Ақылбеков Ә. Т., Кривобоков В. П., Даулетбекова А. К
жүктеу/скачать 4,15 Mb. Pdf көрінісі
|
диффузия амбиполярная (от лат. ambo — оба и греч. polos — ось, полюс)/ambipolar diffusion — совместное перемещение в ионизованной среде заряженных частиц обоих знаков (например, электронов и положительных ионов), происходящее в направлении падения их концентрации в среде. амбиполярлы диффузия (лат. ambo — екеуі де және греч. polos — ось, полюс)/ambipolar diffusion — иондалған ортада екі таңбалы зарядталған
бӛлшектердің (мысалы, электрондар және оң зарядталған иондар) бір бағытта, яғни олардың концентрациясының тӛмендеу бағытында, орын ауыстыруы. диффузия вакансий / vacancies diffusion — перенос вакансий в твѐрдом теле под действием градиента их концентрации.
— вакансиялардың ӛзінің концентрация градиентінің әсерінен қатты дене ішінде тасымалдануы. диффузия вакансионная / diffusion by the vacancy mechanism — перенос атомов в результате обмена
их местами
с вакансиями. вакансиялық диффузия / diffusion by the vacancy mechanism — атомдардың бос орындармен (вакансиялармен) орын ауыстыруының нәтижесінде тасымалдануы. диффузия восходящая / uphill diffusion — диффузия, обусловленная градиентом напряжений (упругой деформацией решетки). При восходящей диффузии поток диффундирующего компонента направлен в сторону
увеличения концентрации диффузанта. ұлғаймалы диффузия / uphill diffusion — кернеу
градиентінің (тордың
серпімді деформациясының) әсерінен туындайтын диффузия. Ұлғаймалы
диффузияда диффузияланушы компоненттің ағыны диффузанттың концентрациясының ӛсуі
жағына қарай бағытталған. диффузия массопереноса / mass transfer diffusion — диффузия, на которую влияют генерация и захват диффундирующих частиц (определение взято из работы [19], стр. 370).
transfer diffusion — диффузияланушы бӛлшектердің генерациясы және қармалуы нәтижесінде туындайтын диффузия. диффузия объемная / bulk (volume) diffusion — диффузия в объеме материала, характеризующаяся наиболее высокой
diffusion — беттік және түйіршіктес диффузияларымен салыстырғанда активтеу 57
величиной энергии активации и низким значением коэффициента диффузии по сравнению с поверхностной и зернограничной диффузиями. энергиясының әлдеқайда жоғары
энергиясымен және диффузияның тӛмен коэффициентімен сипатталатын материал кӛлеміндегі диффузия.
— процесс, связанный (как и в случае объемной диффузии) с перемещением частиц, как правило, за счет случайных тепловых блужданий (обычно атомов и молекул), происходящих на поверхности конденсированного тела в пределах первого поверхностного слоя атомов (молекул) или поверх него.
конденсирленген дененің бетінде, яғни атомның (молекуланың) бірінші беттік қабатында немесе одан жоғарыда болатын, кездейсоқ жылулық әсерлесудің арқасында бӛлшектердің (әдетте атомдар
және молекулалар) орын ауыстыруымен түсіндірілетін процесс. диффузия радиационно-стимулированная/ radiation-enhanced diffusion— диффузия, инициированная или
усиленная воздействием ионизирующих излучений. радиациялы-қоздырылған диффузия / radiation-enhanced diffusion— иондаушы сәуленудің кӛмегімен қоздырылған немесе күшейтілген диффузия. диффузия собственная / intrinsic diffusion — диффузия в отсутствие источников и ловушек диффундирующих частиц (определение взято из работы [19], стр. 370). меншікті диффузия / intrinsic diffusion — диффузиялаушы бӛлшектердің тұзағы және кӛздері жоқ кезіндегі диффузия.
thermostimulated diffusion — диффузия, стимулируемая повышением температуры среды.
жылулық(термо) қоздырылған диффузия / thermostimulated diffusion — орта температурасының жоғарылауы нәтижесінде туындайтын диффузия. диффузия турбулентная/ turbulent diffusion — перенос вещества в пространстве, обусловленный турбулентным движением среды. Под турбулентным понимают вихревое движение жидкости или газа, при котором элементы (частицы) среды совершают неупорядоченные, хаотические движения по сложным траекториям, а скорость, температура, давление и плотность среды испытывают хаотические флуктуации.
