Ахмет Байтұрсынұлы. Тіл – құрал

214 
Жіңішкелік үшін бір белгі алсақ, 43 түрлі дыбысты дұрыстап жазу 
үшін 28 белгі (қаріп) жетеді. Сонда қазақ сөзіне жазылатұғын қаріп-
белгілер мынау болады: 
ء
-
 
ﻪي
 
–
 
ى
-
 
ؤ
–
 
و
-
 
ن
–
 
م
–
 
ل
-
 
ڭ
–
 
گ
–
 
ك
–
 
ق
–
 
غ
–
 
س
–
 
ز
–
 
ر
–
 
د
-
 
چ
-
ج
-
 
ت
-
 
پ
-
 
ب
-
 ا
-
 ا
Бұлардың 
،ﻩ
ﻪ
ق ،غ ،
-лардан басқалары жіңішкелік белгісі «ء» тұрса – 
жіңішке оқылады. Ол тұрмаған жерде әман жуан оқылады.
Мұнан басқа араб қаріптері – араб, парсы иә басқа түркі тілдеріне 
керек болса да, қазақ сөзін жазу үшін керегі жоқ.
43 түрлі дыбысты 28 әріп-белгіменен қалай жазып, қалай оқу жайын 
айтайын: 
5 дауысты дыбыс үшін керек мынау жеті белгі: 
ا 
(а), 
و
(о), 
ﯘ
(у),
ى
(ы), 
ﻪي ،ﻩ
(е). Оларды жіңішке айту үшін бір белгі «ء» әм сүйеу болатұғын 
бір белгі 
ا
(тайақ) «
ا
» сөздің басында «
ء
» менен тұрса 
ا
(а) болып оқылады 
(мысалы ай – луна – 
رمق
،
ا
« » жоқ болса, 
ا 
(а) болып оқылмайды. Онда 
сүйеу қисабында басқа әріп қасына қойылғаны. Мысалы: ор (канал) - өр 
(подъем горы), 
مدا ،ريا
дегендей орындарда «
ا
» сөздің ортасында « » жоқ 
болса да «
ا
» болып оқылады. Мысалы: «
ا ء
», 
قازاق
, 
قاملاق
, 
اﻘلاق
, 
اراق
, «
ا
» 
ашық, анық дыбыс, оны қалдырып жазудың тіпті жөні жоқ. Мысалы: 
(тағам-ды) «
قامت
» «
قامات
» деп жазсақ, 
وارق
–
 
ىدواراق
 
деп жазсақ, 
مدا
-
 
ىدمادا
деп жазсақ. Қасыл кәләм, менің ойым: сөз жазылу керек 
айтылатұғын түрінше, иағни сөз ішінде қай дыбыс естілсе, сол дыбыстың 
әріпін жазу, естілген дыбыстың әріпі жазылмай басқа әріп жазу керек 
болса, не үшін ол керекті ғылым нақу иә ғылым сарп жолыменен ыспат 
етілсін.
«
ا
» жазылған сөздің алдында «
ء
» тұрса «
ا
» жіңішке айтылады (сән) 
ء
ناﺳ
, (ән) 
ء
نا
, (әбден) 
ء
نادبا
деген сөздер ішіндегідей. (боқай)
ياقوب
, 
(тоғай) 
ياغوت
, (қоға) 
اغوق
деген сөздерде 
ب 
-ның, 
ت 
-ның, 
ق 
-ның соңында 
естілетұғын дыбыстың белгісі. «
و
» - қазақ тілінде анық, ашық дыбыс, оны 
қалдырмай жазуға керек. «
و
» жазған сөздің алдында «ء» тұрса, «
و
» 
жіңішке оқылады: (бөз) 
ء
زوب
- (боз) 
زوب
, (төр) 
ء
روت
- (тор) 
روت
, (өт) 
ء
توا
- 
(от)
توا 
деген сөздердегі сықылды.
 
«
ﯘ
» (у), 
زا
ﯘ
(азу), 
وراق
(қару), 
وباج
(жабу) деген сөздерде 
ز 
-ның,
ر 
-ның, 
ب 
-ның соңында естілетін дыбыстың белгісі. «
ﯘ
» сөздің бас 
буынында қысқа әм көмескі естіледі: 
ﯘﻘ
ار
ﯢ
 
(құрау), 
ﯘﻘ
قلا
(құлақ),
ﯘﻘ
قاغر
(құрғақ) деген сөздер ішіндегідей. Сөздің басқа жерінде ұзын әм 
анық айтылады. «
ﯢ
»-дан «
ز
»-ды айыру керек. «
ﯘ
» - жарты дауысты дыбыс. 

