Ахмеди ысқАҚов қазіргі қазақ тілі морфология
жүктеу/скачать 0,65 Mb.
|
| § 107. ШЫЛАУЛАР
Шылау сөздердің де бастапқы лексикалық мағынала- |Ры солғындап, ©здеріне тән әуелгі дербестіктерінен ай- Эылып кемекші сөздер қатарына көшуіне, сайып келген- Іе, олардың практикалық тілде аса жиі қолданылуы ар- 'Сасында туған грамматикалық абстракция тікелей әсер ^ткен. 1 Шылау сездер ездері тіркескен негізгі (атаушы) сез- 361 дердіц мағыналарын я толықтырып, я анықтап, оларға әр қилы реңктер жамап, айкындай түсіп отырады. Ал шылау сөздердің тиісті тіркестерде айқындалатын осын- дай қосымша мағыналары олардың нақтылы лексика- грамматикалық мағыналары болып есептеледі. Шылаулар — сөз бен сөздің немесе сөйлем мен сөй- лемнің араларын байланыстыру, құрастыру үшін қолда- нылатын, өздері тіркескен сөздерінің ұғымдарына әр қи- лы реңктер үстеп, оларға ортақтасып, түлға жағынан тиянақталған, лексика-грамматикалық мағынасы бар сөздер. Шылауларда аз да болса, лексикалық мағына- ның нышанасы болады, ал шылаулардың бойындағы қа- лыптасқан негізгі қасиеті — грамматикалық мағыйалар. Өйткені шылаулардың грамматикалық мағыналары лек- сикалык мағыналарына қарағанда әлдеқайда басым бо- лады. Сол мағыналары олардын өзі үшін емес, өзіне тән формалары арқылы өзіндік грамматикалық мағына- ларын толық қамти алмайтын атаушы сөздерге жәрдем- ші дәнекер есебінде жүмсалады. Сондықтан да шылау- лар өз алдына жеке-дара қолданылмай, тиісті сөз тіркестерінін белгілі бір компоненті ретінде атаушы сөз- дердің жетегінде қолданылады. Шылаулардыц атаушы сөздермен тіркесу қабілеті бәрінде біркелкі емес. Өз бойында лексикалык мағына- сыныи элементтерін молырақ сақтаған, азды-көпті се маігтикалық дербестігі бар шылаулар өздері тіркесетіі атаушы сөздердің негізгі мағыналарына аз да болса Өо үлесін косып отырады. Ал өздерінің бастапқы лексика- лық мағыналарынан тым алшақтап кетіп, семантикалык дербестігін мүлдем жоғалтып алған шылаулар өздері тіркесетін атаушы сөздердің тек формальдык-грамма- тикалык. комноненттері ретінде ғана қолданылады. Мүн- дай шылаулар грамматикалық сипат жағынан аффнкс- терге бір табан жакын болады, бірақ олар атаушы сөздермен тіркескенде жеке сөздік бейнесін жоғалт* пайды. Тіліміздегі шылаулардың бәрінің атқаратын қызмет- тері де бірдей емес. Олардын бірқатары сөз бен сөздін арасындағы грамматикалық байланыстарды айқындау үшін қызмет етсе, бірсыпыра шылаулар сөз тіркестері мен сейлемдердін арасындағы байланысты айқындаУ үшін дәнекер болады. Ал кейбіреулері жеке сөздер меи сөз тіркестерін немесе сөйлемдерді анықтау, толыКтаУ үшін я қосымша реңк беру т. б. мақсаттар үшін қолда 362 нылады. Міне, осындай грамматикалық сипаттарына қа- рай, шылаулар ішінара үш жікке бөлінеді: олар — сеп- теуліктер, жалғаулықтар және демеуліктер. I. Жалғаулықтар Жалғаулықтар — дербес лексикалық мағыналары де- рексізденген, бірақ өздеріне тән ерекше семантикалық мағыналары мен абстракт грамматикалық кызметтері бар шылау сездер. Жалғаулықтардыц мағыналары мен кызметтері де өмірмен байланысты алуан түрлі заттар мен кұбылыстардың аралықтарындағы неше қилы қаты- настардың негізінде туып қалыптасқан да, сол негізде сөйлеу тілінде жарыққа шығып, үнемі керініп отырады. Жалғаулықтар өзара тең бірыңғай сөздердің, бірың- ғай сөз тіркестерінің және бірыңғай сөйлемдердің ара- ларындағы әр қилы қатынастарды білдіреді. Жалғау- дықтар ец кемі езара тең екі сөзге не екі сөз тіркесіне бірдей қатысты болады. Мысалы: Қыс пенен жаз, күн ненен тун, тақ пенен жұп, жақсылық пен жамандың — болды сегіз (Абай) дегендегі пенен, менен, пен жалғау- лықтары тек я бұрынғы, я соңғы сөзге ғана емес, екі жағындағы сөздердің екеуіне де бірдей катысты болып, оларды бір-бірімен жалғастыру үшін қолданылып тұр. Жалғаулықтар салалас кұрмалас сөйлемдердін кү- рамдарындағы жай сөйлемдерді де өзара байланысты- рып, олардың арақатынастарын білдірудің қызметін ат- қарады. Мысалы: Әліп әлсіреп көзін біраз жүмып жатты да, қайтадан ашты (С. Ерубаев) дегенде да шылауы екі жай сөйлемді жалғастырып тұрғаны аян. Қазіргі қазақ тіліндегі жалғаулықтардыц табнғатынэ көз жіберсек, олардың жалпы даму жолы төмендегі ба- гытта болғанын бағдарлауға болады. Біріншіден, дербес мағыналы атаушы сөздер негізгі мағыналарынан айры- лып, сөз бен сөзді, сөз тіркестерін немесе бірыңғай жай сөйлемдердің байланысу жолы мен арақатынасын білді- ретіндей болып десемантикаланады. Мұны аңғару үшін »рі жалғаулығын алайық. Бүл сөз қазіргі тілімізде үстеу сөз екеніне ешкім де шек келтрімейді. Мысалы: Ақырған срң байғүстар әрі тұрды, Қалтасына цолын салып мо- Шн бурды (Абай). Бұл сөздің мекендік мағынасы, тіл- дін қажетіне қарай, өзініц негізгі қызметінін. үстіне қо- Рьімша қызмет жүктеп алып, тағы деген тәрізді мағына- дьіқ реңге көшкен де, үстеу сөз ретінде қолданыла бе- 363 руімен қатар, кемекші сөз — жалғаулыктар катарына да ауысқан. жүктеу/скачать 0,65 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|