diffusion — ортаның
турбулентті қозғалысымен сипатталған кеңістіктегі зат тасымалы. Турбулентті деп ортаның элементтері (бӛлшектері) күрделі траектория бойымен ретсіз, хаосты қозғалыс жасайтын, ал ортаның жылдамдығы, температурасы, қысымы және
тығыздығы хаостық
флуктуацияға түсетін сұйықтың немесе газдың құйынды қозғалысты айтады. диффузия химическая / chemical diffusion — диффузия в поле градиента химического потенциала. См. также гетеродиффузия, коэффициент диффузии, самодиффузия, термодиффузия, электродиффузия. химиялық диффузия / chemical diffusion — химиялық потенциал градиенті ӛрісіндегі диффузия. Сон. қ. қараңыз: гетеродиффузия, диффузия коэффициенті, өздік диффузия, термодиффузия, электродиффузия. самодиффузия / self-diffusion – частный случай диффузии переноса в чистом веществе или растворе постоянного состава, при котором диффундируют собственные частицы вещества. При самодиффузии
ӛз бӛлшектерін диффузиялау кезіндегі, таза күйдегі затта немесе тұрақты құрамды ерітіндідегі тасымалдану диффузиясының жеке жағдайы. Ӛзіндік диффузиялану кезінде
58
атомы, участвующие в движении, обладают одинаковыми химическими свойствами, но могут различаться по своим физическим характеристикам, например по составу атомного ядра. При различии изотопного состава вещества за процессом самодиффузии можно наблюдать, применяя радиоактивные изотопы (см. индикаторы изотопные) или анализируя изотопный состав при помощи масс-спектрометра. Изменение концентрации данного изотопа в рассматриваемом объеме вещества в зависимости от времени описывается обычными уравнениями диффузии, а скорость процесса характеризуется соответствующим коэффициентом самодиффузии. Перемещения частиц твердого тела могут приводить к изменению его формы и к другим явлениям, если на образец действуют такие силы, как поверхностное натяжение, сила тяжести, упругие силы, электрические силы и т.д. Изучение кинетики этих процессов позволяет определить коэффициент самодиффузии вещества. В целом процесс самодиффузии имеет большое значение в радиационных и плазменных технологиях обработки твердых
тел. Синоним
слова «самодиффузия» - гомодиффузия. қозғалысқа қатысатын атомдар бірдей
химиялық қасиетке ие, бірақ ӛздерінің физикалық сипаттамалары бойынша, мысалы ядро атомының құрамы бойынша
ерекшеленеді.
Ӛзін-ӛзі диффузиялау процессінен заттың изотоптық құрамын айыру кезінде, радиоактивті изотоптарды қолдана
отырып (изотоптық индикаторларды қараңыз) немесе масс- спектрометр кӛмегімен талдай отырып, бақылауға болады. Қарастырылатын зат кӛлеміндегі осы изотоптың концентрациясының ӛзгеруі уақытқа тәуелді қарапайым диффузия теңдеулерімен сипатталады, ал процесс жылдамдығы сәйкес ӛзіндік
диффузия коэффициентімен сипатталады. Егер нұсқаға беттік керілу, ауырлық күші, серпімді күштер, электрлік күш және басқа да күштер әсер ететін болса Қатты дене бӛлшектерінің орын ауысуы оның пішінінің ӛзгеруіне және басқа да құбылыстарға алып келуі мүмкін. Бұл процесстердің кинетикасын зерттеу заттың ӛзін-ӛзі диффузиялау коэффициентін анықтауға мүмкіндік береді. Жалпы ӛзіндік диффузиялану процессі қатты денелерді ӛңдеудің радиациялық және плазмалық технологиясында үлкен мәнге ие. «Ӛзіндік диффузиялану» сӛзінің
синонимі – гомодиффузия. Диэле́ктрик Dielectric, electric insulator, non-conductor (от греч. dia – через и англ. electric) Вещество, относительно плохо проводящее электрический ток (по сравнению с проводниками). Диэлектрик Dielectric, electric insulator, non-conductor (грек. dia – ден және ағыл.. electric) Электр
тогын нашар
ӛткізетін зат
(ӛткізгіштермен салыстырғанда). Длина́ диффу́зии нейтро́нов Neutron diffusion length Характеристика диффузионной способности тепловых нейтронов. Квадрат длины диффузии численно равен одной шестой квадрата среднего расстояния по прямой от точки рождения нейтрона до точки его поглощения.
Neutron diffusion length Жылулық нейтрондардың диффузиялық қабілетінің сипаттамасы. Диффузия ұзындығының квадраты нейтронның туындау нүктесінен оның жұтылу нүктесіне дейінгі түзу бойымен орташа арақашықтығының алтыдан бір бӛлігіне тең. Длина диффузионная (в полупроводнике)
Diffusion length Расстояние, на
котором плоский
диффузионный поток
неравновесных носителей заряда (в
отсуствие электрического поля) уменьшаеться в е раз. Диффузиялық ұзындық (жартылай ӛткізгіште) Diffusion length Тепе-теңсіз заряд
тасымалдаушылардың жазық диффузиялық ағыны (электр ӛрісі болмаған жағдайда) е рет азаятын қашықтық.