215 
Бұл дауысты дыбыстардың соңынан ғана айтылады: 
ات
ﯢ
,
 
ات
ﯢ
قي
,
ﯢﯘت
ار
, 
 ﻩرﯿب
ﯢ
,
ﻪكيا
ﯢ
,
 
деген сөздер ішінде айтылғандай. «
ﯘ
» сөздің бас буынында анық 
әм ұзын естілсе, ол «
ﯘ
» менен «ﯢ» қатар келгендіктен үнде «
ﯘ
» әм «
ﯢ
» 
екеуін де жазуға керек. Сөздің бас буыннан басқа жерде «
ﯘ
» ұзын қысқа 
естілсе де, жалғыз «
ﯘ
» жазылады: 
ا
ﯘﭼ
, (ашулану) 
ا
ﯘﭽ
لا
ﯘﻨ
, (тану) 
ﻧات
ۋ
, 
(татулық) 
ات
ﯘت
قﯿل
, (татуласу) деген сөздер сықылды. Қысқасы, сөздің бас 
буынында «
ﯘ
» ұзын әм анық естілсе, екі әріппенен жазарға:
،
ﯢﯘت
،سﯿم
ﯢﯘت
ار
ﯢﯘﺒ
ني
ﯢﯘﺒ
،زا
дегендей. «
ﯘ
»-ды «
و
»-дан айыру үшін үстіне «
ُ
» 
қойамыз. Себебі: «
ﯘ
» менен «
و
»-ның жазылуы ұқсас болғанменен, 
айтылуы ұқсас емес. Мысалы: 
يوق
(қоймал), деген сөзбенен 
ﯘﻘ
ي
(шәй 
құй) деген сөздердің мағаналары қандай басқа болса, айтылуы әм сондай 
басқа. «
ﯘ
» - сөз ішінде қысқа естілсе де, қалдырмай жазатұғын дыбыс. «
ﯘ
» 
жазылған сөздің алдында «ء» тұрса «
ﯘ
» жіңішке айтылады: 
ء
 روا
- 
ا
ﯘ
ر
,
ء
ﯘت
ر
- 
ﯘت
ر
 
,
 
ﯘﺒ
 ر
-
ء
ﯘ
 ر
дегендей.
ى
(ы) дыбысына тура келетін араб әліппесінде әріп жоқ. Сондықтан 
мұның нүктесіз «
ى
» белгісін аламыз. Оны сөздің айғағында ғана жазып, 
басында, ортасында тіпті жазбаймыз. Жазбасақ та болады дейтініміз: «
ى
» 
сөздің басында, ортасында бек қысқа әм көмескі айтылады, барлығы, 
жоқтығы аз сезіледі. Сондықтан сөздің басында, ортасында жазбасақ, онан 
келер кемшілік аз. Мысал: 
نق
,
رق
,
ق
نغر
,
ملج
,
رتلج
деген сөздерде «
ى
» 
жазсақ та, жазбасақ та бірдей оқимыз. Аяғында «
ى
» анық айтылады. Онда 
жазбасқа болмайды: 
ىﻧاق
,
ىﻧاج
,
ىلام
,
ىرا
, 
ىدلا
, 
деген сөздерде «
ى
»-ді 
жазбай, 
ىﻧاق
,
ىﻧاج 
…
деп, оқуға болмайды. «
ى
» өзі сөз басында жазылмаса 
да сүйеніш таяғы «
ا
» жазылады: 
نتقا
, 
قتﻧا
,
قاغرا
, 
راغزا
, 
ورﻘﺳا
, 
ا
قﭼ
روﻧ
деген сөздер сықылды. «
ى
» жазылған сөздің алдында «
ء
» тұрса, «
ى
» 
жіңішке айтылады: 
 ىراب
–
 
