Ахмеди ысқАҚов қазіргі қазақ тілі морфология
жүктеу/скачать 0,65 Mb.
|
Ахмеди ыс А ов азіргі аза тілі морфология
| айт-атын еді-ң айт-атын екен-сің
айт-ар еді-ң айт-ар екен-сің айт-пақ еді-ң айт-һақ екен-сің айт-ып еді-ң 2) айт-ып па екен-сің айт-саң еді-ң 3) айт-са + ң екен айт-са игі еді-ң айт-саң игі екен айт-щй еді-ң айт-қай екен-сің айт-қы+ң кел-іп еді айт-қы + ң келіп айт-қы + ң кел-се еді пе екен айт-қы+ң кел-е+ді екен айт-қы+ң келсе екен Ескерту: Еді. екен көмекшілері жатыр, жур, отыр, тур етістіктерімен және баяндауыш болатын есімдер- мен тіркескенде де, оларға өткен шақ мәнін үстейді. Бүл екі бағанадағы аналитикалық етістіктердің лек- сикалық ыағыналары айт етістігінің аясынан шықпай- ды. Бірақ әр формант (-қан, еді; -атын еді; -ар еді; -пак, еді; -ып еді; -са еді; -са игі еді; -қай еді; -қы + сы кел-іп еді; -қы + сы кел + се еді; -қан екен; -атын екен; -ар екеН', -пақ екен; -ып па екен; -а + ды екен; -са екен; -са игі екеН; -қай екен; -қы + сы кел-іп пе екен; -ңьі + сы кел-е+ді ек- 296 ен: -қы + сы кел-се екен... сол негізде амалдын өту сипатын білдіретін әр түрлі мағына, реңк жамайды. Мы- салы: айт-қан еді мен айт-қан екен дегендердіц ексуі де өткеи шак мәнін білдіреді. Солай бола тұра, екеуінің арасында мағыналық реңк барлығы күмәнсыз Демек, айт+қан еді тіркесі болған әрекетті (айту әрекетін) басы-қасында болғандай анық айқын етіп хабарласа, айщан екен формасы басы-қасында болмаған, көзбен көрмеген, тек біреу аркылы білген (естіген) я кейін ға- на канық (естіп, оқып...) болған іс-оқиғаны (айту, орекетін) хабарлайды. Осындай айырмашылык скі бағанадағы форманттардың бәрінен де байкалып отыра- ды; олардыц бір-бірінен азды-көпті семантикалык ерек- шеліктері барлығы анғарылады. Ал ол ерекшелік, әрпне, компоненттердіц өзгешеліктерін саралап көрсететін фор- манттардың айырмашылықтарына байланысты. Өйткені ол форманттардын араларындағы анырмашылык тек екі компоненттілердін жіктерінде ғана емес (айт-пақ екен; айт-ар екен) күрделенген көп компоненттілердің жіктерінде де (-са игі екен; -қы + сы кел-се игі екен) бар. Олардыц осындай жалпы сипаттары да, жалкы си- паттары да бұл форманттарды бірінші және екінші нұс- қалар бойынша жасалатын форманттардан баскаша- ландырып тұрады. Еді, екен көмекшілері катысатын аналитикалык фор- манттардың бірінші және екінші модель (айт-а сал; айт- ып қой...) форманттарынан тек компоненттеріиің фор- малары (есімше, көсемше, рай қосымшалары) мен мағыналары (өткен шақты білдіруі) жағынан ғана емес, етістік негізіне тіркескенде алатын орындары мен реті жағынан да айырмашылығы бар. Мысалы, бірінші мо- дель бойынша жасалатын формалар етістіктің аналнти- калық негізі (күрделі етістік негізі) есебінде қолданы- лып, оған басқа парадигмалык формалар косыла беретіндіктен (айтып салды; айтып сал-са; айтып сал- айын...), әдетте, олардан кейін екінші модель формант- тары, олардан кейін үшінші нұсқа форманттары тұрады, демек, бір негізге екі я үш модельдің форманттары қа- баттаса, жарыса тіркесерліктей болса, әуелі бірінші модель морфемалары (форманттары), олардан кейін екінші модель көрсеткіштері (форманттары), олардан Кейін үшінші модель көрсеткіштері (форманттары) жал- ғанады. Мысалы: айт-а қой -айын деген еді, айт-ып крй-а Маз-да-ган еді, айт-а ал-ма-ған екен; айт-а ал-май-қал- 297 жүктеу/скачать 0,65 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|