қатысты форманттарынан бұрын ’Үрады. Демек, бір негізге әлденеше аналитикалык фор- ^ант тіркесетіндей жағдайда, тікелей негізге тете амал- Дьің өту сипаты форманттары (жүр-іп кет-е ал-май қал- №ын деген екен т. б.) жатады. Үшінші нусқа (модель). Есімше, көсемше (кейбір тү- 295 рініа), рай жұрнактары мен толымсыз еді, екен кеіиек- ші етістіктерінен жасалатын форманттар. Бұл форманттардың элементтері тым арғы замандар- да, шамамен алғанда, ер (қазіргі е) етістігі жетекшілік қызметінен де, дербес баяндауыш болу қабілетінен де айырылмай, әрі жетекші, әрі көмекші болып жүрген шақтарында ақ кұрала басталса керғк. Еді, екен кемек шілері дербес баяндауыш болыл түрған кездерде қазір гі осы аналнтикалық форманттардың бірінші компонент терініц көрсеткіштері, демек, есімше, көсемше, рай ко сымшалары ездерінің осы күнгі семантикалары мен қыз меттерінде емес, етістіктен есім тудыратын функцияла рын атқарған болуға тиіс те, тек субъекті қызметтерінде жұмсалған болса керек. Өйткені -қан еді-м, -ып еді+м, қысы кел + іп еді... тәрізді форманттардың алғашқы бел- гілері қазіргі айтқан менмін; айтқан мен едім дегендер- дің орындарына айтқан мендурмын; айтқан мендүр еді мен деген тәрізді нұсқалар жұмсалган кездерден де әл- деқайда бүрын шыкқанға үк.сайды... Бүл нұсқа бойынша қалыптасқан форманттар да тө- менде екі бағанада сызықшамен бөлініп беріледі. айт-қан еді-ң 1) айт-ңан екен-сің жүктеу/скачать 0,65 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|