ء
ىراب
,
 ىﻧاﺳ
–
 
ء
ىﻧاﺳ
, 
 ىزوب
-
 
ء
ىزوب
 
дегендей.
«
ى
»-ден «
ي
»-ді айыру керек. «
ي
» - «
ﯢ
» сықылды дауысты 
дыбыстардың соңынан айтылатұғын жарты дауысты дыбыс. Мысал:
يا
,
 
يوب
,
يوﻛ
, 
يق, 
«
ي
»
дауыссыз дыбыстардың соңында келсе, ол жерде 
жазылмайтын «
ى
» бар болғаннан. Мысал: 
مﻘﯿق
, 
نﯿت
, 
نﯿق
, «
ى
»-ды 
қалдырмай жазатын болсақ, бұл сөздерді бұлай жазар едік: 
مﻘﯿﯿق
,
 نﯿﯿق
, 
نﯿﯿت
. 
«
ﯿ
» дыбысына тура келетін әріп араб әліппесінде жоқ. Бұл дыбысты 
осы кезде сөз басында былай «
ﯿ
» сөздің айағында, ортасында былай «
ﻪ
» иә 

216 
былай «
ﻩ
» жазып жүрміз. Мұны осы жөніменен жазып, бірақ қайсысы қай 
орында жазылады, тәртіпке түсіріп әм басқа дыбыстан айтылуы басқа 
болған соң әріпі де басқа айырылса екен деп ойлаймын. Сол үшін былай «
 ا
ﯿ
» жазылатұғын дыбыс «
ا
ﯿ
» енді былай жазылса деймін. Мұнан араб 
әріпін өзгертіп, түрін бұзатынымыз аз, жазудың тәртіпті болмағына пайда 
көп. Әсіресе бала оқытқанда үйретуге әм үйренуге жеңілдігі бек зор болар 
еді. 
Негізі жол: айтуы басқа сөздерді басқа жазу. Бұлай болғанда: «
تيا
» 
деген сөзбенен «
تيا
» деген сөзді бірдей жазсақ, жолсыздық болмай ма? 
Бұл екі сөздің мағынасы қандай басқа болса, айтылуы әм сондай басқа.
«
ﯿ
» сөздің бас буынында ғана жазылады. Өзге орындарда «
ﻪ
» 
жазылады. Қосылмайтын әріп соңынан «
ﻪ
» орнына «
ﻩ
» жазылады. «
ﯿ
» 
жазылатын орындар: 
ريا
, 
رﯿغ
,
مﯿج
,
 ﯔيت
басқалар, « » жазылатын орындар:
 
ك ﻪسيا
,
 
ﭼ
ك ﻪلي
,
 ﻪمﯿﻛ
,
 ﻪبوت
,
 ﻪﻛ ﻪل ﻪﻛ
. «
ﻩ
» жазылған орындар: 
ﻩرﻛ
,
 ﻩزت
, 
ﻩرﯿﻛ
 
ك
, 
ي ﻩدﯿﻛ
, 
ت ﻩورﯿﻛ. 
«
،ﻪي
ﻪ
ﻩ ،
»
 
жазылған
сөздердің алдына «ء» 
қойылмайды, себебі, бұл олсыз да жіңішке айтылатұғын дыбыс. 
 
Дауыссыз дыбыстар үшін біз мынау әріптерді алып тұрмыз: 
پ
 ،ج ،ت ،
چ
 ،ك ،ق ،غ ،س ،ز ،ر ،د ،
گ
،م ،ل ،
. Мұнан көрінеді осы күнде 
қазақ сөзіне көбінесе жазылып жүрген « » пенен « » -ларды 
алмағанымыз жоғарыда айттық. Екі түрлі айтылатұғын дыбыстардың 
әріпін «ء» тұрмаса жуан оқимыз деп. Бұлай болғанда «
ت
»- ны тұрмаса (()) 
сықылды жуан оқимыз. «
س
»-ны «ء» тұрмаса, (()) сықылды жуан оқимыз. 
Сондықтан «
ت
» болған соң, (())-ның, «
س
» болған соң (())-ның әм «
ج
» 
болған соң «ﮋ»-ның керегі жоқ. 
«
ش
»-ны алмай «
ج
»-ны алғанның мәнісі қазақ тілінде жазылған 
кітаптар, журналдарды қарасаң, «
ش
» жазылған қазақ сөздері тіпті аз, жоқ 
есебінде, көбіне «

жүктеу/скачать 2,67 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: