Ахмет Байтұрсынұлы Тіл құрал

55 
 
«үйші» дейміз, үй істейтін адамды атау үшін; «Жылқы» деген сөзге «-шы» 
жұрнағын жалғап, «жылқышы» дейміз, жылқы бағатын адамды атау үшін; 
«Балық» деген  сөзге  «-шы» жұрнағын жалғап,  «балықшы» дейміз, балық 
аулайтын  адамды  атау  үшін;  «Егін»  деген  сөзге  «-ші»  жұрнағын  жалғап, 
«егінші»  дейміз,  егін  егуші  адамды  атау  үшін.  «Су»  деген  сөзге  «-шы» 
жұрнағын  жалғап,  «сушы»  дейміз,  су  таситын  адамды  атау  үші  уа  ғайри 
сондай. 
1) Дағдыландыру. «-шы» жұрнағы жалғанарлық сөздерді тапқызып, 
жалғату. 
 «-лық» (-лік, -дық, -дік, -тық, -тік) жұрнақ зат есімге жалғанады.  
Әуелі, сол зат үшін жұмсалатын нәрсені атау үшін. Мәселен: «Арқа» 
деген  сөзге  «-лық»  жұрнағын  қосып,  «арқалық»  дейміз,  арқа  үшін 
жұмсалатын нәрсені атау үшін; «Тер» деген сөзге «-лік» жұрнағын қосып, 
«терлік» дейміз, тер үшін жұмсалатын нәрсені атау үшін; «Мұрын» деген 
сөзге  «-дық»  жұрнағын  қосып,  «мұрындық»  дейміз,  мұрын  үшін 
жұмсалатын нәрсені атау үшін; «Түн» деген сөзге «-дік» жұрнағын қосып, 
«түндік»  дейміз,  түн  үшін  жұмсалатын  нәрсені  атау  үшін;  «От»  деген 
сөзге  «-тық»  жұрнағын  қосып,  «оттық»  дейміз,  от  үшін  жұмсалатын 
нәрсені  атау  үшін.  «Өркеш»  деген  сөзге  «-тік»  жұрнағын  қосып, 
«өркештік»  дейміз,  өркеш  үшін  жұмсалатын  нәрсені  атау  үшін  уа  ғайри 
сондай. 
Екінші,  басқа  нәрселерге  сол  затты  өлшеу  болатындығын  көрсету 
үшін.  Мәселен:  «Ай»  деген  сөзге  «-лық»  жұрнағын  жалғап  «айлық» 
дейміз,  айдың  өлшей  болғандығын  көрсету  үшін;  «Түйе»  деген  сөзге        
«-лік»  жұрнағын  жалғап,  «түйелік»  дейміз,  түйенің  басқаларға  өлшеу 
екендігін  көрсету  үшін;  «Жыл»  деген  сөзге  «-дық»  жұрнағын  жалғап, 
«жылдық» дейміз, жылдың басқаларға өлшеу болғандығын көрсету үшін; 
«Күн»  деген  сөзге  «-дік»  жұрнағын  жалғап,  «күндік»  дейміз,  күннің 
басқаларға  өлшеу  болғандығын  көрсету  үшін;  «Оқ»  деген  сөзге  «-тық» 
жұрнағын  жалғап,  «оқтық»  дейміз,  оқтық  басқаларға  өлшеу  болғанын 
көрсету үшін; «Көйлек» деген сөзге «-тік» жұрнағын жалғап, «көйлектік» 
дейміз, көйлек басқаларға өлшеу болғанын көрсету үшін. 
Үшінші,  сол  заттың  қалпын  көрсету  үшін,  мәселен:  «Аға»  деген 
сөзге  «-лық»  жұрнағын  жалғап,  «ағалық»  дейміз,  аға  қалпын  көрсету 
үшін;  «Іні»  деген  сөзге  «-лік»  жұрнағын  жалғап,  «інілік»  дейміз,  іні 
қалпын  көрсету  үшін;  «Шал»  деген  сөзге,  «-дық»  жұрнағын  жалғап, 
«шалдық»  дейміз,  шал  қалпын  көрсету  үшін.  «Ел»  деген  сөзге  «-дік» 
жұрнағын жалғап, «елдік» дейміз, ел қалпын көрсету үшін; «Жұрт» деген 
сөзге  «-тық»  жұрнағын  жалғап,  жұрттық  дейміз,  жұрт  қалпын  көрсету 
үшін.  

56 
 
2)  Дағдыландыру.  «-лық»,  (-лік,  -дық,  -дік,  -тық,  -тік)  жұрнақ 
жалғанарлық сөздерді тапқызып, жалғату. 
 «-шылық»  (-шілік)  жұрнақ  зат  есіміне  жалғанады,  сол  затқа  лайық 
қалпын  атау  үшін.  Мәселен:  «Адам»  деген  сөзге  «-шылық»  жұрнағын 
жалғап,  «адамшылық»  дейміз,  адамға  лайық  қалпын  атау  үшін;  «Жігіт» 
деген  сөзге  «-шілік»  жұрнағын  жалғап,  жігітшілік  дейміз,  жігітке  лайық 
қалпын  атау  үшін;  «Қазақ»  деген  сөзге  «-шылық»  жұрнағын  жалғап, 
қазақшылық дейміз, қазаққа лайық қалпын атау үшін; 
Ескерту.  Бұл  «-шылық»  (-шілік)  жұрнағынан  «балықшылық», 
«егіншілік» деген сөздердегі «шылық», «шілік» жұрнақтарын айыру тиіс, 
үйткені «-шылық» екі жұрнақтан болған: «шы» һәм «-лық» (балықшылық, 
егіншілік) һәм бұлар заттың жай ғана қалпын көрсетеді. 
 «-шыл»  жұрнақ  зат  есіміне  жалғанады.  Сол  затты  екінші  зат 
жарататындығын,  сүйетіндігін  көрсету  үшін.  Мәселен:  «Ұйқы»  деген 
сөзге  «шыл»  жұрнағын  жалғап,  ұйқышыл  деп,  ұйқыны  сүйетіндігін 
көрсетеміз;  «Ұлт»  деген  сөзге  «-шыл»  жұрнағын  жалғап,  «ұлтшыл»  деп, 
ұлтты  сүйетіндігін  көрсетеміз;  «Қазақ»  деген  сөзге  «-шыл»  жұрнағын 
жалғап, «қазақшыл» деп, қазақты сүйетіндігін көрсетеміз уа ғайри сондай.  
4) Дағдыландыру. «-шыл» жұрнағын жалғарлық сөздерді тапқызып, 
жалғату. 
 «-шық»  (-шік)  жұрнақ  зат  есіміне  жалғанады,  сол  заттың 
кішкенелігін көрсету үшін. Мәселен: «Қап» деген сөзге «-шық» жұрнағын 
жалғап, «қапшық» деп, қаптың кішкенелігін көрсетеміз. «Үй» деген сөзге 
«-шік»  жұрнағын  жалғап,  «үйшік»  деп,  үйдің  кішкенелігін  көрсетеміз  уа 
ғайри сондай. 
5)  Дағдыландыру.  «-шық»  (-шік)  жұрнақ  жалғарлық  сөздерді 
тапқызып, жалғату. 
 «-ша»  (-ше)  жұрнақ  та  зат  есіміне  жалғанады,  сол  заттың 
кішкенелігін  көрсету  үшін.  Мәселен:  «Құман»  деген  сөзге  «-ша» 
жұрнағын  жалғап  «құманша»  деп,  құманның  кішкенелігін  көрсетеміз; 
«Көрпе»  деген  сөзге  «-ше»  жұрнағын  жалғап,  «көрпеше»  деп,  көрпенің 
кішкенелігін көрсетеміз уа ғайри сондай. 
Ескерту.  Құнанша,  дөненше,  бұқаша,  өгізше,  інгенше,  тайынша 
ғайри сонда 
й  сөздерді  осы  жолмен  болған  заттың  кішкене  һәм 
сүйкімділігін  көрсету  үшін  сол  заттың  есіміне  мынау  жұрнақтар 
жалғанады:  «-шақ»,  «-қан»,  «-қай».  Мысалы:  құлын  –  құлыншақ,  бота  – 
ботақан, бала – балақай.  
6)  Дағдыландыру.  «-ша»  (-ше)  жұрнақ  жалғанарлық  сөздерді 
тапқызып жалғату. 

57 
 
 «-қой»  (-көй,  -гөй)  жұрнақ  зат  есіміне  жалғанады,  сол  затты 
күйттеушіні  атау  үшін.  Мәселен:  «Сықақ»  деген  сөзге  «-қой»  жұрнағын 
жалғап,  «сықаққой», деп күйттеушіні айтамыз;  «Әзіл» деген сөзге «-гөй» 
жұрнағын  жалғап  «әзілгөй»  деп,  әзіл  күйттеушіні  атаймыз;  «Бата»  деген 
сөзге «-гөй» жұрнағын жалғап, «батагөй» деп, бата күйттеушіні атаймыз.  
7)  Дағдыландыру. «-қой» (-көй, -гөй) жұрнақ  жалғанарлық  сөздерді 
тапқызып, жалғату. 
 «-нікі»  (-дікі)  жұрнақ  зат  есіміне  жалғанады,  нәрсенің  сол  затқа 
тиісті  екендігін  көрсету  үшін;  Мәселен:  «Кісі»  деген  сөзге  «-нікі» 
жұрнағын жалғап, «кісінікі» дейміз, нәрсенің кісіге тиісті екендігін білдіру 
үшін; «Мал» деген сөзге «-дікі» жұрнағын жалғап, «малдікі» деп, нәрсенің 
малға тиісті екендігін білдіреміз уа ғайри сондай. 
8)  Дағдыландыру.  «-нікі»  (-дікі)  жұрнақ  жалғанарлық  сөздер 
тапқызып жалғату. 
 «-лы»  (-ды,  -ты)  жұрнақ  зат  есіміне  жалғанады,  сол  заттың  екінші 
затта барлығын, хатта молдығын да көрсету үшін. Мәселен: «Бала» деген 
сөзге «-лы» жұрнағын жалғап, «балалы» деп, баласы көптігін көрсетеміз. 
«Мал» деген сөзге «-ды» жұрнағын жалғап, «малды» деп, малы барлығын, 
молдығын  көрсетеміз;  «Ұлақ»  деген  сөзге  «-ты»  жұрнағын  жалғап, 
«ұлақты» деп, ұлағы барлығын көрсетеміз уа ғайри сондай. 
9)  Дағдыландыру.  «-лы»  (-ды,  -ты)  жұрнақ  жалғанарлық  сөздер 
тапқызып, жалғату. 
 «-сыз»  жұрнақ  зат  есіміне  жалғанады  сол  заттың  екінші  затта 
жоқтығын  көрсету  үшін.  Мәселен:  «Бала»  деген  сөзге  «-сыз»  жұрнағын 
жалғап,  «баласыз»  деп,  баласы  жоқтығын  көрсетеміз;  «Мал»  деген  сөзге  
«-сыз» жұрнағын жалғап, «малсыз» деп, малы жоқтығы көрсетеміз; «Жан» 
деген  сөзге  «-сыз»  жұрнағын  жалғап,  «жансыз»  деп,  жаны  жоқтығын 
көрсетеміз уа ғайри сондай.  
10)  Дағдыландыру.  «-сыз»  жұрнағын  жалғайтын  сөздер  тапқызып, 
жалғату. 
 «-лас» (-лес, -дас, -дес, -тас, -тес) жұрнақ зат есіміне жалғанады, сол 
затқа басқалар ортақ екендігін көрсету үшін. Мәселен: «Ата» деген сөзге 
«-лас»  жұрнағын  жалғап,  «аталас»  деп,  атаға  ортақ  екендігін  көрсетеміз; 
«Жер»  деген  сөзге  «-лес»  жұрнағын  жалғап,  «жерлес»  деп,  жерге  ортақ 
екендігін  көрсетеміз;  «Жол»  деген  сөзге  «-дас»  жұрнағын  жалғап, 
«жолдас»  деп,  жолға  ортақтығын  көрсетеміз;  «Көл»  деген  сөзге  «-дес» 
журнағын  қосып,  «көлдес»  деп,  көлге  ортақ  екендігін  көрсетеміз;  «Шек» 
деген сөзге «-тес» жұрнағын жалғап, «шектес» деп, шекке ортақ екендігін 
көрсетеміз уа ғайри сондай. 

58 
 
11)  Дағдыландыру.  «-лас»  (-лес,  -дас,  -дес,  -тас,  -тес)  жұрнағын 
жалғайтын сөздер тапқызып, жалғату.  
 «-еке»  жұрнақ  зат  есіміне  жалғанады,  сол  затты  зор  тұту  үшін  я 
көңіл аулау үшін. «Аға» деген сөзге «-еке» деген жұрнақ жалғап, «ағеке» 
десек,  ағаны  зор  тұтқанымыз,  яки  көңілін  аулағанымыз  көрінеді.  «-еке» 
жұрнақ жалпы есімге жай жалғанады. Жалпы есімге жалғанғанда ол есім 
қысқартылып  айтылады.  Мәселен:  «Ысмайыл»  деген  есім,  жұрнақ 
жалғанғанда  қысқарылып,  «Ыс-еке»  болады;  «Ыбраһім»  деген  есім, 
жұрнақ жалғанғанда қысқарылып. «Ыб-еке» болады уа ғайри сондай. 
Ескерту.  «-еке»  жұрнақ  көбінесе  үлкен  адамдарға  айтылады.  Кей 
сөздерде «-еке» орнына жалғыз «-й» қосылады, мәселен аға – ағай, апа – 
апай, ата –атай. 
Кішіге  сөйлегенде  есіміне  басқа  жұрнақ,  яки  жұрнақ  орнына  бүтін 
сөз  жалғанады,  мәселен,  -жан,  -ан,  -ман,  -ш.  Сүйткенде,  «Тұрмұхаммед» 
деген  есім  «Тұрман»  болып,  «Ермұхаммед»  деген  есім  «Ержан»  болып, 
«Қосмұхаммед»  деген  есім  «Қосан»  болып,  «Жұмағали»  деген  есім 
«Жұмаш» болып, уа ғайри сондай жұрнақтар, я сөздер қосылып айтылады. 
12)  Дағдыландыру.  Жоғарыда  көрсетілген  «-еке»,  «-жан»,  «-ман»,   
«-ан», «-ш» жұрнақтарын жалғарлық сөздер тапқызып, жалғату. 
 «-шаң»  (-шең)  жұрнақ  зат  есіміне  жалғанады,  сол  зат  екінші  затқа 
көрнеу  екендігін  көрсету  үшін,  мәселен,  «шапан»  деген  сөзге  «-шаң» 
жұрнағын  жалғап,  «шапаншаң»  дейміз:  кісі  үстінде  шапан  көрнеу 
екендігін  көрсету  үшін,  «бөрік»  деген  сөзге  «-шең»  жұрнағын  жалғап, 
«бөрікшең» дейміз, кісі басында бөрік көрнеу екендігін көрсету үшін. 
Ескерту.  «-шаң»  (-шең)  жұрнақ  басқа  мағанада  да  жүреді,  яғни  зат 
есіміне жалғанады басқа мағана туғызу үшін. Мәселен: «Ашу» деген сөзге 
«-шаң»  жұрнағын  жалғап,  «ашушаң»  дейміз,  ашуы  оңай  пайда 
болғандығын  көрсету  үшін;  «Тер»  деген  сөзге  «-шең»  жұрнағын  жалғап, 
«тершең» дейміз, тері тез шығатындығын көрсету үшін; «Кір» деген сөзге 
«-шең»  жұрнағын  жалғап,  «кіршең»  дейміз,  кірі  оңай  қонатындығын 
көрсету үшін.   
Сүйтіп,  «-шаң»  (-шең)  жұрнақ  зат  есіміне  жалғанады,  сол  заттың 
оңай пайда болатындығын көрсету үшін де. 
13) Дағдыландыру. «-шаң» (-шең) жұрнақтар екі түрлі мағанасында 
жалғанарлық сөздер тапқызып, жалғату. 
 «-а»  (-е)  жұрнақ  зат  есіміне  жалғанады,  сол  затты  іске  айналдыру 
үшін.  Мәселен:  «Ас»  деген  сөзге  «-а»  жұрнағын  жалғап,  «аса»  дейміз, 
асты  іске  айналдыру  үшін;  «Дем»  деген  сөзге  «-е»  жұрнағын  жалғап, 
«деме» дейміз, демді іске аудару үшін. 

59 
 
14)  Дағдыландыру.  «-а»  (-е)  жұрнақ  жалғарлық  сөз  тапқызып, 
жалғату. 
 «-ла»  (-ле,  -да,  -де,  -та,  -те)  жұрнақ  зат  есіміне  жалғанады,  істі  сол 
затпен  істеу  үшін.  Мәселен:  «Таға»  деген  сөзге  «-ла»  жұрнағын  жалғап, 
«тағала»  дейміз,  істі  тағамен  істей  үшін;  «Шеге»  деген  сөзге  «-ле» 
жұрнағын жалғап, «шегеле» дейміз, істі шегемен істеу үшін; «Тұз» деген 
сөзге  «-да»  жұрнағын  жалғап,  «тұзда»  дейміз,  істі  тұзбен  істеу  үшін; 
«Таяқ»  деген  сөзге  «-та»  жұрнағын  жалғап,  «таяқта»  дейміз,  істі  таяқпен 
істеу үшін; «Тіс» деген сөзге «-те» жұрнағын жалғап, «тісте» дейміз, істі 
тіспен істеу үшін. 
15)  Дағдыландыру.  «-ла»  (-ле,  -да,  -де,  -та,  -те)  жұрнақтар 
жалғанарлық сөздер тапқызып, жалғату. 
«-ғар» (-қар, -кер) жұрнақ зат есіміне жалғанады, басқаны сол затта 
болдыру  үшін.  Мәселен:  «Аң»  деген  сөзге  «-ғар»  жұрнағын  жалғап, 
«аңғар» дейміз, аңында болдыру үшін; «Бас» деген сөзге «-қар» жұрнағын 
жалғап, «басқар» дейміз, басында болдыру үшін; «Ес» деген сөзге «-кер» 
журнағын жалғап, «ескер» дейміз, есінде болдыру үшін. 
16)  Дағдыландыру.  «-ғар»  (-қар,  -кер)  жұрнақ  жалғанарлық  сөздер 
тапқызып, жалғату. 
 «-сын»  жұрнақ  зат  есіміне  жалғанады,  сол  зат  сияқтану  үшін. 
Мәселен: «Адам» деген сөзге «-сың» жұрнағын жалғап, «адамсың» дейміз, 
адам  сияқтану  үшін;  «Жігіт»  деген  сөзге  «-сің»  жұрнағын  жалғап, 
«жігітсің» дейміз, жігіт сияқтану үшін.  
17)  Дағдыландыру.  «-сын»  жұрнағы  жалғарлық  сөздер  тапқызып, 
жалғату. 
 «-шыл»  (-шіле)  жұрнақ  зат  есіміне  жалғанады,  сол  зат  сияқты 
істеуді  көрсету  үшін.  Мәселен:  «Қазақ»  деген  сөзге  «-шыла»  жұрнағын 
жалғап, «қазақшыла» дейміз, қазақ сияқты істеу үшін; «Естек» деген сөзге 
«-шіле» жұрнағын қосып, «естекшіле» дейміз, естек сияқты істеу үшін.  
18)  Дағдыландыру.  «-шыл»  (-шіле)  жұрнағын  жалғарлақ  сөздер 
тапқызып, жалғату. 
 «-ық»  (-ік)  жұрнақ  зат  есіміне  жалғанады,  сол  зат  пайда  болуын 
көрсету үшін. Мәселен: «От» деген сөзге «-ық» жұрнағын жалғап, «отық» 
дейміз, от пайда болуын көрсету үшін; «Жел» деген сөзге «-ік» жұрнағын 
қосып,  «желік»  дейміз,  жел  пайда  болуын  көрсету  үшін.  Бұл  жұрнақтар 
кей сөздерде «-ай» (-ей) жұрнақ та айтылады. Мәселен: «От» деген сөзге 
«-ай»  жұрнағын  жалғап,  «отай»  дейміз,  от  пайда  болуын  көрсету  үшін; 
«Іс»  деген  сөзге  «-ей»  жұрнағын  жалғап,  «ісей»  дейміз,  іс  пайда  болуын 
көрсету үшін.  