59
ионизации (длина рекомбинации) Ionization length, recombination distance Характерное расстояние от электрода до границы приэлектродного слоя плазмы, на котором по мере удаления от электрода в приэлектродном слое слабоионизованной плазмы устанавливается ионизационно- рекомбинационное равновесие. Более
правильное название – длина
рекомбинации. Она характеризует собой расстояние от электрода, находясь на котором ион, не рекомбинируя, может уйти их плазмы на электрод. На более далеком расстоянии ионизация уравновешивается рекомбинацией. Иондалу ұзындығы (қайта комбинациялау ұзындығы) Ionization length, recombination distance Электродтан әлсіз иондалған плазманың электродты қабатындағы электродтан алыстаған сайын
иондық- рекомбинацияланған тепе-теңдік орнайтын, плазманың электродтық қабатының шекарасына дейінгі сипаттамалық қашықтық. Ол ион рекомбинацияламай плазмадан электродқа кететін электродқа дейінгі қашықтықты сипаттайды. Иондалу неғұрлым алыс қашықта рекомбинациямен теңеседі.
Coherent wave length Расстояние, на которое перемещается плоская волна за время когерентности. Когеренттілік ұзындығы Coherent wave length Когеренттілік уақыты ішінде жазық толқын орын ауыстыра алатын қашықтық. Длина́ пробе́га частицы См. пробег. Бӛлшектің жүріп ӛту ұзындығы Қараңыз: жүріп өту жолы. Длина́ свобо́дного пробе́га средняя
Mean free path length, scattering length Среднее расстояние, которое проходит частица между двумя последовательными столкновениями. В газах зависит от температуры и давления. Важный параметр для возникновения плазмы: при слишком высоком давлении (малом свободном пробеге) электроны и ионы не могут набрать
скорость, необходимую для ионизации соударением. При слишком малом давлении (большом свободном пробеге) не возникает достаточное количество ионизирующих соударений для поддержания плазмы. Длина среднего свободного пробега, кроме того, оказывает сильное влияние на изотропию процессов травления: чем выше давление, тем меньше свободный пробег, тем более изотропным (более всенаправленным) является унос материала.
Mean free path length, scattering length Бӛлшек тізбектес екі соқтығысу арасында жүріп ӛтетін орташа қашықтығы. Газдарда температура мен
қысымға тәуелді. Плазманың пайда
болуында маңызды
параметр: аса жоғары қысымда (кіші еркін жүру жолында) электрондар мен иондар соқтығыстар арасында иондалу үшін қажетті жылдамдықты ала алмайды. Аса тӛмен қысымда ( еркін жүру жолы үлкен) плазманы ұстап тұру үшін иондаушы соқтығысудың қажетті мӛлшері пайда болмайды. Сонымен қатар,
еркін жүру
жолының орташа
ұзындығы босату
процестерінің изотропиясына қатты әсер етеді: қысым неғұрлым жоғары болса, еркін жүру жолы соғұрлым аз болады да, материалды алып кету де соғұрлым изотропты болады.
Relaxation distance Расстояние, на котором интенсивность потока
нейтронов уменьшается до величины, равной 1/e от начального значения, вследствие их поглощения (без учета рассеяния). Нейтрондар ағыны релаксациясының ұзындығы Relaxation distance Нейтрондар ағынының қарқындылығы олардың
жұтылуының нәтижесінде (шашырауды есептемегенде) бастапқы шамасынан 1/е-ге тең шамаға дейін азаятын қашықтық.
60
экрани́рования деба́евский) Debye length (дебаевская длина), Debye shielding length,
Debye length,
Debye screening distance, Debye shielding distance, screening length Данный параметр определяет линейный масштаб, начиная с которого (и более) плазма
становится электрически нейтральной. Радиус,
на котором
электрический потенциал заряженной частицы спадает в e раз. Дебайдың экрандау ұзындығы
Debye length (дебайлық ұзындық), Debye shielding length, Debye length, Debye screening distance, Debye shielding distance, screening length Бұл
параметр плазманың электрлік бейтараптануы басталатын (және ары қарай) сызықтық масштабты анықтайды. Зарядталған бӛлшектің электрлік потенциалы е есе тӛмендейтін радиус.
Combustible addition, burning addition Вещество, активно поглощающее нейтроны (например, соли бора). Добавляется в активную зону ядерного реактора для компенсации избыточного запаса
реактивности. По мере работы реактора топливо
сгорает, запас
реактивности снижается, но добавка тоже постепенно выгорает, благодаря чему компенсируется снижение запаса реактивности. Жанушы қосынды Combustible addition, burning addition Нейтронды белсенді түрде жұтатын зат (мысалы, бор тұзы). Реактивтіліктің шамадан тыс қорын компенсациялау үшін ядролық реактордың белсенді аймағына қосылады. Реактордың жұмысы нәтижесінде отын жанады, реактивтілік қоры да тӛмендейді, бірақ қосынды да бірте-бірте жанады да, соның салдарынан реактивтілік қорының тӛмендеуі компенсацияланады.
Radiation dose (от греч. dosis – порция).
Мера действия ионизирующего излучения на облучаемый объект. Величина дозы зависит от вида излучения, энергии его частиц, плотности их потока и от состава облучаемого вещества. Сәуле дозасы Radiation dose (гр. dosis – мӛлшер, үлес, бӛлік). Сәулеленетін объектке иондаушы сәуленің әсер ету шамасы. Дозаның шамасы сәуленің түріне, оның бӛлшектерінің энергиясына, олардың ағынының тығыздығына және сәулеленетін заттың құрамына тәуелді. доза интегральная (накопленная, кумулятивная) / integral dose — общая доза ионизирующего излучения, поглощѐнная всем облучаемым телом или в течении всего процесса облучения. интегралдық доза (жинақталған, кумулятивтік) / integral dose — барлық сәулеленуші дененің жұтқан
немесе сәулелену процесі кезінде
жұтылған иондаушы сәуленің жалпы дозасы. доза поглощенная / absorbed dose — средняя величина энергии ионизирующего излучения, переданная веществу, находящемуся в элементарном объѐме, и отнесѐнная к его массе в этом объѐме. В единицах СИ поглощенная доза измеряется в джоулях, деленных на килограмм, и имеет специальное название - грей (Гр). Использовавшаяся ранее внесистемная единица рад равна 0,01 Гр. жұтылу дозасы / absorbed dose — элементар кӛлемде орналасқан және оның осы кӛлемдегі массасына үлестірілетін затқа берілген иондаушы сәуленің орташа энергиясы. ХБ жүйесінде жұтылған доза джоульдің килограммға қатынасымен ӛлшенеді және Грэй (Гр) деген арнайы атауы бар. Бұдан бұрын қолданылған жүйеден тыс ӛлшем бірлігі рад және ол 0,01Гр-ге тең. доза предельно допустимая / maximum permissible dose — наибольшее значение индивидуальной эквивалентной дозы излучения за год, которое при равномерном воздействии в течении 50 лет не вызовет в шекті рұқсат етілетін доза/ maximum permissible dose — сәуленің бір жыл ішінде жеке эквивалентті дозасының ең үлкен, яғни 50 жыл ішінде бірқалыпты әсер етуі нәтижесінде адамның
денсаулығында 61
состоянии здоровья персонала неблагоприятных изменений, обнаруживаемых современными методами. заманауи әдістермен анықталатын жағымсыз ӛзгерістер тудырмайтын мәні.
— прогнозируемая доза
вследствие радиационной аварии, которая может быть предотвращена защитными мероприятиями.
қақпайланатын доза / preventable dose — радиациялық апат нәтижесінде бӛлінуі мүмкін деп болжанатын және қорғаныс шараларын қолдану арқылы алдын алуға болатын доза.
величина, введенная для
оценки радиационной опасности хронического облучения человека ионизирующими излучениями и определяемая суммой произведений поглощенных доз отдельных видов излучений на их коэффициенты качества. Единица
измерения эквивалентной дозы – зиверт (Зв). балама доза / dose equivalent — адамның иондаушы сәулемен ұзақ сәулеленуінің радиациялық қаупін бағалау үшін енгізілген және жұтылған жекелеген сәуле түрлері дозаларының олардың сапа коэффициентіне кӛбейтіндісінің қосындысымен анықталатын шама. Балама дозаның ӛлшем бірлігі – зиверт (Зв). доза эквивалентная / dose equivalent — поглощенная доза в органе или ткани, умноженная на
соответствующий взвешивающий коэффициент для данного вида излучения. При воздействии различных видов излучения с различными взвешивающими коэффициентами эквивалентная доза определяется как сумма эквивалентных доз для этих видов излучения.Единицей эквивалентной дозы является зиверт (Зв).
сәуленің түрі үшін ӛлшенетін коэффициентке кӛбейтілген, ағзада немесе ұлпада жұтылған доза. Әр түрлі ӛлшемдегі коэффициентті сәулелердің әсер етуі кезінде балама доза осы сәулелердің түріне арналған балама дозалар қосындысына тең. Балама дозаның ӛлшем бірлігі зиверт (Зв). жүктеу/скачать 4,15 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|