60 
 
19)  Дағдыландыру.  «-ық»  (-ік),  «-ай»  (-ей)  жұрнақтар  жалғанарлық 
сөздер тапқызып, жалғату. 
 «-гер»  жұрнақ  зат  есіміне  жалғанады,  сол  затты  қолданушыны 
көрсету  үшін.  Мәселен:  «Сауда»  деген  сөзге  «-гер»  жұрнағын  жалғап, 
«саудагер» дейміз, сауданы қолданушыны көрсету үшін. 
20)  Дағдыландыру.  «-гер»  жұрнағы  жалғанарлық  сөздер  тапқызып 
жалғату. 
 «-дай»  (-дей)  жұрнақ  зат  есіміне  жалғанады,  басқа  затты  сол  затқа 
балау  үшін,  теңеу  үшін.  Мәселен:  «Ай»  деген  сөзге  «-дай»  жұрнағын 
жалғап  «айдай»  дейміз,  бір  нәрсені  айға  балағанда;  «Күн»  деген  сөзге      
«-дей» жұрнағын жалғап, «күндей» дейміз, нәрсені күнге балағанда; «Оқ» 
деген  сөзге  «-тай»  жұрнағын  жалғап  «оқтай»  дейміз,  оққа  балағанда; 
«Шөп»  деген  сөзге  «-тей»  жұрнағын  жалғап,  «шөптей»  дейміз,  шөпке 
балағанда. 
21)  Дағдыландыру.  «-да»  (-дей)  жұрнағын  жалғарлық  сөздер 
тапқызып, жалғату. 
 «-дағы»  (-дегі)  жұрнақ  зат  есіміне  жалғанады,  нәрсенің  болуы,  сол 
затта  екендігін  көрсету  үшін.  Мәселен:  «Тау»  деген  сөзге  «-дағы» 
жұрнағы жалғап, «таудағы» дейміз, болуы тауда болса;  «Үй» деген сөзге 
«-дегі» жұрнағын жалғап, «үйдегі» дейміз, болуы үйде болса; «Жас» деген 
сөзге «-тағы» жұрнағын жалғап, «жастағы» дейміз, болуы жас кезде болса; 
«Түс»  деген  сөзге  «-тегі»  жұрнағын  жалғап,  «түстегі»  дейміз,  болуы  түс 
кезде болса.  
22)  Дағдыландыру.  «-дағы»  (-дегі)  жұрнағын  жалғарлық  сөздер 
тапқызып, жалғату.  
 

жүктеу/скачать

Достарыңызбен бөлісу: